Jednolity czy mozaikowy Polny czy kowy Jaki krajobraz

Jednolity czy mozaikowy? Polny czy łąkowy? Jaki krajobraz preferuje sarna? Rafał Łęcki, Krzysztof Kujawa Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Sarna Capreolus capreolus Fot. Krzysztof Kujawa Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Sarna Capreolus capreolus • • Królestwo: zwierzęta Typ: strunowce Gromada: ssaki Rząd: parzystokopytne Rodzina: jeleniowate Rodzaj: sarna Gatunek: sarna europejska Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Sarna Capreolus capreolus Samica: koza Samiec: kozioł, rogacz Młode: koźlęta Wysokość w kłębie: około 75 cm Długość ciała: od 95 do 140 cm w tym długość tułowia: ok. 70 cm • Waga: od 15 do 30 kg (kozy ok. 10% mniej od kozłów) • • • Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Sarna Capreolus capreolus Występowanie: • Europa, Azja Mniejsza, rejon Morza Kaspijskiego. • Siedliskiem sarny są głównie lasy liściaste i mieszane oraz zarośla. • W Europie wykształcił się także ekotyp sarny polnej, występujący na otwartych terenach rolniczych. Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Ekotyp – co to jest? Forma w obrębie gatunku, która tworzy populację (lub grupę populacji) posiadającą zestaw cech charakterystycznych dla danego środowiska, wykształcony w wyniku ewolucji. Ekotypy tego samego gatunku mogą różnić się w niewielkim stopniu morfologicznie, przy czym różnice te mają przeważnie podłoże genetyczne i są dziedziczone. Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Czy tylko sarna…? Ekotypy tworzy wiele gatunków roślin i zwierząt. Takim gatunkiem jest m. in. sosna zwyczajna, która tylko w Polsce występuje aż w pięciu formach ekotypowych: sosna matczańska, sosna mazurska, sosna reliktowa, sosna rychtalska, sosna masztowa. Inne gatunki tworzące formy ekotypowe to m. in. sokół wędrowny, obrazki plamiste. „Nakładka” ATP: dla zainteresowanych Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Czy tylko sarna…? Młody sokół wędrowny. Fot. wikipedia Obrazki plamiste. Fot. wikipedia Przykładowe gatunki, tworzące formy ekotypowe – sokół wędrowny, obrazki plamiste „Nakładka” ATP: dla zainteresowanych Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Sarna Capreolus capreolus Tryb życia: • Zwierzę stadne. • Gatunek roślinożerny. Odżywia się głównie trawami, liśćmi, grzybami i roślinami zielnymi. Zjada też grzyby i owoce leśne. Zgryza młode pędy drzewek i krzewów. Na terenach rolniczych może zjadać lucernę i zboża. Skład pokarmu sarny zależny jest m. in. od pory roku i zamieszkiwanego terenu. Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Sarna Capreolus capreolus Rozród • Ciąża może trwać 4, 5 miesiąca (u samic zapłodnionych w rui zimowej) lub niemal 10 miesięcy (u samic zapłodnionych w rui letniej). • Samica koci się w maju lub czerwcu, rodzi od 1 do 3 koźląt. • Dojrzałość płciową sarna osiąga w wieku 2 lat. Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Sarna Capreolus capreolus Znaczenie gospodarcze Gatunek łowny Skóry – surowiec do wyrobu skór zamszowych Mięso – cenione ze względu na smak Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Sarna Capreolus capreolus Szkodnik upraw? Istotnym źródłem pokarmu dla sarny polnej mogą być rośliny uprawne. Może to rodzić obawy o niekorzystny wpływ tego gatunku na plony. Stwierdzono jednak, że uszczuplanie plonów przez sarny nie przekracza 1%, a żerujące sarny zjadają także pewną ilość chwastów, niepożądanych w produkcji rolnej, jak również dostarczają pewnej ilości nawozu organicznego. Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Liczebność i pozyskanie saren w Polsce w sezonach 1991/1992 – 2008/2009 Źródło: R. Kamieniarz, M. Panek, Zwierzęta łowne w Polsce na przełomie XX i XXI wieku", Czempiń 2008 „Nakładka” ATP: dla zainteresowanych Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Cele realizacji projektu: zapoznanie ucznia z metodami planowania i prowadzenia badań naukowych określenie wpływu typu krajobrazu na obecność sarny nabycie umiejętności planowania pracy w terenie Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Czym się różnią? Krajobraz jednolity Krajobraz mozaikowy • Duża powierzchnia terenu zdominowany przez jeden typ ekosystemu • Mały udział środowisk ekotonowych (brzegowych) • Teren podzielony na fragmenty o różnych typach ekosystemu • Znaczny udział środowisk ekotonowych (brzegowych) Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Czym się różnią? Pole uprawne - Zbiorowisko roślinne w zasadzie jednogatunkowe - Większość biomasy roślinnej usuwana podczas żniw - Ekosystem nietrwały, corocznie tworzony na nowo - Gleby lekkie, z dużym udziałem frakcji piaszczystej Łąka - Duża różnorodność gatunkowa roślin (głównie traw) - Większość biomasy roślinnej pozostaje na łące, mimo koszenia - Zbiorowisko trwałe, wieloletnie - Gleby ciężkie, zwykle wilgotne Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Czy zwierzętom nie jest wszystko jedno? …ale co z sarną? Nicieniowi jest to zapewne obojętne. „Krajobrazem” może być dla niego grudka gleby. Relacje pomiędzy wielkością areału osobniczego (home range) a udziałem środowisk ekotonowych (edge) w terytorium dla samic sarny. Czym większy udział ekotonu, tym mniejszy areał. Źródło: Saïd S. , Servanty S. 2005. The Influence of Landscape Structure on Female Roe Deer Home-range Size. Landscape Ecology 20, 8: 1003 -1012 „Nakładka” ATP: dla zainteresowanych Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Jak zmiany krajobrazu wpływają na obecność zwierząt? Na podstawie zmian krajobrazu rolniczego Polski od