Hybridisering van Vlaamse middenveldorganisaties richting de markt Een

Hybridisering van Vlaamse middenveldorganisaties richting de markt Een empirische verkenning Ben Suykens & Bram Verschuere

Hybridisering richting de markt Gelaagd debat • Relatie overheid-middenveld • Competitie (vb. tendering, for-profit actoren die nonprofit velden betreden) • Prestatiegerichte contracten • Middenveldorganisatie • ‘gemengd’ gedrag • Verschillende vormen: commercialisering (inkomsten), corporatisering (bestuur), managerialisering (management) Geladen debat

Algemeen beeld 1. In welke vorm en mate zijn bedrijfsmatige praktijken aanwezig bij Vlaamse middenveldorganisaties? • Huidig onderzoek = Angelsaksische bias • Belang van historisch startpunt • Vlaanderen: corporatistisch model (vb. subsidies aanvragen als natuurlijke reflex) • USA/UK: liberaal model (vb. commerciële activiteiten opzetten als natuurlijke reflex) • Geografische substantie? 2. Wat is de samenhang tussen deze praktijken? • Huidig onderzoek = één vorm, veel cases <> veel vormen, weinig cases • ‘monolithische bedreiging’ • Empirische substantie?

Commercialisering (inkomsten) Definitie: commerciële inkomsten zijn de opbrengsten die voortkomen uit de verkoop van goederen en/of diensten door uw organisatie met het doel om een financiële meerwaarde te creëren • Ja/nee (aanwezigheid) • Indien ja, wat is het aandeel van de commerciële inkomsten opzichte van de totale inkomsten van uw organisatie? (intensiteit) • Hoe is het procentuele aandeel van commerciële inkomsten opzichte van 10 jaar geleden veranderd? (evolutie)

Aanwezigheid commerciële inkomsten • Commerciële inkomsten bijna inherent aanwezig in de sociale economie • 50/50 verhaal in de socioculturele- en welzijnssector

Aandeel commerciële inkomsten Bij organisaties die commerciële inkomsten genereren (N =274), zien we dat • dit enkel sterk doorweegt in de sociale economie • Eerder ‘marginale tot bijkomstige’ bron van inkomsten bij de socioculturele en welzijnssector

Evolutie commerciële inkomsten Organisaties die commerciële inkomsten genereren, geven aan dat het belang van die inkomsten de afgelopen tien jaar eerder toenam. Dit is het meest expliciet in de sociale economie.

Corporatisering (bestuur) Definitie: corporatisering van middenveldorganisaties verwijst naar het bewust aantrekken van bestuurders met een uitgesproken professionele expertise in de bedrijfswereld. • Bewust aantrekken van ‘bedrijfsmatige’ bestuurders • Aandeel ‘bedrijfsmatige’ bestuurders

Zijn er in vergelijking met tien jaar geleden nu meer bestuurders met managementexpertise uit de bedrijfswereld en is dit een bewuste strategie geweest? Het bewust aantrekken van bestuurders omwille van hun managementexpertise uit de bedrijfswereld (of: ‘bedrijfsmatige’ bestuurders) is zeker geen marginaal fenomeen in het Vlaamse middenveld: • ca. 1/3 van de socioculturele organisaties • ca. 1/2 van de welzijnsorganisaties • ca. 2/3 van de sociale economie initiatieven.

Aandeel bedrijfsmatige bestuurders • • Bedrijfsmatige bestuurders zijn ten opzichte van het totaal aantal bestuurders maar beperkt aanwezig. Significant onderscheid tussen ‘corporatiserende’ en ‘nietcorporatiserende’ middenveldorganisaties

Managerialisering (management) • Definitie: managerialisering verwijst naar het geloof dat een middenveldorganisatie – wil het goed presteren – ideaaltypisch functioneert als een bedrijf. Een managerialistische organisatie zal ernaar streven om vanuit een productielogica haar organisatorische processen zoveel mogelijk te beheersen. • Mate van gebruik van SWOT, SMART, lean management, benchmarking, bedrijfsconsultancy, pay for performance, kwaliteitsnormen (vb. ISO, balanced scorecards) en key performance indicators. (= managementtools) • Mate waarin toegankelijkheid, efficiëntie, effectiviteit, legitimiteit, kwaliteit en transparantie gemeten worden. (= prestatiemetingen). • In deze grafieken zijn de scores opgeteld en gerapporteerd als gemiddelde waarden.

Management tool gebruik (gemiddelde scores) • Beperkt gebruik van managementtools (grijs = beperkt gebruikt)

Prestaties meten (gemiddelde scores) • Het meten van prestaties komt meer voor in de sociale economie dan in de welzijnssector, en meer in de welzijnssector dan in de socioculturele sector. • Waar het gebruik van managementtools slechts bij een beperkt deel van het Vlaamse middenveld ingeburgerd is, zien we dat in elke sector meer dan de helft van de bevraagde organisaties aangeeft dat ze regelmatig hun prestaties meten.

