Jan Matejko Od koyski do Staczyka referuje Bronisaw

Jan Matejko Od kołyski do „ Stańczyka” referuje: Bronisław Pabian 1

Autoportret, 1892 w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie 2

Jan Alojzy Matejko urodził się 24 czerwca 1838 roku w domu przy ul. Floriańskiej 41 w Krakowie. Ojciec malarza, Franciszek Ksawery Matejko, František Xaver Matějka (Matieyka), był Czechem, urodzonym w Roudnicach koło Hradca Královégo jako syn chłopski. Przybył do Galicji w charakterze guwernera i nauczyciela muzyki. Początkowo pracował u rodziny Wodzickich w Kościelnikach (dziś część Nowej Huty), a następnie przeniósł się do Krakowa, gdzie pracował jako nauczyciel i organista w pobliskim kościele św. Krzyża. Poślubił Joannę Karolinę z Rossbergów Zamoyską (1802– 1845), wywodzącą się z polsko-niemieckiej rodziny zamożnych rymarzy. Franciszek był katolikiem, Joanna – protestantką. Jan był dziewiątym dzieckiem, z jedenastu, jakie mieli państwo Matejkowie (było wśród nich dziewięciu chłopców i dwie dziewczynki). 3

Gdy Jan miał siedem lat, na suchoty zmarła jego matka. Opiekę nad dziećmi przejęła wówczas jej owdowiała siostra Anna Katarzyna Zamojska. W domu przy Floriańskiej panowały: rygor i żelazna dyscyplina. Skłonność chłopca do przeziębień ojciec kwitował jedynie przezwiskiem: „zmarzła koszula". Nikt też nie zauważył, gdy chłopiec przewrócił się i złamał nos o niesiony podnóżek. Na zawsze odbiło się to na jego i tak już mizernym wyglądzie. Pozbawiony lekarskiej pomocy, długo miał problemy z oddychaniem. Ojciec nie doceniał plastycznych uzdolnień syna, który najchętniej spędzał czas na rysowaniu. Widząc zdolności muzyczne syna, postanawia nauczyć go gry na fortepianie, który jego zdaniem, był pewniejszą przyszłością, niż zawód malarza. Był całkowicie przeciwny jego malarskiej edukacji. Powstałe w takich okolicznościach kompleksy pogłębiały doświadczenia w szkole św. Barbary, do której Jan uczęszczał od 1847 roku. Mimo zdradzanych od najmłodszych lat niepospolitych zdolności plastycznych, z pozostałymi dziedzinami radził sobie z ogromnym trudem. 4

Portret Franciszka Matejki z trojgiem dzieci (u dołu Kazimierz, wyżej Jan i Marianna), 1853/54, obraz ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu w depozycie Domu Matejki 5

Także koledzy nie byli dla niego wyrozumiali, i jak pisał Marian Gorzkowski, doświadczał od swych współtowarzyszy pewnego znęcania się. Wkrótce został przeniesiony do Gimnazjum św. Anny (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie). Choć Matejko i jego rodzeństwo z pochodzenia w połowie byli Czechami, czuli się polskimi patriotami, o czym świadczy działalność wyzwoleńcza dwóch starszych braci Jana. 6

Matejko nie ukończył gimnazjum św. Anny, Mimo to został przyjęty do klasy malarstwa w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych (1852 -1858 ), gdzie uczył się pod kierunkiem Wojciecha Kornelego Stattlera oraz Władysława Łuszczkiewicza - malarza, historyka sztuki, pedagoga. Zdolności plastyczne Jana ujawniły się wcześnie. Starsi bracia uznali, iż należy je rozwijać. Entuzjazmu synów nie podzielał ojciec. Udał się jednak do profesora Stattlera, wykładowcy Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie i pokazał mu próbkę malarską syna - akwarelę przedstawiającą chłostanie uczniów, wykonaną przez Jana w okresie nauki w Liceum św. Anny. Obrazek ten spełnił rolę pomyślnie zdanego egzaminu do Szkoły Sztuk Pięknych. Przyszły artysta miał wówczas 14 lat. 7

