hyperlinks hypertext hypermedia over links en relaties Eric

hyperlinks, hypertext, hypermedia over links en relaties Eric Sieverts GO-opleidingen: Inhoudelijk Toegankelijk Maken oktober 2015

What is a link? or A link is underlined and blue A link is a connection from one page to another destination such as another page or a different location on the same page or A link is an expression of a relation 2 Ole Husby (Bibsys)

het draait om relaties “relaties” zijn een algemeen verschijnsel in informatiesystemen tussen begrippen/woorden (bijv. thesaurus, semantisch netwerk, ontologie) tussen objecten (bijv. literatuurreferenties, relationele database, linked open data, hyperlinks) tussen eigenschappen van objecten (bijv. ontologie) 3

relaties tussen objecten relaties zeer gestructureerd • relationele database – link tussen uitleenrecord en lenersrecord – link tussen uitleenrecord en boek-itemrecord relaties “beetje” gestructureerd + getypeerd • relaties in FRBR-model • literatuurreferenties • linked open data in RDF <komt zo> <komt straks> <komt later> relaties hoeven niet gestructureerd/getypeerd • hyperlinks (als op web) 4 <kern vandaag>

voorbeeld van FRBR = functional requirement for bibliographic records eigenlijk maar deels “requirements”; vooral model voor relaties tussen bibliografische “entiteiten” (entity-relationship model): – – – 5 werk (het intellectuele product) expressie van een werk (bijv. NL-vertaling) manifestatie van een werk/expressie (bijv. 3 de druk) individueel exemplaar (bijv. dat op 3 de plank links) ……. [basis voor nieuwe RDA catalogiseer-standaard - ook in gebruik in Worldcat]

Voorbeeld: "Boris Godunov" Patrick Le. Boeuf (BNF) The Pushkin play, the libretto, the opera, etc… 6

FRBNW 006 W study about the opera Борис Годунов W Борис Годунов: opera S FRBNW 004 FRBNW 003 FRBNW 002 W Борис Годунов: libretto S COM TRA E 001 E French translation E 1869 version E 002 E 1872 version E 003 E 001 E 002 E 004 E 005 E E E French tr. Rimsky-K's Russian text French transl. by by Delines arrangement 1869 version 1872 version ed. by Lily Denis and Laloy P. Lamm A 001 A 1997 recording A 1962 recording FRBNM 010 FRBNM 002 FRBNM 003 FRBNM 004 M ca. 1922 publication M 1998 release M 1996 re-release M 1980 publication 7 E 003 TRA TRA COM E 001 E 002 E 003 M 1926 publication E 004 E 001 E E English French definitive state transl. by translation transl. by O. Lanceray A. Baranoff E Russian text FRBNM 005 FRBNM 006 FRBNM 007 FRBNM 008 M 1937 publication W introduction to the play Борис Годунов W illustrations for the play Борис Годунов COM TRA COM E 001 W Борис Годунов: tragedy ADA FRBNW 007 FRBNW 005 M 1910 publication M 1982 (Paris) publication E 001 E original text FRBNM 011 FRBNM 009 M 1927 publication M 1982 (NYC) publication I 001 I 001 I 002 I 001 I I I

getypeerde relaties tussen entiteiten in FRBR 8

Voorbeeld: Coronelli’s "Terrestrial Globe" Patrick Le. Boeuf (BNF) 3 D cartographic material which may also exist as 2 D cartographic material, which has been photographed, of which there are electronic versions, (on CD-ROM and on the Web), and manuscript resources… 9

W Coronelli's contract for producing his "Globe terrestre" for Louis XIV FRBNW 010 W "Coronelli, les globes de Louis XIV" : CD-ROM about Coronelli's "Globe terrestre" and "Globe céleste" FRBNW 009 E Draft FRBNM 016 E Plate version M Published by Bibliothèque nationale de France in 1999 I BNF MDC 12 005713 M Published by Nolin in 1690 M Published by Nolin in 1699 FRBNM 013 FRBNM 014 I BNF Ge CC 1273(5) W Anonymous photograph of Coronelli's "Globe terrestre" in Lille Museum W Information from the Texas Tech University's Web site FRBNW 011 FRBNW 012 E Globe version FRBNW 009 -E 001 FRBNW 008 -E 002 FRBNW 008 -E 001 FRBNM 015 I BNF Clair. 1054 fol. 180 FRBNW 008 E FRBNW 010 -E 001 M W "Le Globe terrestre" by Vincenzo Maria Coronelli E E FRBNW 011 -E 001 FRBNW 012 -E 001 M Produced by [? ] in 1688 M FRBNM 012 I I BNF Ge DD 2987(82) Texas Tech University from "Collection in Lubbock, Texas D'Anville" FRBNM 017 I Fine Arts Museum in Lille FRBNM 016 -I 001 FRBNM 015 -I 001 FRBNM 013 -I 001 FRBNM 014 -I 001 FRBNM 012 -I 002 FRBNM 012 -I 001 10 M FRBNM 018 I BNF Ge D 26032 FRBNM 017 -I 001

