INVESTIRANJE Doc dr Mirjana Oraanin Bijeljina 30 10

INVESTIRANJE Doc. dr Mirjana Orašanin Bijeljina, 30. 10. 2017.

Upravljanje investicijama - Upravljanje procesom investiranja - Prethodna studija opravdanosti i studija opravdanosti - Finansiranje investicija

Upravljanje procesom investiranja - Složen i kompleksan proces koji obuhvata potprocesa, faza i pojedinačnih aktivnosti niz - Brojnost elemenata: greške i pogrešne odluke ≠ stihijski proces - Osmišljena i organizovana aktivnost koja proizvodi pozitivne efekte - Upravljanje investicijama obuhvata skup aktivnosti koje se preduzimaju da bi se proces investiranja efikasno doveo do konačnog završetka, odnosno da bi se efikasno realizovali investicioni projekti

Upravljanje procesom investiranja - Investiranje kao proces sadrži dvije veoma bitne dimenzije: vrijeme i neizvesnost - Rizik od neostvarenja postavljenog cilja, odnosno rezultata investicije - Dug vremenski period od ideje do realizacije - Proces investiranja počinje od: ideje o potrebi investiranja, alternative, procjena troškova i koristi svake alternative, izbor metode za ocenu rješenja, izrada dokumentacije, odluka o investiranju, priprema za realizaciju, realizacija investicije, priprema proizvodnje - Skup svih aktivnosti u cjelokupnom periodu planiranja, pripreme i realizacije jednog IP, odnosno cjelokupan proces realizacije, od ideje do završetka. . .

Globalne faze investiranja, prema P. Jovanoviću: 1. Prethodne (predinvesticione) analize (prethodna studija opravdanosti) 2. Izrada investicionog programa (studija opravdanosti) 3. Donošenje odluke o realizaciji investicije 4. Izrada tehničke dokumentacije 5. Realizacija investicija 6. Puštanje u rad

GLOBALNA FAZA INVESTIRANJA Definisanje selekcije ideja Predinvesticiona studija (prethodna) Izrada investicionog programa (studija opravdanosti) Izrada dokumentacije (tehničke, investicione) Izgradnja investicionog objekta Probna proizvodnja Prethodno odlučivanje Donošenje investicione odluke p r i p r e m a r Početak realizacije e a Montaža opreme l i z a c Početak redovne proizvodnje 6 i j a

- Upravljanje investicajama sadrži sve globalne faze opšteg procesa upravljanja: planiranje, realizaciju i kontrolu. - Planiranje, realizacija i kontrola odnose se na sve dijelove procesa investiranja, tj. Na pripremni dio i na dio realizacije, kao i sve podprocese. - Pripremni dio kao podprocesa investiranja sadrži elemente planiranja investicije i neposrednu pripremu za realizaciju investicije - Drugi dio koji se odnosi na izvršenje (izgradnju investicionog objekta) sadrži elemente realizacije, što znači da oba podprocesa sadrže elemente upravljanja. - Postupak kontrole vrši se tokom cijelog procesa investiranja, a naročito tokom postupka realizacije i na kraju procesa investiranja.

DRUGAČIJI PRISTUP U POSTUPKU UPRAVLJANJA INVESTICIJAMA 1. IZRADA INVESTICIONOG PROGRAMA 1. 2. 3. 4. Izrada studije o ekonomskoj opravdanosti Izvođenje istražnih radova Izrada investiciono-tehničke dokumentacije Pribavljanje saglasnosti i dozvola 2. UGOVARANJE INVESTICIONIH RADOVA 1. Izrada tendera za realizaciju investicije 2. Evidentiranje ponuda 3. Izbor izvođača 4. Sklapanje investicionog ugovora

3. PRAĆENJE REALIZACIJE INVESTICIJA 1. Imenovanje nadzornog organa 2. Praćenje privremenih situacija i nadzor 3. Izrada konačnog obračuna 4. Otklanjanje nedostataka u garantnom roku

Spisak kadrova Plan investicija Pravilnici i akta Podaci o partneru Izrada investicionih programa Studija o ekonomskoj opravdanosti Saglasnost i dozvole Izrada inv-tehničke dokumentacije Ugovaranje investicionih radova Izveštaj rukovodiocima Nacrt ugovora o Investicionim radovima Praćenje realizacije investicija Imenovanje nadzora Konačna sit Izveštaj o otklonj nedostaci 10

PRETHODNA STUDIJA OPRAVDANOSTI -Studija (eng. Study)- istraživanje raznih uticaja u vezi sa planiranom izgradnjom (npr. tržišni uslovi, mogućnosti finansiranja, izvori sirovina. . . ) - Investiciona studija / Studija opravdanosti (eng. Feasibility study, investment study)- najvažnija studija koja sadrži razrađen tehnoekonomski elaborat kojim se definiše koncepcija objekta i na osnovu sprovedenih istražnih radova, analiziraju se uslovi i opravdanost izgradnje. Sastavni dijelovi te studije su idejni projekti objekta. Ranije, investicioni program.

PRETHODNA STUDIJA OPRAVDANOSTI -Studija okvirnih mogućnosti izgradnje i prateća studija i studija podrške (eng. Project opportunity study / Support study )- na osnovu djelimično sprovedenih istražnih radnji ispituju se okvirne mogućnosti izgradnje / analiza pojedinih aspekata investicije. - Predinvesticiona studija / prethodna studija opravdanosti (eng. Pre-feasibility study, investment study)- donosi se odluka da li da se pristupi izrdai studije opravdanosti idejnog projekta.

PRETHODNA STUDIJA OPRAVDANOSTI - dokument koji predstavlja sintezu proučavanja: osnov za njenu izradu čine relevantna planska dokumentacija, prethodni radovi i generalni projekat. 1. UVOD (ciljevi, osnovni podaci, zadatak, planski period, metodološki pristup, softver) 2. ANALIZA POSTOJEĆEG STANJA (prostorna lokacija, funkcija i stepen iskorištenja, značaj u sistemu) 3. TRŽIŠNI ASPEKT: analiza i projekcija (tražnja, ponuda, moguća prodaja) 4. PRIKAZ TEHNOLOŠKO-TEHNIČKIH REŠENJA GENERALNOG PROJEKTA (treba biti prilagođen vrsti objekta; prikaz osnovnih elemenata genarlnog projekta, vijek trajanja, struktura i dinamika ulaganja) 5. ANALIZA TRŽIŠTA NABAVKE (inputi, specifikacija, mogućnost nabavke, prognoza nabavnih cijena)

6. PROSTORNI ASPEKT (analiza , ocjena i izbor lokacije) 7. PRETHODNA ANALIZA UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU 8. FINANSIJSKA ANALIZA I OCENA (potrebna ulaganja, izvori, rentabilnost projekta) 9. DRUŠTVENO-EKONOMSKA ANLIZA I OCENA 10. ANALIZA OSTELJIVOSTI I RIZIKA INVESTICIJA 11. PRETHODNA ANALIZA IZVORA FINANSIRANJA I FINANSIJSKIH OBAVEZA 12. PRETHODNA ANALIZA ORGANIZACIJE I KADROVA 13. ZAKLJUČAK O PRETHODNOJ OPRAVDANOSTI (zaključak, rezime)

Sadržaj studije opravdanosti - dokument koji predstavlja sintezu proučavanja- osnov za njenu izradu jesu prethodni radovi i idejni projekat. Sadrži: 1. PODATKE O NARUČIOCU I AUTORIMA STUDIJE 2. UVOD (cilj izrade studije, zadatak, osnovna dokumentacija koja se koristi, metodološki pristup, kratak prikaz rezultata prethodne studije opravdanosti) 3. CILJEVI I SVRHA INVESTIRANJA (društveni, ekonomski i ostali ciljevi, svrha investiranja) 4. OPIS OBJEKTA (lokacija, značaj u sistemu, funkcija, raspoloživa tehnička i planska dokumentacija, grafički prikaz objekta, planirani vijek trajanja, vrijeme izgradnje, etape izgradnje)

5. ANALIZA RAZVOJNIH MOGUĆNOSTI INVESTITORA (naziv i sjedište investitora, predmet poslovanja, prikaz razvoja i ocjena sadašnje organizacije investitora, prikaz tehnološkog i ekonomskog razvoja i ocjena sadašnjeg stanja, analiza strukture zaposlenih, bilansi i ocjena finansijske podobnosti) 6. METODOLOŠKE OSNOVE IZRADE STUDIJE (zakoni i pravilnici, tehnička i planska dokumentacija, informacioni sistem i izvori podataka, postupak vrednovanja) 7. TEHNIČKO-TEHNOLOŠKO REŠENJE IDEJNOG PROJEKTA (tekstualni, grafički i numerički dijelovi idejnog projekta, proces izrade, metodi i kriterijumi, etape i faze, dinamički plan izgradnje, dinamika ulaganja, organizacija i sistem upravljanja projektom) 8. TRŽIŠNI ASPEKTI (tržište nabavke i prodaje, međunarodno i dom) 9. PROSTORNI ASPEKTI (usaglašenost sa prostornim i urbanističkim planovima, eksproprijacija, ocjena prostorne podobnosti) 10. EKOLOŠKI ASPEKTI (uticaj na životnu sredinu, zagađenje, bezbjednost, ocjena ekološke podobnosti) 11. EKONOMSKI TROŠKOVI (struktura troškova: izgradnje, nabavke, održavanja, dinamika troškova) 12. DOBITI-KORISTI (prihodi, direktna i indirektna dobit)

13. FINANSIJSKA EFIKASNOST SA OCJENOM RENTABILNOSTI I LIKVIDNOSTI (prihodi, rashodi , finansijski tok projekta, rentabilnost i likvidnost projekta, ocjena finansijske efikasnosti) 14. DRUŠTVENO-EKONOMSKA EFIKASNOST (obračun i dinamika direktnih i dopunskih ekonomskih efekata, ekonomski tok projekta, društveni efekti, društvemni tok projekta) 15. ANALIZA OSETLJIVOSTI I RIZIKA INVESTIRANJA (osjetljivost na promjene finansijskih i ekonomskih parametara i polazne osnove za definisanje cijena, procjena rizika, zaključci analize osjetljivosti i rizika) 16. ANALIZA IZVORA FINANSIRANJA, FINANSIJSKIH OBAVEZA I DINAMIKE (obim i dinamika sopstvenih i pozajmljenih izvora, domaćih i međunarodnih, garancije po izvorima finansiranja, obaveze po izvorima, ocjena izvora finansiranja) 17. ANALIZA ORGANIZACIJE I KADROVA (spoljne veze i kontakti, organizacija, kadrovski potencijali, ocjena organ. I kadr. podobnosti) 18. ZAKLJUČAK O OPRAVDANOSTI INVESTICIJE (zbirna ocjena opravdanosti investicije, obrazloženje ocjene, Stepen pouzdanosti ocjene i rezime studije opravdanosti) Donošenje odluke o opravdanosti ulaganja

TEHNIČKA DOKUMENTACIJA - Skup projekata kojima se daje tehnička razrada idejnih rješenja. - Prije izrade tehničke dokumentacije za građenje objekta obavljaju se prethodni radovi na osnovu čijih se rezultata izrađuje tehnička dokumentacija, prethodna studija opravdanosti i studija opravdanosti. 1. PRETHODNI RADOVI (istraživanje i analiza i dr. Sličnih materijala, inženjerski, geološki, geodetski, urbanistički, energetski, vodoprivredni, saobraćajni i dr. Uslovi; zaštita od požara i životna sredina) 2. TEHNIČKA DOKUMENTACIJA

1. Generalni projekat (projektni zadatak investitora i tehnički opis tehničkih rješenja, grafički crteži, preliminarni predračun radova) 2. Idejni projekat (detaljni projekat sa tehničkim rješenjima, sadrži: projektni zadatak investitora, tehničko rješenje objekta, grafički crteži i prel. obr. tr. ) 3. Generalni projekat (izrađuje se za potrebe pribavljanja dozvole za gradnju i građenje objekta) 4. Izvođački projekat (izrađuje se za potrebeizvođenja radova na građenju ako glavni projekat ne sadrži dovoljnu razradu detalja potrebnih za izvođenje radova) 5. Projekat izvedenog stanja (izrađuje se za potrebe pribavljanjaupotrebne dozvole, korišćenja i održavanja objekta, stručno lice vrši stručni nadzor i izvođač radova potvrđuju i ovjeravaju na glavnom projektu da je izvedeno stanje jednako projektovanom.

Finansiranje investicija - Obezbjeđenje neophodnih finansijskih sredstava, radi dostizanja postavljenog cilja 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Samofinansiranje Udruživanje sredstava i kapitala Zajednička ulaganja Kreditiranje Direktne strane investicije Emisija HOV Lizing Koncesije i Drugi izvori finansiranja

Prema ročnosti: 1. Kratkoročni (do 1 godine) 2. Srednjeročni (do 5 godina) 3. Dugoročni (preko 5 godina) Prema nastanku: 1. Interni (akumulacija, amortizacija, rezerve, HOV) i 2. Eksterni (krediti, zajedničko finansiranje investicija, emisija HOV, lizing, koncesije)

Pitanja za diskusiju 1. Definišite proces upravljanja investicijama? 2. Vrijeme i rizik, kako međusobno utiču na investicioni projekat? 3. Nevedite dvije globalne faze procesa investiranja? 4. Šta obuhvata pripremna faza procesa investiranja? 5. Šta obuhvata faza realizacije investicija? 6. Definišite prethodnu studiju opravdanosti? 7. Definišite studiju opravdanosti? 8. Koje izvore za finansiranje investicija poznajete?