I YRD DO DR NEHR VAROL KAYNAK AGM

ÇIĞ YRD. DOÇ. DR. NEHİR VAROL KAYNAK: AİGM ÇIĞ ŞUBESİ NEHİR VAROL METE ERENGİL 1

ÇIĞ NEDİR? • Bir denge bozulması nedeniyle, az veya çok miktardaki bir kar kütlesinin kırılarak eğim yönüne doğru kaymasıdır. 2

Kar Döngüsü Kar kristalleri, oluşumlarına bulutlarda başlar. Bulutlarda bulunan su damlacıklarının yoğunlaşma sürecinin sonunda, aynı ortamda bulunan toz ve tuz zerrecikleri gibi çekirdek görevini üstlenecek parçacıklar etrafında toplanılmaya başlanır. Eğer bu arada bulutların sıcaklığı 0°C’nin altına düşerse, çok ince kristallerden itibaren kar kristalleri oluşmaya başlar. Yeni oluşan bir kar kristali altıgen bir yapı gösterir. Kenar Sayısı, kar kristalleri için tipiktir. Ortamın sıcaklığındaki farklılaşmalar sonucunda farklı eksenler boyunca kar kristallerinin farklı yüzeylerinde üç boyutlu altıgen yapılar gelişir ve böylece bir çok tip kar kristali oluşur. 3

Çığ Oluşumu • Uzun süreli sıkışma etkisi altında kalan bir kar örtüsünde oluşan deformasyon, kar örtüsünün derinlere doğru yoğunluğunun ve sertliğinin artmasını sağlar. • Yerçekimi etkisi ise, karın ağırlığı altında taneler üzerine baskı yaparak örtü içinde oturmaya, yoğunlaşmaya ve dayanımını arttırmaya yardımcı olur. Kar tabakaları kendi duraylılıklarını kaybederken, bazı koşullar altında yeni bir fiziksel oluşuma atlama tahtası haline gelirler ki bu olay ÇIĞ dır! 4

Çığın Oluşum Koşulları Meteorolojik Diğer etkiler Yağış türleri Yeni kar yağış miktarı Rüzgar yönü Sıcaklık değişimleri ÇIĞ Tabakaların dayanımı Doğal ve insan kaynaklı yükleme Depremler Yükseklik - Kot Topografik Eğim açıları Yamaç yönelimleri Rüzgar altı yamaçlar Bitki örtüsünün etkisi 5

Meteorolojik (Yağış ve Sıcaklık) • Mevcut eski kar üzerine, yeniden bir defada 25 cm. daha fazla kar yağması, • Mevcut kar üzerine yağmur yağması, güneşin açıp hızlı erimeye sebep olması, • Şiddetli bir kar tipisinden sonra 36 saatten fazla bir süreyle hava sıcaklığının 0°C’nin üzerinde olması, (Hava sıcaklığı arttığı sürece ısınan havanın temas ettiği kar yüzeylerinde mikro erimeler meydana gelir. Hava sıcaklığı gece tekrar düştüğünde erime sonrası kar şekil değiştirerek buza dönüşür. Altında bulunan tabakalardan ayrılmaya başlar ve bir kabuk oluşturur). 6

Meteorolojik (Rüzgar) 7

Topografik (Yamaç Eğimi) 8

Yamacın niteliği Kaçkar Dağları gibi yamaçları çimenlerle kaplı dağlarda çığ düşmesi çok daha kolaydır. Kayalık zemin veya ağaçlarla kaplı zeminlerde çığ düşmesi daha zor olur. Çünkü bu objeler çığ düşmesini engellerler. Ancak kar çok yoğun yağarsa kayalık kesim kısa sürede kapanır. Rekristalize olan kar kristalleri yüzünden alt tarafındaki karlarla tek parça haline gelir. Kayalık kesimler ancak böyle bir durumda üzerlerinden kar akmasına izin verebilirler. Yağan kar kayalıkları kapattıktan sonra buradan da çığ düşme riski olabilir. Ağaçlar çığ parkuru içinde engelleyici olabilirler. 9