waarom FRBR? niet alleen (in zekere mate) efficiënter catalogiseren, maar ook “navigatie” tussen versies e. d. en handige "linking"-gebaseerde diensten mogelijk met één druk op de knop: – bij gevonden (of al bekend) boek meteen overzicht van • andere edities of vertalingen, • wat nog meer op dat boek gebaseerd is, • wat wellicht aan dat boek ten grondslag heeft gelegen, • etc. – bij boek in (bijv. ) Australische catalogus, overzicht krijgen welke edities er in eigen land/bibliotheek zijn, –. . 11

http: //codyburleson. com/2015/07/28/the-amazing-power-of-the-link-in-linked-data/

linked open data (in RDF) • relaties tussen objecten beschreven in RDF: "RDF-tripels" (resource description framework) • via webadressen (URI's) kan iedereen aan die data linken >> linked open data cloud van zulke online beschikbare datacollecties 13

linked open data (in RDF) http: //schema. org/Book boek en is e http: //www. w 3. org/1999/02/22 -rdf-syntax-ns#type http: //www. worldcat. org/oclc/10098995 "Uit Berlijn" is g es ch rev en do o r http: //purl. org/dc/terms/creator http: //viaf. org/viaf/9885610/ "Armando" getypeerde (en op het web gedefinieerde) relaties tussen resources en gegevens - "alles heeft een URI" 14

reference linking bij literatuurreferenties • link van bibliografisch record in database naar digitale full-text van dat artikel • link van literatuurreferentie in full-text artikel naar fulltext van aangehaalde referentie • link van artikel naar latere artikelen waarin dat artikel als referentie geciteerd wordt (als in citatie-index) • ……. 15

bibliografische metadata full-text 16

referentie bij full-text (of andere vorm) van aangehaald artikel 17

links naar “citerende” artikelen 18

19

open linking (via "Open. URL") • uitbreiding van reference linking op basis van bij “objecten” meegestuurde metadata • NISO-standaard daarvoor: Open. URL voor tijdschriftartikel: John W. Newcomer, Dan W. Haupt : The Metabolic Effects of Antipsychotic Medications - Journal of Psychiatry, vol. 51, no. 8 (July 2006) p. 480 -491 kunnen Open. URL metadata bijvoorbeeld luiden: genre=article&issn=0706 -7437&volume=51&spage=480&epage=491& aulast=Newcomer&aufirst=John&date=2006&&atitle=The+Metabolic… • op basis van die metadata kan link-resolver-software links (of queries) genereren voor aanvullende “diensten”, gerelateerd aan dat object • vaak via keuzemenu (voorbeeld: SFX >>) 20

SFX gegevens van uitgangspublicatie uit database links naar full-text versies link naar catalogus links naar meer info over - auteur - tijdschrift - onderwerp in de echte praktijk niet meer zo'n "kerstboom" voor de klanten 21

BN via IS 22

hypertext een meer algemeen framewerk voor linking tussen …………. . • niet noodzakelijkerwijs volgens strikte structuur • niet noodzakelijkerwijs met getypeerde relaties 23

wat is hypertext ? een hypertext is een informatiesysteem dat: • is opgebouwd uit individuele brokstukjes informatie in allerlei verschijningsvormen • waartussen relaties (hyperlinks) zijn gelegd • waardoor die tekst een systeem vormt dat niet -sequentieel georganiseerd is, maar via systematische en/of functionele en/of associatieve relaties 24

Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfgga s Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf hypertext 25

wat is hypertext ? een hypertext is pas een hypertext als er een computerprogramma is dat ervoor zorgt dat: • gebruiker aanwezige links kan volgen • op willekeurige wijze, naar eigen believen maar elke gewone webbrowser kan dat ! 26

wat zijn hyperlinks ? hyperlinks zijn verwijzingen naar informatie-items die • één of andere inhoudelijke relatie hebben met het "vertrekpunt" van die link • relevantie hebben met betrekking tot inhoud en context van dat vertrekpunt hyperlinks zijn dus ook een middel om informatie inhoudelijk toegankelijk te maken 27

hypertext historie 1945: Vannevar Bush - "As we may think” (Atlantic Monthly) Memex “Our methods of transmitting and reviewing the results of research are generations old and by now are totally inadequate for their purposes. …. The human mind operates by association. With one item in its grasp, it snaps instantly to the next that is suggested by the association of thoughts, in accordance with some intricate web of trails carried by the cells of the brain”

hypertext historie 1945: Vannevar Bush - "As we may think” (Atlantic Monthly) Memex “When the user is building a trail, he names it … before him are the two items to be joined, projected to adjacent viewing positions. The user taps a single key and the two items are permanently joined. Thereafter, at any time, when one of these items is in view, the other can be instantly recalled merely by tapping a button. ”

niet-werkend recent nagebouwd model van de memex

hypertext historie 1965: Ted Nelson Project Xanadu Hypertext 31

hypertext historie 1960’s: Ted Nelson Project Xanadu (1963/65) Hypertext 1987: Bill Atkinson Hyper. Card (voor Apple Macintosh) 1989/91: Tim Berners-Lee World Wide Web HTML, HTTP 32

hypertext een meer algemeen framewerk voor linking tussen …………. . • niet noodzakelijkerwijs volgens strikte structuur maar: structuur toch wel nuttig of nodig? • niet noodzakelijkerwijs met getypeerde relaties 33

Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf (spaghetti? ) hypertext 34 Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf

website structuur Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf hypertext structuur ? of eigenlijk taxonomie ? 35 Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfgga s Asdffa Asgdksgaksd Asdfsafasf Sadfsdaf asdfsdfaasfaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asgdksgaksd Asdfsafasf Sadfsdaf asdfsdfaasfaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf

website structuur Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf dit is meer het idee van hypertext 36 Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfgga s Asdffa Asgdksgaksd Asdfsafasf Sadfsdaf asdfsdfaasfaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asgdksgaksd Asdfsafasf Sadfsdaf asdfsdfaasfaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf

structuur vs. linking Clay Shirky: • categorization is overrated • it is perfectly possible for any number of links to be in any number of places in a hierarchy, or in many hierarchies, or in no hierarchy at all • if you've got enough links, you don't need the hierarchy anymore Nicholas Carr: • links are a distraction and imply that the reader ought to leave what they are reading to read something else • we click on a link, then another, and pretty soon we've forgotten what we'd started out to do or to read 37

hypertext een meer algemeen framewerk voor linking tussen …………. . • niet noodzakelijkerwijs volgens strikte structuur • niet noodzakelijkerwijs met getypeerde relaties maar: voor het web wordt standaard ontwikkeld om typering in HTML-codering wel mogelijk te maken, zodat slimme software daar "iets" mee zal kunnen doen (onderscheidt al 66 types links !) 38

types inhoudelijke links 39 andere tekst over zelfde onderwerp informatie over verwant onderwerp uitleg van woord inhoudelijke verwijzing verdere informatie over …. plaatje bij …. geluid bij …. literatuurreferentie bij …. …. <associatieve navigatie> .

formele/vaste links • systematische structuur van het systeem (volgens boomstructuur) • naar volgend onderwerp • naar vorig onderwerp • terug naar vorige scherm • (weer) door naar volgend scherm • terug naar beginscherm • naar inhoudsopgave • naar index • naar zoekscherm • naar (ander) systeem-specifiek scherm 40 <systematische navigatie> .