Kolega ze Szkoły Sztuk Pięknych, I. Jabłoński Pawłowicz wspomina Matejkę: " W 1852 r. przybył do szkoły na Wesołej Jan Matejko, wzrostu średniego, nie chudy, z uderzająco skrzywionym nosem, oczami bardzo ciemnymi, jak tarki, włosów równie ciemnych. Granatowy surducik wytarty, czapka nie lepsza (. . . ) Trzymający się sztywno, pozornie wydający się obojętnym, a z boku zerkający oczyma ciekawie, małomówny, mrukliwy (. . . ) powoli i ukradkiem obserwujący kolegów i studia. " " Z powodu krótkiego wzroku przykładał do lewego oka szkiełko w czasie roboty, dla lepszego zrozumienia danego wzoru; od początku najpilniejszy, najspokojniejszy z uzdolnionych uczniów”. 8

Artystę, wyrosłego w katolickoewangelickiej rodzinie, cechowała głęboka religijność. Wychowuje się w domu rodzinnym w atmosferze patriotycznej, przechowującej postępowe tradycje mieszczaństwa. Dwaj bracia, Zygmunt i Edward, z przyczyn politycznych po 1848 r. emigrują z kraju. Zygmunt ginie później w kampanii węgierskiej. 9

Był świadkiem wielu przełomowych wydarzeń historycznych - wcielenia do Austrii Rzeczypospolitej Krakowskiej w 1846 roku, -Wiosny Ludów w 1848 roku, a potem -Powstania Styczniowego w roku 1863. Upadek Powstania silnie wpłynął na jego twórczość. Podczas powstania styczniowego w 1863 roku zginął przyjaciel Jana Matejki, Stefan Giebułtowski. Ze względu na stan zdrowia( słaby wzrok) on sam nie wziął udziału w powstaniu. Wspierał walczących finansowo i pomagał w transporcie broni. Klęska kolejnego już zrywu powstańczego wpłynęła na porzucenie przez Matejkę cenionego przez niego malarstwa religijnego i skupienie się na przedstawieniu wydarzeń i postaci historycznych. 10

Konarski torturowany w celi więziennej 1850. Akwarela na papierze. 11, 5 x 14 cm. Dom Jana Matejki w Krakowie 11

Carowie Szujscy wprowadzeni przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego na sejm warszawski przed króla Zygmunta III. Jan Matejko, 1853 olej na płótnie Muzeum Narodowe we Wrocławiu 12

Władysław Jagiełło z Witoldem modlący się przed bitwą pod Grunwaldem 1855. Olej na płótnie. 79, 5 x 62 cm. Muzeum Narodowe w Warszawie. 13

Święta Jadwiga wśród ubogich 1855. Akwarela na papierze. 15, 3 x 22, 8 cm. Dom Jana Matejki w Krakowie. 14

Stańczyk udający ból zębów 1855. Olej na płótnie. 45 x 36 cm. Dom Jana Matejki w Krakowie. 15

Zygmunt I nadaje szlachectwo profesorom Uniwersytetu Jagiellońskiego 1858. Olej na płótnie. 82 x 101 cm. Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. 16

Jan III Sobieski w Częstochowie (szkic) 1859. Olej na papierze naklejonym na płótnie. 76, 5 x 54, 5 cm. Muzeum Sztuki w Łodzi. . 17

Otrucie królowej Bony. 1859. Olej na płótnie. 77, 5 x 62 cm. Muzeum Narodowe w Krakowie. 18

Zygmunt August prezentuje na dworze Barbarę Radziwiłłównę 1859. Akwarela, papier. 32 x 23, 5 cm. Dom Jana Matejki. w Krakowie. 19

Samuel Zborowski prowadzony na śmierć. 1860. Akwarela i ołówek na papierze. 31, 7 x 23, 6 cm. Dom Jana Matejki w Krakowie. 20

Jan Zamoyski idący obwieścić wyrok śmierci Zborowskiemu Ok. 1860. Akwarela i ołówek na papierze. 32 x 23, 5 cm. Dom Jana Matejki w Krakowie. 21

Jan Kazimierz na Bielanach podczas pożaru Krakowa. Ukończony w roku 1861 Płótno 140 x 197 22