Yamaç Profili • Çığlar genellikle “V” profile sahip vadilerden akar. En ideal çığ parkurları bu tür vadilerdir. Ayrıca dışbükey yamaçlar içbükey yamaçlara göre daha fazla potansiyel risk taşırlar. • Risk taşıma nedeni, biriken karın dışa doğru gerilmiş olması ve ince çatlaklar içermesidir. Bu çatlaklar, dengenin kolayca bozulmasına ve çığın kolayca tetiklenmesine sebebiyet verirler. • Geniş yamaçlardan akarak vadilere biriken karlar en tehlikeli ve tahrip edici çığları oluştururlar. Bu tip kar kütleleri büyük hacimlidir ve genellikle ıslak olduğundan yoğunlukları fazladır. 10

Topografik (Yamaç Yönelimi) 11

Kuzey yamaçlar dağlarda uzun süre güneş alamayabilir. Bu durumda karın sertleşmesi de daha uzun sürer. Bu olay iki sert tabakanın arasında yumuşak bir tabakanın oluşmasına neden olur ki bu tabaka dizilimi çığ için idealdir. Kış aylarında kuzeye bakan yamaçlar potansiyel çığ riski taşırlar. Bahar aylarında ise tam tersi olur. Havaların ısınmasıyla birlikte tabakalar erimeye ve birbirine daha sıkı bağlanmaya başlarlar. Böylece bahar aylarında kuzey yamaçları çığ açısından daha az risk taşır. 12

Güney Yamaçlar Güney yamaçlarda ise ısı sürekli değiştiği için kar kristallerinin gündüz eriyip gece donmalarına neden olur. Kış aylarında bu yamaçlar çok riskli değildir. Sürekli güneş aldıkları için kar tabakaları hızla birbirine kenetlenebilir. Hızlı donma tabakalar arasında zayıf tabaka oluşmasına engel olur. Güney yamaçlarda çığ genellikle ilk kar sonrası düşebilir. Yağan karın üzerine rüzgarın taşıdığı karlar da eklenince çığ oluşabilir. Kış aylarında güvenli olan bu yamaçlar tam tersine bahar aylarında çok risklidir. 13

Çığ Tipleri 1. Tabaka Çığları a. Kuru tabaka çığı b. Islak tabaka çığı c. Noktasal çığlar 2. Toz kar çığları 14

1. Tabaka Çığları a. Kuru Tabaka Çığları c. Nokta Çığları 15 b. Islak Tabaka Çığları

Yaygın olarak gözlenen tabaka çığları 16

Nokta Çığı 17

• Farklı dayanımlara sahip birkaç kar tabakasının bulunduğu bölgelerde kar tabakası üzerine yapılan baskı sonunda, tabakanın veya tabakaların kırılarak zayıf tabakalar üzerinde hızla aşağıya doğru akması sonucunda oluşurlar. • Tabaka çığları blok halinde kayarlar ve üzerlerinde ne varsa kendileriyle birlikte sürüklerler. Aynı şekilde tabandan koparılan küçük ve iri kar bloklarını da beraberinde sürüklerler. • Tabaka çığları kütlesel olarak fazla olduklarından önlerine çıkan engellere büyük basınçlar uygularlar. 18

Islak Kar Çığları 19

• Gevşek kar çığları kar yağdıktan sonra havaların ısınması ile ortaya çıkar. Yamaç aşağı esen fön rüzgarları bu ısınmaya katkıda bulunabilir. Fön rüzgarları sayesinde sıcak hava ile ıslanan karın dengesini kaybederek yamaç aşağı doğru hızla akması sonucunda ıslak kar çığları oluşur. • Genellikle en üstteki ve/veya hemen altındaki ince tabakanın bir noktadan başlayarak akması şeklinde gerçekleşir. 20

2. Toz Kar Çığları 21

• Toz kar çığları kuru veya gevşek kardan oluşur. • Bir toz kar çığı tepeden aşağı hızla inen ağır bir bulut gibidir. • Önce yavaş başlayan hareket gittikçe hızlanarak devam eder. Böyle bir çığa yakalanan bir canlı çığın çarpma etkisinden önce akciğerlerine pompalanan kar-hava karışımı yüzünden hayatını kaybedebilir. 22

TEHLİKELİ VE GÜVENLİ ALANLAR 23

Yeni Olmuş Çığlar Yeni oluşmuş çığlar duraysız bir kar örtüsünün en kuvvetli işaretleridir. Yani bu bölgede başka çığların olması olasıdır. Her küçük kaymadan dolayı çığ tehlikesini yeniden değerlendirmek gerekir. 24

