ingar Gubergs Bergssonar Dr Gauti Kristmannsson ajunkt Hskla

Þýðingar Guðbergs Bergssonar Dr. Gauti Kristmannsson aðjunkt Háskóla Íslands

Þýðingafræði, hvað er nú það? • Fræði sem rannsaka þýðingar og menningarmiðlun hvers konar frá mörgum sjónarhornum • “Forn” fræðigrein og ný á Vesturlöndum, alveg frá því að Gamla testamentið var þýtt á grísku. • Nútímafræðigrein frá fyrri hluta 20. aldar

Skilgreiningar þýðinga I Orðabók Menningarsjóðs: 1 skýring. 2 merking. 3 útlegging, það að þýða af einu máli á annað, snúa texta af einni tungu á aðra

Skilgreiningar þýðinga II Ensk-íslensk orðabók Arnar og Örlygs: translate 1. þýða, snúa af einu máli á annað. --Britannica (Micropaedia 1973): translation, the act or process of rendering what is expressed in one language or set of symbols by means of another language or set of symbols.

Skilgreiningar þýðinga III • Er þýðing einungis umsnúningur mála? • Hverju svarar menningin? – Matur? – Saga? – Orðtökin? – Hefðirnar yfirleitt?

Undirstaða þýðinga • Lykilþáttur skilnings á textum • til þýðingar • og eftir þýðingu • FORÞEKKING

Skilgreining forþekkingar Sú viska sem viðtakandi upplýsinga hefur um veraldarsamhengi það sem hann og upplýsingarnar eru í hverju sinni.

Uppruni forþekkingar • • • hefð, siðir, venjur umhverfi menntun, upplýsing dreifing upplýsinga, textar uppruni texta, hefðir texta, form texta Spurt er: hvaðan koma textarnir?

Uppruni textanna frumtextinn er oftast nær þýðing

Helstu fræðimenn síðari tíma • Friedrich Schleiermacher – höfundurinn til lesandans eða lesandinn til höfundarins • Walter Benjamin – millilínuþýðingar hins mystíska innihalds? • Roman Jakobson – þrígreining þýðinga

Schleiermacher • Þýðingar greindar í tvennt: á skáldskap og “öðru” (sem einnig innihélt munnlega túlkun) • Umorðun (paraphrase) eða eftirlíking (imitation)? • Spurningin snýst um að færa höfundinn til lesandans eða lesandann til höfundarins.

Túlkunarfræðileg nákvæmni • Schleiermacher oft talinn faðir nútíma túlkunarfræði “Hermeneutik”. • Skilningur hans á þýðingum tengist henni. • Grundvöllur allra þýðinga hlýtur að vera skilningur á frumtextanum sem þýða skal og síðan “túlka” eða “útleggja” (Schleiermacher var guðfræðingur).

Tvær reglur lestrar • Sú sérhlífnari í listinni að skilja gengur út frá því sem vísu að skilningurinn komi af sjálfu sér og lætur markmiðið í ljós með neikvæðum formerkjum: Að forðast beri misskilning. • Sú agaðri gengur út frá því að misskilningurinn komi af sjálfu sér og að skilninginn verði þeir vilja og finna.

Roman Jakobson On Linguistic Aspects of Translation. “Languages differ essentially in what they must convey and not in what they may convey”. “No grammatical device in the language translated into makes impossible a literal translation of the entire conceptual information contained in the original”.

Þrígreining Jakobsons 1) Intralingual translation or rewording is an interpretation of verbal signs by means of other signs in the same language. 2) Interlingual translation or translation proper is an interpretation of verbal signs by means of some other language. 3) Intersemiotic translation or transmutation is an interpretation of verbal signs by means of nonverbal sign systems.

1. Tökuorð (emprunt): • Orð tekin upp óbreytt og með aðlögun að stafsetningu. • • cool töff skvísa

2. Tökuþýðing (calque): • Bein þýðing á orðasambandi eða hugtaki sem tekið er upp í markmálinu til að endurspegla nákvæmlega hið sama og í frummálinu. • • developing country • target group •

3. Orðrétt þýðing (traduction littérale): • Upptaka á formi orðasambanda og heilla setninga í þýðingu með því að halda orðaröð nánast óbreyttri. • • His face was red with shame

4. Orðaskipti (transposition): • Innihaldi setningar er haldið merkingarlega en hins vegar skipt um orð eða orðflokk í þýðingunni. • • His face was red with shame

5. Merkingartilfærslur (modulation, équivalence, adaptation): • Hér eru mismunandi merkingareiningar frumtexta þýddar yfir þar sem þær henta í markmálinu. • • The early bird catches the worm

Málathafnir og þýðingar • Austin og Searle komu fram með kenningar sem fela í sér að allar yrðingar séu athafnir sem ætlað sé að hafa áhrif á umhverfið.

Frægt dæmi: • Austin situr í stól að lesa. Searle kemur inn og opnar glugga og sest að lestri í öðrum stól. • Austin: Það trekkir. • Searle: Já, finnst þér það? • Austin: Rangt svar, þú átt bara að fara og loka glugganum, bjáninn þinn!