W 1860 r. wyjeżdża do Wiednia, gdzie rozpoczyna pracę nad kompozycją: „Jan Kazimierz na Bielanach podczas pożaru Krakowa”. Na swoim obrazie Matejko przedstawił scenę, w której król Jan Kazimierz – w towarzystwie Stefana Czarnieckiego, Stanisława Lubomirskiego (starosty krakowskiego) oraz zakonnika – spogląda z murów klasztoru Kamedułów na Bielanach na płonący Kraków. W trakcie korekty prac studentów profesor Christian Ruben miał zwrócić się do ucznia z Krakowa, aby król przyjął pozę stosowną do sytuacji, czyli powinien zostać przedstawiony klęcząc. Podobno ta uwaga tak zdenerwowała Jana, że ten (przez tłumacza, bo językiem niemieckim nie posługiwał się) odpowiedział: „królowie polscy nigdy nie klękali”, wyszedł i już więcej do Akademii nie wrócił, ale udał się do Krakowa. Tutaj właśnie, w pokoiku wynajętym w domu Fischerów przy Rynku Głównym, ostatecznie ukończył obraz w roku 1861. Z wiedeńskiej Akademii Sztuk Pięknych wrócił po niecałych dwóch miesiącach. Śmierć ojca Jana Matejki. Po powrocie do Krakowa obraca się w kręgu postępowej inteligencji i mieszczaństwa. Bliskie stosunki z Serafińskimi i 23 Giebułtowskimi (rodziną jego przyszłej żony). Początek

Portret młodej kobiety - królowej Bony (? ) 1861. Akwarela na papierze. 24 x 18, 5 cm. Dom Jana Matejki w Krakowie. 24

Władysław Jagiełło na pobojowisku grunwaldzkim 1861. Akwarela i ołówek na papierze. 38 x 69, 5 cm. Dom Jana Matejki w Krakowie. 25

Zygmunt III Waza 1861. Akwarela na papierze. 24, 2 x 18 cm. Dom Jana Matejki w Krakowie. 26

Polonia II, ilustracja do Psalmów przeszłości Zygmunta Krasińskiego 1861 27

Zabicie Wapowskiego w czasie koronacji Henryka Walezego – obraz autorstwa Jana Matejki pochodzący z wczesnego okresu twórczość malarza. Namalowany w 1861 roku. Jest to obraz olejny na płótnie o wymiarach 132 × 101 cm. Przez ponad 100 lat uznawany za zaginiony odnalazł się w prywatnej kolekcji w Ameryce Południowej. 28

Jan Kochanowski nad zwłokami Urszulki 1862. Olej na płótnie. 98 x 122 cm. Obraz zaginiony. 30

Rozbudzone nadzieje i dążenia niepodległościowe Polaków wywarły głęboki wpływ na wyobraźnię młodego artysty, który wówczas niemal całkowicie poświęcił się malarstwu historycznemu. Postanowił odtąd zilustrować dzieje Ojczyzny, analizując przyczyny jej upadku. Chciał poprzez swoje obrazy zagrzewać narodowego ducha, krzepiąc rodaków wizją wielkiej, silnej, odrodzonej Rzeczypospolitej, co mu się w doskonały sposób udało. 31

Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony wobec straconego Smoleńska 1862. Olej na płótnie. 88 x 120 cm. Muzeum Narodowe w Warszawie. 32

Stańczyk, (Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony, kiedy wieść przychodzi o utracie Smoleńska) – obraz Jana Matejki z 1862 roku. Dzięki niemu 24 -letni Matejko zdobył rozgłos, sławę i uznanie. Postać jest bardzo dobrze oświetlona. Znajduje się z dala od zgiełku zabawy toczącej się w królewskich komnatach. Twarz błazna, to autoportret autora (Jana Matejki). Maluje się na niej niepokój, jakby Stańczyk przewidywał, co stanie się z jego Ojczyzną. Jego splecione ręce wyrażają dezaprobatę dla działalności władców. Za oknem widać wieżę oraz kometę, która symbolizuje zniszczenie Polski. Drugi plan to społeczność dworska zgromadzona na balu. Wnikliwy obserwator może dostrzec szczęśliwe miny gości. Obraz malowany w wąskiej, ściemnionej gamie barwnej z której odznacza się gorąca czerwień, ogólnie są to ugry, wszelkiego rodzaju brązy, ciemne zielenie oraz głównie czernie. Kompozycja na obrazie jest statyczna, postać błazna zdaje się nie poruszać, trwa w smutku i melancholii, permanentnym zamyśle. Efekt ciągłości czasowej autor uzyskał dzięki 33 wprowadzeniu do obrazu część zabawy balowej.

Dziękuję za uwagę! 34