Kar birikmesi • Rüzgarın esme yönüne göre etkinlik düzenlenen bölgede çığ riskinin olup olmayacağı çok rahat bir şekilde anlaşılır. • Yağışlı bir havada rüzgar arkanızdan geliyorsa kar yürüdüğünüz yamacın arkasına birikir. Kornişler ters tarafta kalır. Bu tür ortamlar çığ açısından daha güvenlidir. • Kar gideceğiniz yönde birikmişse rüzgarın karşınızdan estiğini gösterir. Bu durum, yürüdüğünüz vadilerin size bakan yamaçlarında büyük kar birikimi olacağı anlamına gelir ki ciddi bir çığ riski vardır. Bu yamaçlarda kornişler ve sertleşmemiş bol kar, alttaki sert zemin üzerinde kaymaya hazırdır. 25

Korniş Altları Korniş altlarından geçilmemeli ve keskin dönüşler yapılmamalıdır. 26

Büyük ve Geniş Yamaçlar Büyük ve geniş yamaçlar büyük çığlar üretirler. 27

Rüzgar Altı Yamaçlar Rüzgar, rüzgar üstü yamaçlardaki karı alır ve rüzgar altı yamaçlara depolar. Rüzgar altı yamaçta biriken rüzgar çökeli karlar, günler boyunca duraysız kalırlar. 28

Geniş Vadi Tabanları Geniş vadi tabanları genellikle güvenlidir. 29

Düşük Eğimler Düşük eğimli alanlar nispeten güvenli olmalarına karşın tetiklenebilecek çığlar her zaman olabilir. 30

Ağaçlarla Çevrelenmiş Alanlar Ağaçlarla çevrelenmiş alanlar ne olursa olsun daha güvenlidir. 31

Doğru Geçiş Yamaçlardan bir kerede hep birlikte geçilmemelidir. 32

Doğru Geçiş Grup halinde tehlikeli bir alandan geçmeniz gerekiyorsa, grup üyeleri güvenli bir yerde beklemeli ve alan teker geçilmelidir. 33

Doğru Geçiş 34

ÇIĞA YAKALANIRSANIZ Çığın kopma anında, çökme, oturma veya kırılma sesi oluşur. 1 -2. saniyeler arasında, kar tabakaları hareket etmeye başlar, tabakalar parçalanarak bloklara ayrılır. Tabaka yaklaşık 2 sn içinde hızlanır ve hızı 15 km/saate kadar çıkar. 2 -5. sn arası, 40 km/saate çıkar. Kaymak imkansız hale gelir. Kayak takımları ayaktan çıkar. 35

ÇIĞA YAKALANIRSANIZ 5 -10. sn arası, Hız, 70 -130 km/saat’e ulaşmıştır. Kişinin yön ve yüzeyi belirleme imkanı kalmamıştır Her nefes alışta kar ve hava karışımından oluşan buz katmanı ile boğazın tıkandığı hissedilir. Nefes almak giderek zorlaşır. Şapka, eldiven, gözlük gibi giysiler kaybedilecektir. Yapılabilecek en iyi hareket; yoğun bir şekilde yüzme hareketi yapmaktır. 10 -15. sn arası, Yavaşlama başlar. Yüzme hareketine devam edilmeli, Yüzün etrafında bir hava kesesi oluşturmaya çalışılmalıdır. 36

ÇIĞA YAKALANIRSANIZ Çığ durduğunda, Beton sertliğinde durur. Kar içinde parmakları dahi hareket ettirmek imkansızdır. Kar kazılamaz veya hava kesesi oluşturulamaz. 4. dakika, Sürekli nefes alıp vermeyle oluşan karbondioksit solunmaya başlanır. Şuur kaybı olabilir. 15. dakika, Şuur kaybedilmiş ve bazen de beyin hasarı oluşmuş olabilir ancak kişi hala hayattadır. 37

ÇIĞA YAKALANIRSANIZ 25. dakika, Tamamen gömülü kazazedelerin yaklaşık %50'si hayatını kaybeder. 35. dakika, Tamamen gömülü kazazedelerin yaklaşık %70'si hayatını kaybeder, sağ kurtulabilenler, yeterli büyüklükte hava kesesi oluşturanlardır. 90. dakika, Kazazedelerin %80'ni ölür. 130. dakika, Kazazedelerin yaklaşık %95'i ölür. Kurtulanlar, yüzeye çıkan hava kanallarına sahip olanlardır. 38