knoppen / “ankers” (in HTML-code de <A> van "anchor") waar zitten de links aan vast? • • tekstfragment in tekst woorden buiten de tekst icoon buiten de tekst onderdeel van plaatje, landkaart e. d. !! die ankers moeten herkenbaar zijn !! 41

hypertext toepassingen • • 42 handleidingen technische documentatie leerboeken lesmateriaal encyclopedieën productcatalogi toeristische informatie ……

eerste grootschalige voorbeeld (met hypercard)

mogelijke relaties tussen de hoofdcategorieën 44

gebruikersproblemen met hypertext • welke informatie zit er in het systeem / de website ? (heeft het zin hier te gaan zoeken ? ) • waar zit die informatie in het systeem / de website ? en: hoe kom ik daar ? (welke “ 86 links” achtereenvolgens aanklikken ? ) • waar ben ik nu in het systeem ? ("lost in Hyper. Space") 45

voorkómen van problemen wat zit er in het systeem ? informatie en overzicht over het systeem vooraf • beschrijving op "home page" (onderwerpen, niveau, soort informatie, doel, . . . ) • inhoudsopgave • index … maar van alle soorten informatiesystemen moet je vooraf dekking en scope kennen 46

voorkómen van problemen waar zit het in het systeem ? hoe kom ik waar ik wezen wil ? gericht zoeken en navigeren • systematische basisstructuur (niet anders dan bij classificatie / taxonomie) • • 48 visualisatie van die structuur (sitemap/siteview) inhoudsopgave aanwezig (met hyperlinks) alfabetische index (met hyperlinks) echte zoekfunctie

voorkómen van problemen waar ben ik nu in het systeem ? (“lost in hyperspace” syndroom was in klassieke systemen onbekend) standaard systematische navigatielinks op elke pagina • standaard terug-knop • standaard terug naar home-pagina beeld van de "omgeving" bieden • beeld van gevolgde navigatiepad: "kruimelpad" (achterom kijken: "klein-duimpje" functionaliteit) • beeld van de omgeving (visualisatie) (ook "linklist" van associatieve hyperlinks "vooruit") 55

Beeld van navigatiegeschiedenis bij Hyper. Card 56

navigatiegeschiedenis in Chrome webbrowser 57

“kruimelpad” standaard navigatie “vooruit” navigatie .

automatisch door CMS gegenereerd • kruimelpad ("achteruit") • diepere links ("vooruit") 59

voor- en nadelen van meeste visualisatietechnieken voor siteviews voordeel • visueel zie je sneller structuur en verband dan met tekst nadeel • overzicht blijft vaak afhankelijk van kernachtige inhoudelijke beschrijving (paginatitels) • visualisatie laat weinig ruimte voor beschrijvende tekst • bij grote aantallen hyperlinks / onderliggende bestanden en mappen wordt de visualisatie zelf onoverzichtelijk • meestal alleen structuur; associatieve links niet makkelijk te tonen 60

problemen voor makers van hypertext • hypertext vereist een weldoordacht ontwerp – systematiek, consistentie • het maken van een goed ontwerp is arbeidsintensief – waarvandaan waarheen linken (100 pagina's 100 x 99 mogelijke links) • het bouwen zelf is arbeidsintensief – elk "anker" markeren en “doel” specificeren 62

hypertext als ontsluiting thesaurus / taxonomie 63 hyperlinks inhoudelijk bereik beperkt associatieve links kennen geen inhoudelijke beperkingen vaak geen contextuele notie associatieve links in precieze inhoudelijke context aangebracht beperkte vrijheid in toepassing volledige vrijheid weinig toegankelijke kunstmatige taal gevoelsmatig toegankelijk systeem kan verwijzen naar "alles" over een onderwerp geen linking naar omvangrijke volledige verzameling van "alles" over onderwerp verwijzing naar één document / object onmogelijk / ongewenst link verwijst meestal naar één specifiek gekozen object / item verwijst meestal naar geheel document kan verwijzen naar losse fragmenten / onderdelen van "documenten" onderhoud (toevoegen onderwerp) beperkt zich tot onderwerpssysteem onderhoud (toevoegen onderwerp) betreft het volledige informatie-systeem

hypertext-technieken nu overal • • world wide web windows contextual help statische voorgestructureerde "echte" hyperlinks maar ook: dynamische ter plekke "berekende" probabilistische links; bijv. : – klikken op woord in gevonden document om dat als nieuwe zoekterm te laten gebruiken – wat vind ik over dit onderwerp op het web? – wie citeren dit artikel? zoals bij SFX – kan ik dit boek bij Amazon kopen? niet te voren bekend of/hoe zo'n link zal werken is dat nog "echte" hypertext ? 64