Þýðingin sem athöfn og ferli • Ný skilgreining sem gengur út frá því að þýðingin ráðist á þeim tilgangi henni er markaður með hliðsjón af viðtökuhópnum, þýðingastefna er tekin. • “Die Dominante aller Translation ist deren Zweck”.

Þýðandinn ósýnilegi • Lawrence Venuti hefur vakið athygli á þeirri tilhneigingu að gera þýðendur og verk þeirra “ósýnileg”. • Hér leikur krafan um “lipran” þýðingartexta sem ekki stuggar við neinum stærsta hlutverkið.

Fjölkerfiskenning • Itamar Even-Zohar kom fram með kenningu um að bókmenntir séu hluti af “fjölkerfi” samfélagsins • kerfið byggir á breytilegu stigveldi og það hefur áhrif á val texta til þýðingar, hvaða viðmið eru ríkjandi

Fjölkerfið • Fjölkerfið er fjölþætt, stigveldisstýrt kerfi þar sem ýmis undirkerfi þróast og og breytast samskiptum og samkeppni hvort við annað

Þýðingar innan fjölkerfis • þegar bókmenntakerfið er ungt og leitar fyrirmynda • þegar bókmenntakerfið er lítið og á jaðrinum og þarf að flytja inn það sem vantar í það • við meiri háttar umskipti þegar eldra kerfið virðist vera ófullnægjandi

Kostir fjölkerfiskenninga skv. Gentzler • bókmenntir skoðaðar í menningarlegu samhengi • brottför frá einangraðri skoðun einstakra texta • kenningar um jafngildi og viðeigandi þýðingu séðar frá sögulegu og menningarlegu sjónarhorni

Gallar fjölkerfiskenninga skv. Gentzler • hætta á ofureinföldun • of mikið notast við líkön formalistanna frá þriðja áratug 20. aldar sem gætu verið gagnslítil við skoðun þýddra verka frá áttunda áratugnum • tilhneiging til að notast við abstrakt líkön fremur þær kvaðir sem þýðendur búa við • spurning um hversu objektíft líkanið er

Lefevere og endurritun • 3 helstu áhrifaþætti bókmenntakerfisins – fagfólk innan kerfisins – “velgjörðarmenn” utan kerfisins – ríkjandi skáldskaparviðhorf

Fagfólk innan kerfisins • • • gagnrýnendur ritdómarar bókmenntakennarar þýðendur höfundar

“Verndarar” utan kerfisins • valdhafa sem áhrif hafa á lestur, ritun og endurritun bókmennta – áhrifamaður sem styður eða ræður útgáfu verks – útgefendur, fjölmiðlar, valdhafar – stofnanir sem stýra dreifingu bókmennta og útbreiðslu hugmynda, háskólastofnanir, bókasöfn og menntakerfið

Þrír áhrifsþættir á “verndar” • hugmyndafræðilegur þáttur • efnahagslegur þáttur • “stöðuþáttur”

Ríkjandi skáldskaparviðhorf • aðferðir bókmennta, textaflokkar, tákn • hugmynd um hlutverk bókmennta

Berman og reynslan framandi • Berman telur að afbökun texta í þýðingum eigi sér stað vegna afneitunar á hinni framandi reynslu af hinum erlenda texta

12 áhrifaþættir til tjóns • • • rökhyggja, einkum á sviði setningarfræði skýring á því sem er óskýrt í frumtexta viðauki, viðbót sem kemur niður á stíl göfgun, tilraun til að fága stíl frumtexta eigindarýrnun, stíll og orðafar einfaldaður • megindarýrnun, dregið úr fjölbreytni frt.

12 áhrifaþættir til tjóns • hrynjandi eyðilögð • eyðilegging undirliggjandi merkingarkerfa • eyðilegging mállegra mynstra • eyðilegging mállýskusérkenna • eyðilegging orðtaka og sérstæðs stíls • útþurrkun mismunar tungumála frt.

Þýðing Guðbergs á Frásögn um margboðað morð • Tekur ákveðna þýðingastefnu – íslenskar framburð nafna – þýðir merkingarbær nöfn • Framandgerir – spænskuleg orðaröð á stundum (11) – undirstrikar framandleika nafna og staða með íslenskun þeirra

Þýðing Guðbergs • úrdráttur á stöku stað (19 & 73) • nýrði eða tökuþýðingar – álbréf (20) – sálarvarir (28) – föðurlandshátíðin (36) • færir stundum inn í íslenskan veruleika (40 & 82) • fágar (28)

Nokkur mistök • háleitir karlmenn (37) • hátalari (37 o. áfr. ) • hlaut leyfið (85)

Hjálp við lesendur • íslenskunin • ein skýring neðanmáls (100)

Þýðingaverk Guðbergs – – – – Don Kíkóti Marquez Chandler Nunes Quiroga Benet Sabato • • • Lorca ljóðlist Jimenez Cervantes (Miguel) Carpenter Borges

Hlutverk þýðandans • Ér hlutverk Guðbergs sem þýðanda endilega miklu minna en hlutverk hans sem höfundar? • Spurningin er ekki um hann, heldur verkið sem hann hefur unnið í þýðingum