NASIL HAFİF ATLATABİLİRİZ ? Çığın fiziki yapısına ve etraftaki daha güvenli engellere göre alandan hızla ayrılmak, Çığın kenar kısımlarına ulaşmaya çalışmak, Bağırarak veya başka ses kaynakları ile (korna, ıslık, siren vb. ) diğer insanları uyarmak, Çığa yakalanmak kaçınılmaz ise, batonları atmak ve etraftaki sabit bir cisme tutunmak, Kırılmış ağaç veya kayalardan korunmak, Yüzme hareketi ile çığın üstünde kalmaya çalışmak, Ağzı sıkıca kapatmak ve nefesi tutarak az oksijen harcamak, VEYA oturma pozisyonu almak ve durma zamanında bacaklarla zemini itmek, Bir eli ile ağzı ve burnu kapatmak, diğer eli de başın üstünde tutarak hava boşluğunu oluşturmak, Başı sürekli sağa ve sola çevirmek, 39

NASIL HAFİF ATLATABİLİRİZ ? Kişi, yüzeye yakınsa bağırabilir. Aksi durum, oksijen tüketimi demektir, Geniş sırt çantası taşıyan kazazede, yüzeye daha yakın kalabilir, Çığ altında kolay bulunmaya çok uzun kırmızı renkli kurdela kullanımı yardımcı olabilir, Bayılacağını hissettiğinde direnmemeli, bu durumda daha az oksijen tüketilir. Avalung (bir tür oksijen tüpü görevi gören cihaz) varsa, hemen takılmalı, Airbag (çanta şeklinde taşınan, ipi çekildiğinde otomatik olarak şişen ve çığın üstünde kalmak için kullanılan bir nevi balon) varsa, hemen şişirmek, Giysinin ağzı kapatılmalıdır, 40

ÇIĞDA HAYATTA KALMA ŞANSI Bazı ülkeler (Amerika, Kanada, İsviçre, Fransa, Avusturya gibi) çığa yakalanan insanların sayısı, ölüm sayısı ve nedenini içeren istatistiksel verilere sahiptir. Aşağıdaki tablolar yaklaşık olarak istatistiksel verileri özetlemektedir. Tablo 1. Çığa yakalanan kişilerin hayatta kalma yüzdesi 80 % Yüzeyde kaldılarsa 40 -45 % Kısmen ya da tamamen gömüldüyseler 55 -60 % Binalar ya da araçlar içindeyseler 41

ÇIĞDA HAYATTA KALMA ŞANSI Tablo 2. Çığlarda ölüm nedenleri 65 % Boğulma 25 % Ağaçlarla, kayalarla ya da diğer nesnelerle çarpışma 10 % Hipotermi ve şok Çığda hayatını kaybeden bir kayakçı 42

Ülkemizde Çığ Riski Olan Bölgeler • Ülkemiz aslında her yıl çığdan onlarca insanın yaşamını kaybettiği bir çığlar ülkesidir. • Doğu Karadeniz, Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu başta olmak üzere yoğun kar yağışının olduğu yerler çığ riski içerir. Bingöl, Tunceli ve Bitlis çığ olaylarının en çok görüldüğü illerin başında gelmektedir. • Can kaybı göz önüne alındığında çığ, depremden sonra ikinci sıradadır. 43

• Türkiye’de ulaşılabilen çığ kayıtlarına baktığımızda, bugüne kadar 1229 çığ olayında 1428 kişi yaşamını yitirmiştir. • Yıllara göre en çok çığ olayının meydana geldiği yıl 1992 yılı olarak saptanmıştır. Bir yılda 157 çığ vakasında tam 447 kişi yaşamını kaybetmiştir. • 1976 yılı da kara bir yıl olarak tarihe geçmiş, bu dönemde de 23 olayda 261 kişi yaşamını yitirmiştir. • Dağcıların yaşadığı çığ kazaları bu rakamlar karşısında biraz sönük kalıyor gibi. Ama Aladağlar’daki 4 dağcının, Palandöken’de 6 kayakçının ve Zigana’daki yürüyüşçülerin başına gelenler dağcılık adına büyük çığ kazalarıdır. 44