początku XX wieku do lat 80 -tych Źródło: Ryszkowski L. 1995. Managing ecosystem services in agricultural landscape. Nature Resources 31, 3: 27– 36 Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Początek XX wieku Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Lata 50. XX wieku Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Lata 80. XX wieku Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Nie tylko obecność gatunku lub jego brak „Odpowiedzią” na fragmentację środowiska może być także zmienność wymiarów i wagi ciała (sektor 1 – duży obszar leśny, sektory 2 i 3 – środowiska mozaikowe; M – samce, F – samice). Źródło: Hewison A. J i inni, 2009: Landscape fragmentation influences winter body mass of roe deer. Ecography 32: 1062 -1070 „Nakładka” ATP: dla zainteresowanych Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

…co na to sarna? Jak to sprawdzić? Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Etapy badania naukowego Ustalenie problemu badawczego Analiza literatury przedmiotu Określenie hipotezy badawczej Ustalenie metodyki badań Przeprowadzenie badań (zebranie materiału badawczego) • Analiza i opracowanie zebranego materiału, sformułowanie wniosków • Prezentacja wyników badań • • • Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Najważniejsze osiągnięcia – kompetencje W zakresie wiedzy: Określenie preferencji siedliskowych sarny Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Najważniejsze osiągnięcia – kompetencje W zakresie umiejętności: Znajomość etapów badania naukowego Umiejętność prowadzenia obserwacji w terenie Znajomość podstawowych metod obróbki danych Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Najważniejsze osiągnięcia – kompetencje W zakresie postaw: Zrozumienie znaczenia urozmaicenia krajobrazu dla występowania różnych gatunków zwierząt, a tym samym dla zwiększania różnorodności biologicznej Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Literatura pomocnicza • GENGHINI M. , CAPIZZI, D. 2005. Habitat improvement and effects on brown hare Lepus europaeus and roe deer Capreolus capreolus: a case study in northern Italy. Wildlife Biology, 11(4): 319 -329. • MIKOŚ J. 2007. Wyznaczenie stałych ostoi jeleniowatych metodą GIS. Las Polski 11: 22– 23. • PELLERIN M. , CALENGE C. , SAID S. , GAILLARD J. M. , FRITZ H. , DUNCAN P. , & VAN LAERE G. 2010. Habitat use by female western roe deer (Capreolus capreolus): influence of resource availability on habitat selection in two contrasting years. Canadian Journal of Zoology, 88(11): 1052 -1062. Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Problem badawczy Jaki typ krajobrazu jest preferowany przez sarnę Capreolus capreolus? Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wersje realizacji projektu • Łatwiejsza – możliwa do realizacji przez wszystkich uczniów klasy, biorącej udział w projekcie • Trudniejsza – przeznaczona do realizacji przez uczniów zdolnych lub szczególnie zainteresowanych poruszanym zagadnieniem Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wersja dla wszystkich uczniów Metodyka badań: • Uczniowie pracują pod kierunkiem nauczyciela. • Nauczyciel nadzoruje pracę uczniów, wraz z nimi planuje przebieg prac i kontroluje przebieg jej poszczególnych etapów. • Obserwacje będą wykonywane metodą transektową. Kilkakrotna kontrola każdego transektu (przejście piesze i bezpośrednia obserwacja zwierząt) pozwoli na określenie środowisk, w których sarny obserwowane są częściej niż w innych. Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wersja dla wszystkich uczniów Metodyka badań – wybór terenu • Nauczyciel, na podstawie map topograficznych i ogólnodostępnych zdjęć satelitarnych (np. googlemaps), w porozumieniu z uczniami, wyznacza teren badań i wytycza transekty obserwacyjne. • Transekty obserwacyjne wyznaczane będą w zróżnicowanych typach krajobrazu. • Należy wyznaczyć jednakową liczbę transektów w każdym z typów badanego krajobrazu. • Transekty powinny mieć jednakową długość. Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Przykładowy arkusz obserwacji terenowych Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wersja dla wszystkich uczniów Wymagany sprzęt pomiarowy: • Lornetka Nikon Sporter EX 10 x 42 Najlepszy okres do wykonywania badań: • Cały rok Czas potrzebny do wykonania badań: • 3 miesiące Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wersja dla zainteresowanych Metodyka badań: • Uczniowie planują badania i pracują samodzielnie. • Konsultacje z nauczycielem odbywają się w miarę potrzeby. • Wielokrotna kontrola każdego wyznaczonego transektu (przejście piesze i bezpośrednia obserwacja zwierząt) pozwoli na określenie środowisk, w których sarny obserwowane są częściej niż w innych. Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wersja dla zainteresowanych Metodyka badań: • Wyniki odnoszone będą zarówno do przestrzeni (porównanie między typami krajobrazu), jak również do czasu (porównanie pomiędzy kolejnymi kontrolami). • Badania terenowe prowadzone będą przez okres 6 miesięcy, co pozwoli na zebranie ilości danych wystarczającej do prostej analizy statystycznej. • Uzyskane wyniki będą poddane prostej obróbce matematycznej i statystycznej, również przy wykorzystaniu komputerów i arkuszy kalkulacyjnych (np. program MS Excel). Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wersja dla zainteresowanych Wymagany sprzęt pomiarowy: • Lornetka Nikon Sporter EX 10 x 42 Najlepszy okres do wykonywania badań: • Cały rok Czas potrzebny do wykonania badań: • 6 miesięcy Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego