JAVNI PENZIJSKI SISTEM U SRBIJI Javne finansije predavanja

JAVNI PENZIJSKI SISTEM U SRBIJI Javne finansije - predavanja -

Sadržaj • • • Istorija javnog penzijskog sistema u Srbiji Reforme penzijskog sistema nakon 2000. godine Osnovni parametri penzijskog sistema Karakteristike javnog penzijskog sistema Održivost javnog penzijskog sistema Mogući pravci reforme

Kratka istorija • Prvi pojedinačni slučajevi odobravanja penzija u Srbiji potiču iz prve polovine XIX veka • U drugoj polovini XIX veka uvode se penzije za pojedine kategorije zaposlenih (uglavnom za činovnike) • Prvi opšti zakon o penzijskom osiguranju radnika u Kraljevini Jugoslaviji stupio je na snagu 1937. godine • Problemi u javnom penzijskom fondu javljaju se sredinom 80 -tih godina XX veka, kada se pojavljuje značajniji deficit

Kratka istorija • U prvoj polovini 90 -tih godina XX veka problemi u penzijskom fondu se dramatično pojačavaju: – u periodu 1989 -1994. godine BDP je opao za oko 2/3 (raspad SFRJ, sankcije, hiperinflacija. . . ) – povećava se otvorena i prikrivena nezaposlenost i opadaju realne zarade – nekim preduzećima i granama se umanjuju stope doprinosa – broj penzionera raste usled prevremenog penzionisanja • Mere Vlade: stopa doprinosa se povećava na 32%, ali i dalje ostaje visok deficit • Visoki deficit se pokriva primarnom emisijom, što povratno ubrzava hiperinflaciju i obezvređuje penzije

Kratka istorija • Avramovićevim programom zaustavlja se hiperinflacija: – obustavlja se finansiranje penzija iz primarne emisije – prihodi od doprinosa realno rastu (inverzni Olivera-Tanci efekat), a time i penzije – problemi u penzijskom fondu postaju vidlljivi • U periodu 1994 -1998. godine prihodi od doprinosa i penzije realno rastu usled ukidanja sankcija i zaustavljanja hiperinflacije • Mere Vlade: – deficit se pokriva transferima iz budžeta – uredbama se nezakonito smanjuju penzije • Pojavljuju se kašnjenja u isplati penzija • NATO bombardovanje tokom 1999. godine obara privrednu aktivnost za oko 18% što smanjuje prihode od doprinosa, a time i penzije

Reforme penzijskog sistema od 2001. do 2019. godine • Neophodnost reformi penzijskog sistema je posledica: – nagomilanih problema tokom prethodnog perioda (visok deficit, dug, odnos broja zaposlenih penzionera) i – očekivanih negativnih demografskih tendencija u budućnosti • U periodu 2001 -2014. godina realizovano je više faza penzijskih reformi (2001, 2003, 2005, 2008 -2009, 2014. , 2019) • Prvi talas reformi (2001 -2003. ) dovodi do unapređenja pravičnosti sistema i smanjenja mogućnosti za zloupotrebe, dok reforme iz 2005. i 2019. imaju dugoročno bitne efekte na poboljšanje finansijskih performansi penzijskog sistema • Mere donete 2008. i 2009. godine su imale izrazito negativne finansijske efekte, koje je Vlada dodatnim merama (u 2009, 2010. i 2014. ) pokušala da delimično neutrališe

Reforme penzijskog sistema od 2001. do 2019. godine • Reforme sprovedene od 2001. do 2005, kao i reforme sprovedene 2014. godine usmerene su na poboljšanja dugoročne održivosti penzijskog sistema, i obuhvatale su: – – – – • Postepeno povećanje starosne granice za penzionisanje sa 60 na 65 godine za muškarce (do 2011. ), tj. sa 55 na 65 godina za žene (do 2032. godine), te povećanje minimalne starosne granice za penzionisanje Uvođenje obračuna penzije na bazi zarade u celom radnom veku, umesto na osnovu zarada u najboljih 10 godina Proširenje osnovice za plaćanje doprinosa (kroz uključivanje autorskih honorara) i promena stope doprinosa Promene načina indeksiranja penzija Pooštravanje uslova i procedura za dobijanje invalidskih penzija Sužavanje skupa zanimanja koja imaju pravo na beneficirani radni staž Uvođenje penala za prevremeno penzionisanje, po stopi od 4, 08% godišnje (od 2015. godine), i dr. Mere donete 2008. godine su u velikoj meri neutralisale pozitivne finansijske efekte prethodnih reformi. Reč je o sledećim merama: – – usklađivanje odnosa prosečne penzije i prosečne zarade na nivou od 60%, što je imalo za posledicu vanredni rast prosečnih penzija za oko 12%, osim toga, krajem 2008. godine prosečne penzije vanredno su povećane za 10%

Reforme penzijskog sistema od 2001. do 2019. godine • Kao rezultat primene dve navedene mere iz 2008. i 2009. godine učešće izdataka za penzije u BDP u 2008. godini je povećano za 1, 2 procentnih poena BDP-a • Kao odgovor na navedeni neodrživi rast troškova za penzije, Vlada je zamrzla penzije u 2009. i 2010 godini, a u 2014. godini je (od novembra) za 22% smanjila iznos penzija iznad 25. 000 dinara mesečno – Izdaci na penzije u Srbiji (kao % BDP) su pre poslednjeg programa fiskalne konsolidacije (2014. godine) bili među najvišima u Evropi ( 12, 4% BDP-a – znatno veći od proseka CIE), dok se u 2018. godini iznosili 10, 4% BDP-a, što je približno evropskom proseku • Od 2020. godine primenjuje se se švajcarska formula za indeksaciju penzija – Penzije u godini t se povećavaju kao ponderisani prosek rasta prosečnih zarada i inflacije u godini t-1

Finansiranje javnog penzijskog sistema • Osnovna stopa doprinosa je jedinstvena i ona iznosi 25, 5% – 14% na teret zaposlenog i 11, 5% na teret poslodavca • Osnovica za plaćanje doprinosa PIO fondu je ista kao i u slučaju zdravstvenog osiguranja • Minimalna mesečna osnovica za plaćanje doprinosa iznosi 35% od prosečne zarade, a maksimalna osnovica je jednaka petostrukom iznosu prosečne zarade u Republici Srbiji

Javni i privatni penzijski fondovi u Srbiji • Početkom druge decenije XXI veka penzijski sistem Srbije sastoji se od: – obaveznog javnog penzijskog fonda (Republički fond za penzijsko i invalidsko osiguranje) i – većeg broja dobrovoljnih privatnih penzijskih fondova • Javni penzijski fond je izrazito dominantan u odnosu na privatne fondove – Rashodi javnog penzijskog fonda u 2018. godini (penzije, zdravstvena zaštita penzionera, administrativni troškovi i dr. ) učestvovali su sa 10, 4% u BDP Srbije i iznosili su oko 1/4 konsolidovanih rashoda države • Sredinom 2019. godine u Srbiji je postojalo 7 dobrovoljnih privatnih penzijskih fondova: – u kojima je bilo 200 hiljada osiguranika. – ukupna vrednost neto imovine privatnih penzijskih fondova na kraju prvog kvartala 2017. godine iznosila je oko 43, 5 mlrd dinara (oko 370 miliona evra), što iznosi oko 0, 9% BDP • Potrebna je javna kampanja za uključivane zaposlenih u privatne penzijske fondove kako bi u starosti imali dodatni dohodak

Osnov za sticanje penzije • Korisnici penzijskog osiguranja imaju pravo na: starosnu, invalidsku ili porodičnu penziju • Pravo na starosnu penziju u 2020. godini stiče se: • Minimalni uslovi za penziju – minimalna starosna granica iznosi od 57, 8 godina života – za dobijanje penzije potrebno je najmanje 15 godina radnog staža • Planirano je da se do 2032. godine starosna granica poveća na 65 godina i za žene, a da se minimalna starosna granica za sva lica poveća na 60 godina • U slučaju gubitka radne sposobnosti (povreda na radu i dr. ) osiguranik stiče pravo na ostvarenje invalidske penzije • U slučaju smrti korisnika starosne ili invalidske penzije ili osiguranika koji ima više od pet godina radnog staža, članovi porodice pod određenim uslovima imaju pravo na porodičnu penziju – za muškarce: navršavanjem 65 godine života ili 40 godina radnog staža – za žene: navršavanjem 63 godina života ili 39 godina radnog staža

Utvrđivanje početnog nivoa pojedinačne penzije • U prvom koraku računa se lični koeficijent osiguranika (LK): gde je GLKi godišnji lični koeficijent (max GLKi =5), LZ lična zarada osiguranika, PZS prosečna zarada u Srbiji, a sa i =1, . . . , n označene su godine u toku kojih je osiguranik ostvarivao zaradu • Potom se računa lični bod kao proizvod ličnog koeficijenta (LK) i dužine penzijskog staža osiguranika (PS): LB =LK*PS • Visina početne penzije (VP) pojedinca je proizvod ličnog boda i opšteg boda (OB): VP=LB*OB • Vrednost opšteg boda u 2020. godini -- 814 dinara

Utvrđivanje početnog nivoa pojedinačne penzije • Dužina penzijskog staža žena osiguranika se povećava, tako da će se 2032. uslovi izjednačiti sa muškarcima – Kada se bude izjednačila starosna granica za penzionisanje žena i muškaraca (2032. godine), žene koje su rađale decu će po tom osnovu dobijati dodatni (bonus) radni staž – 6 meseci za jedno dete, 12 meseci za dva deteta i 24 meseca za troje i više dece • Na osnovu prethodnog sledi da početni nivo pojedinačne penzije zavisi od odnosa osiguranikove zarade prema prosečnoj zaradi, broja godina radnog staža i visine opšteg boda • Pri određivanju početnog nivoa invalidske penzije osiguranik dobija određeni broj dodatnih godina radnog staža u odnosu na stvarni • Početni nivo porodične penzije kreće se u intervalu od 70 -100% starosne u zavisnosti od broja članova domaćinstva

Penali za prevremeno penzionisanje • Visina penzija bi trebalo da zavisi od iznosa uplata doprinosa osiguranika u penzijski fond, ali i od očekivanih isplata (očekivanog broja godina u kojima će osiguranih primate penzije i očekivanog iznosa te penzije) • Da bi podstakle osiguranike da rade do duže - sticanja starosnog uslova za penziju, države uvode aktuarski pravične penale – – • U Srbiji su penali za prevremeno penzionisanje, po stopi od 4, 08% godišnje, uvedeni penzijskom reformom iz 2014. godine, a primenjuju se od 2015. godine – • Ovi penali trajno umanjuju iznos penzije za određeni procenat, za svaku godinu odlaska u penziju pre punog starosnog uslova Gotovo sve evropske države su uvele penale za prevremeno penzionisanje Ako se muškarac penzioniše sa 62 godine starosti, jer je ispunio uslov od 40 godina radnog staža, a starosna granica za penzionisanje muškaraca je 65 godina, njegova penzija će biti trajno umanjena za 12, 24% ((65 -62)x 4, 08%)) Očekuje se da će ovi penali podstaći ljude da rade do ispunjenja starosnog uslova za penziju, čime će se u dugom roku ostvariti uštede na rashodima

Indeksacija penzija • Početni nivo penzija se indeksira u skladu sa određenim pravilom tokom celog perioda korišćenja penzija • Od 2009. godine penzije su dva puta zamrzavane, u 2014. godini i smanjene, a pravila indekscije nisu dosledno primenjivana • Od 2020. godine primenjuje se švajcarska formula za indeksaciju penzija • • Rast penzija = 0, 5*inflacija+0, 5*rast zrada Penzije će rasti brže od inflacije ali sporije od zarada

Karakteristike javnog penzijskog sistema Srbije • Karakteristike javnog penzijskog sistema u Srbiji: – – – odnos broja zaposlenih i penzionera stope zamene odnosa prosečne penzije i prosečne zarade vrstama i visinom preraspodela u okviru penzijskog sistema procenta penzionera sa punim radnim stažom

Odnos broja zaposlenih i penzionera: dugoročni trend • Odnos broja zaposlenih i penzionera tokom prethodnih decenija je značajno opao usled: – – – • nepovoljnih demografskih trendova opadanja zaposlenosti niske starosne granice za odlazak u penziju raširene prakse prevremenog penzionisanja izdašne politike odobravanja benificiranog radnog staža Poslednjih nekoliko godina odnos broja zaposlenih i penzionera se popravlja – u 2020. godini odnos broja zaposlenih i penzionera je oko 1, 31 – registrovana zaposlenost umereno raste, dok se broj penzionera blago smanjuje • Struktura populacije penzionera se poboljašava – raste procenat starosnih penzionera, opada procenat invalidskih, procenat porodičnih je stabilan

Struktura korisnika penzijskog osiguranja

Dinamika broja osiguranika i penzionera u Srbiji Kretanje broja osiguranika i broja penzionera

Stopa zamene • Stopa zamene se definiše kao odnos prve penzije i prosečne zarade u poslednjoj godini pre penzionisanja: – ona pokazuje da li je i u kojoj meri ekonomska pozicija osiguranika pogoršana nakon odlaska u penziju, – u skladu sa teorijom životnog ciklusa adekvatan penzijski sistem treba da spreči značajan pad blagostanja osiguranika nakon njegovog penzionisanja Stopa zamene u Srbiji u zavisnosti od godina radnog staža Pol Broj godina radnog staža 15 20 30 40 Muškarci 27, 1 36, 2 54, 3 72, 4 Žene 31, 2 41, 6 62, 4 72, 4

Odnos prosečne penzije i prosečne zarade • Odnos prosečne penzije i prosečne zarade u 2019. godini je oko 48%

Preraspodela u okviru penzijskog sistema Srbije • Najčešće preraspodele u okviru javnog penzijskog sistema ostvaruju se: – od bogatijih ka siromašnijim penzionerima i – od muškaraca ka ženama • Intenzitet preraspodele od bogatijih ka siromašnijim meri se koeficijentom varijacije stope zamene: – što je koeficijent varijacije niži stepen preraspodele je manji – koeficijent varijacije stope zamene za penzionere u fondu zaposlenih u 2007. godini iznosio je 0, 21%, • ako se zadrže karakteristike penzijskog sistema u budućnosti će se dodatno smanjivati preraspodela (videti K. Stanić, QM 13) – prosečna vrednost koeficijenta varijacije u 15 starih članica EU iznosi 0, 25 • Preraspodela od muškaraca ka ženama u Srbiji postoji usled: – ranijeg penzionisanja žena – manje uobičajeno u Svetu – dužeg prosečnog života žene – uobičajeno u svetu

Procenat penzionera sa punim radnim stažom • Kao rezultat reformi u periodu od samo pet godina u periodu od 2003. do 2016. godine: – procenat penzionera sa punim radnim stažom je povećan za blizu 23 procentnih poena među starosnim penzionerima • Procenat penzionera sa punim radnim stažom u skupu starosnih i svih penzionera još uvek je izrazito nizak

Siromaštvo među penzionerima • Uvođenje državnih penzijskih fondova je motivisano time da se spreči siromaštvo građana usled starosti i invalidnosti • Statistički podaci ukazuju da je siromaštvo među penzionerima smanjeno za oko 2/3 u periodu 2002 -07. godina, a da je od 2008. blago poraslo • Za razliku od 2002, kada je stopa siromaštva među penzionerima bila veća nego na nivou opšte populacije, u 2007. i 2011. stopa siromaštva među penzionerima je manja nego na nivou opšte populacije Stope siromaštva 2002. 2007. 2011. Opšta populacija 14, 0 6, 6 6, 8 Penzioneri 15, 9 5, 5 6, 1 Stari 60+ koji nisu penzioneri 24, 3 19, 7