Tussentijdse conclusie • Bedrijfsmatige praktijken zijn eerder zwak tot matig aanwezig bij de onderzochte middenveldorganisaties. Ten opzichte van tien jaar geleden lijken deze praktijken wel toe te nemen. ! Hindsight bias ! Breedbeeld, intersectorale verschillen

Samenhang: drie sector-overschrijdende patronen 1. Commercialisering hangt eerder in beperkte mate samen met indicatoren van corporatisering en managerialisme • negatief gecorreleerd met corporatisering in de welzijnssector • positief gecorreleerd met managerialisering in de socioculturele sector • (c) niet gerelateerd aan corporatisering en managerialisering in de sociale economie Assumptie dat commercialisering managerialisering & corporatisering in de hand werkt klopt slechts in beperkte mate: afhankelijk van sector & aard commercialisering

Samenhang: drie sector-overschrijdende patronen 2. Corporatisering & managerialisme gaan hand in hand: onderliggende tendens van ‘managerialistische professionalisering’? • Substantieve professionals (vb. dokters & verplegend personeel) vs. managerialistische professionals (vb. directie ziekenhuis) • Naar analogie, vraag en aanbod mechanisme • Aanbod: nonprofit management als ‘gevestigd onderzoeksveld’ (meer opleidingen, congressen en specifieke tijdschriften) • Vraag: ‘sociaal ondernemen als de nieuwe norm’? Subsidieaanvragen in toenemende mate onderhevig aan ‘managementspeak’

Samenhang: drie sector-overschrijdende patronen 3. Corporatisering en managerialisme zijn sterk gerelateerd aan de ‘grootte’ van de organisatie • Weinig verrassend: grotere social profits hebben meer ‘nood’ aan management om overzicht te houden over hun activiteiten • In welke mate verklaren organisatiekenmerken (zoals grootte) de variatie in het voorkomen van corporatisering en managerialisme bij social profits?

Kritische bedenkingen • Hybridisering richting de markt in de Vlaamse context • Beperkte opkomst • Beperkte samenhang - het normatief idee dat we afdwalen naar een “neoliberaal” doembeeld gaat niet op voor de Vlaamse context? - kijken we niet te snel naar de overheid als de belangrijkste aanjager van hybridisering? Klopt dat wel? Wat met de invloed van opleidingen en organisatie-kenmerken zoals grootte? - in welke mate leidt deze minder ‘doorgedreven’ hybriditeit tot bepaalde effecten en welke?

Wat drijft Vlaamse middenveldorganisaties om verdienactiviteiten op te zetten?

Commerciële inkomsten, een mes dat snijdt langs twee kanten? Effectiviteit • Missie onder druk? • ‘Doing other things’ (nevenactiviteiten) • ‘Doing things wrongly’ (kernactiviteiten): Subtiele uitsluitingsmechanismen (afroming of cherry-picking) • Toegang tot dienstverlening onder druk? Organisatorisch functioneren • Financiële stabiliteit (middelendiversificatie, kruissubsidiëring) • Beroepskrachten aanwerven Voor sommige een opportuniteit, voor anderen een valkuil?

Mogelijke verklaringen Middelenafhankelijheid Veranderende waarden en normen Organisatiekenmerken • Commerciële inkomsten als gap filler • Momentopname, maar gelijkaardige hypothese omwille van corporatistische traditie • Naast bron van inkomsten, ook een symbolische rol: signaleert conformiteit aan de marktideologie, die steeds meer aanwezig lijkt te zijn in ieder facet van ons dagelijkse leven • ‘sociaal ondernemerschap in toenemende mate geprojecteerd als de ‘norm’ • Naast externe druk moet de organisatie ook de mogelijkheid hebben om te commercialiseren • Factoren: • Perceptie middelenonzekerheid (+) • Aandeel publieke inkomsten (-) • Aandeel private inkomsten (-) • Factoren: • Druk vanuit de overheid (+) • Anderen doen het succesvol (+) • We doen het omdat het zo hoort voor een organisatie zoals de onze (opleidingen – professionele netwerken) (+) • Factoren: • Grootte (+): capaciteit als voorwaarde of als effect • Taak: dienstverleners meer mogelijkheden dan expressieve organisaties.

Commercialisering, uiteengerafeld Definitie: commerciële inkomsten zijn de opbrengsten die voortkomen uit de verkoop van goederen en/of diensten door uw organisatie met het doel om een financiële meerwaarde te creëren. • Aanwezig/afwezig • Intensiteit • Aard (missie-gerelateerd, niet-missie gerelateerd)

Bevindingen - middelenafhankelijkheid • Belangrijkste verklaring: financiële noodzaak ligt aan de grondslag van commercialisering (momentopname) Bevinding dat non-profits die slechts in beperkte mate giften en donaties ontvangen, een hogere kans hebben om een commerciële reflex in hun kernactiviteiten in te bouwen, versterkt dit beeld

Bevindingen – veranderende waarden en normen • • Druk vanuit overheid weinig rechtstreekse invloed te hebben (zij die niet commercialiseren geven aan dat afwezigheid druk overheid een belangrijke verklaring is, positief gelinkt met missie gerelateerde commerciële inkomsten) Idee van sociaal ondernemerschap – dat sterk gelinkt is met het idee inkomsten te genereren via verdienmodellen – lijkt niet te spelen: geen bewijs voor ‘kopieergedrag’ of ‘omdat het zo hoort voor uw organisatie’

Bevindingen – organisatiekenmerken Organisatiekenmerken spelen een beperkte rol • Grootte als voorwaarde voor opstart commerciële activiteiten? • Taak: bewijs voor de omgekeerde redenering, nl. expressieve organisaties significant geassocieerd met commerciële activiteiten die niet verbonden waren met de missie (vb. verkoop van voeding, gadgets)

Kritische bedenkingen • Opzet verdienactiviteiten door middenveldorganisaties primair ingegeven door financiële motieven. Daarnaast vonden we dat grote(re) organisaties vaker inzetten op commerciële activiteiten: • Winnaars & verliezers? Capaciteit als voorwaarde om commerciële activiteiten op te zetten? • Hebben we koudwatervrees? Worden commerciële activiteiten niet teveel opgezet uit financiële noodzaak, en niet vanuit een opportuniteitsdenken? • Politisering (vb. werken met mensen zonder papieren) • Mogelijkheid om te groeien • extra medewerkers in dienst nemen • Verlieslatende maar sociale kernactiviteiten verder ondersteunen