Održivost javnog penzijskog sistema u Srbiji • U periodu 2003 -2014. godina prihodi od doprinosa i ostali redovni prihodi pokrivali su između 51% i 65% rashoda javnog penzijskog fonda – Najveća stopa pokrića dostignuta je 2007. godine – U 2013. godini prihodi penzijskog fonda pokrivali su 55% rashoda – • Deficit penzijskog fonda kretao se u intervalu od 4, 4 -7, 2% BDP Deficit penzijskog fonda je pokrivan najvećim delom transferima iz budžeta Republike – U 2019. godini transferi iz budžeta su iznosili oko 25% prihoda PIO fonda. – U 2020. godini transferi su, zbog ekonomske krize, biti značajno povećani • Postojeći javni penzijski sistem je fiskalno održiv, ali za veći standard penzionera je neophodno kombinovanje više izvora dohotka u starosti

Javni penzijski fond • Ujedinjenjem penzijskih fondova zaposlenih, poljoprivrednika i samostalnih delatnosti (preduzetnika) početkom 2008. godine formiran je jedinstveni javni penzijski fond (Republički fond za penzijsko i invalidsko osiguranje – RFPIO). – Od 2012. godine Vojni penzijski fond je uključen u jedinstveni javni fond Broj osiguranika i penzionera u javnom penzijskom fondu Srbije (u hiljadama) Osiguranici Zaposlena lica Preduzetnici (samostalne delatnosti) Poljoprivrednici Ukupno 1, 852 249 110 2, 211 Penzioneri 1, 440 98 170 1, 708 Osiguranici/ Penzioneri 1. 28 2. 54 0. 69 1. 30

Bilans javnog penzionog fonda

Održivost javnog penzijskog sistema u Srbiji • Održivost javnog penzijskog sistema zavisi od: – – demografskih varijabli: prosečna dužina života, starosna struktura stanovništva i dr. makroekonomskih varijabli: rast BDP, zaposlenosti i prosečnih zarada fiskalnih parametara: stopa doprinosa, osnovica doprinosa i dr. parametara penzijskog sistema: starosna i minimalna granica za penzionisanje muškaraca i žena, pravilo indeksacije opšteg boda i indeksacije penzija, uslova za prevremeno penzionisanje, uslova za beneficirani radni staž i dr.

Održivost javnog penzijskog sistema u Srbiji • Uticaj demografskih faktora je relativno predvidiv i oni će negativno uticati na održivost penzijskog sistema u Srbiji – očekuje se da će odnos stanovništva starijeg od 65 godina prema radno aktivnom stanovništvu porasti sa 25% u 2007. godini na oko 35% u 2032. godini (RZS) – sa stanovništa troškova PIO fonda povoljno je što će u narednih 10 -20 godina broj penzioneri veovatno opadati, jer doalze generaciej koje su počele da rada 80 -tih i 90 -tih godina prošlog veka • Makroekonomske varijable će verovatno pozitivno uticati na održivost penzijskog sistema, ali je intenzitet njihovog uticaja neizvestan • Fiskalne varijable: – povećanje stope doprinosa bi kratkoročno poboljšalo održivost, ali bi pogoršalo konkurentnost privrede, što bi u dugom roku negativno uticalo i na penzijski sistem – određeno povećanje održivosti moglo bi se ostvariti kroz poboljšanja naplate doprinosa od poljoprivrednika, preduzetnika i malih preduzeća

Održivost javnog penzijskog sistema u Srbiji i neophodnost reformi • Postojeći nivo rashoda za penzije u odnosu na BDP izmedju 10 i 11% BDP je visok, ali dugoročno održiv sa fiskalnog i makroekonomskog stanovišta • Eventualni, brz privredni oporavak (rast BDP, zaposlenosti i zarada) bi samo delimično mogao da smanji transfer iz budžeta za PIO fond • Parametarskom reformom penzijskog sistema sprovedenom u 2014. godini stvoren je dobar okvir za održivo kretanje priliva novih penzionera u odnosu na nivo ekonomske razvijenosti i ekonomske mogućnosti zemlje • Švajcarska formula za indeksaciju penzija je održiva i pravična

Mere za obezbeđenje finansijske održivosti penzijskog sistema • Osnovni ciljevi dodatnih mera: – sprečavanje naglog pada dohotka pojedinaca nakon penzionisanja, – obezbeđenje usklađenosti penzijskog sistema sa finansijskim mogućnostima pojedinaca i društva, što znači da ne potiskuje i ugrožava ostale ekonomske i socijalne ciljeve ili da ne dovodi do neprihvatljivih fiskalnih posledica – održivost penzijskog sistema podrazumeva njegovu sposobnost da očuva solidne finansijske performanse u različitim okolnostima u dugom roku – robusnost podrazumeva da je penzijski sistem sposoban da izdrži nagle i neočekivane promene (šokove) u važnim ekonomskim i demografskim varijablama kao i turbulencije u političkom okruženju

Mere za obezbeđenje finansijske održivosti penzijskog sistema • Potrebne dodatne mere za obezbeđenje finansijske održivosti penzijskog sistema Srbije: – – izbor adekvatnog pravila indeksacije opšteg boda i penzija nakon toga određivanje minimalnog odnosa penzija i zarada na održivom nivou smanjivanje raspona između minimalnih i maksimalnih penzija poboljšanje naplate doprinosa

Osnovni pravci reforme javnog penzijskog sistema u Srbiji • Izbor švajcarske formule (od 2020. godine), koje će obezbediti sporiji rast rashoda za penzije od rasta BDP, imaća veliki bilansni značaj u srednjem i dugom roku – U narednim godinama očekuje se malo smanjenje broja penzionera, jer sada dospevaju generacije koje su se zaposlile početkom 80 -tih godina prošlog veka, u periodu stagnacije jugoslovenske i srpske privrede • Određivanje minimalnog odnosa penzija i zarada na održivom nivou je treći bilansno ključni indikator reformi: – određivanje ovog odnosa na visokom nivou moglo bi u potpunosti na poništi rezultate zamrzavanja i pravila indeksacije – ocenjuje se da ekonomski i socijalno održiv minimalni odnos penzija i zarada iznosi oko 4550% (što je na nivou okruženja)

Osnovni pravci reforme javnog penzijskog sistema u Srbiji • Izjednačavanje starosne granice za penzionisanje muškaraca i žena (propisano reformom iz 2014. ) koje će se vršiti postepeno do 2032. imaće znatne fiskalne efekte, ali u dugom roku • Rezultat kumulativne primene navedenih mera mogao da bude smanjivanje izdataka za penzije na oko 11% BDP – Što bi i dalje bilo više u odnosu na prosek zemalja Centralne i Istočne Evrope • Smanjivanje izdataka za penzije na 10% BDP-a stvorilo bi prostor za postepeno uvođenje socijalnih penzija za stara lica koja ne ostvaruju druge dohotke – socijalne penzije bi se isplaćivale iz budžeta Republike – prvi korak bi mogao da bude uvođenje socijalnih penzija za lica starija od 70 godina, – ukoliko bi bilansne mogućnosti dozvolile starosna granica za socijalne penzije bi se postepeno spuštala do nivoa granice za starosne penzije • Uvodjenje socijalnih penzija je važno jer dolaze generacija koje su trebalo da se zaposle 80 -tih i 90 -tih godina prošlog veka – mnogi od njih imaju manje od 15 godina radnog staža

Osnovni pravci reforme javnog penzijskog sistema u Srbiji • Važan element reformi je povećanje preraspodele od bogatijih ka siromašnijim penzionerima • Povećanje preraspodele bi se ostvarilo smanjivanjem raspona između minimalne i maksimalne penzije i to kroz povećanje minimalnih penzija • Smanjivanje raspona između najmanjih i najvećih penzija u skladu je sa socijalnom funkcijom javnih penzijskih fondova – osnovna funkcija javnog penzijskog fonda je sprečavanje siromaštva u starosti • Pojedinci koji žele veće dohotke u starosti to bi obezbedili kroz ulaganje u privatne penzijske fondove i druge oblike finansijske i realne imovine – Penzije iz javnog penzijskog sistema će u budućnosti (ne samo u Srbiji) biti dovoljne za obezbeđenje osnovne egzistencije, dok je za obezbeđenje srednjeg ili višeg standarda u starosti neophodna štednja kroz druge instrumente (životno osiguranje, privatni penzijski fondovi, štednja u bankama i dr. )