Hsn Hseynli 7 Sd Yolu Sd Yolu A

Həsən Hüseynli 7Ç

Süd Yolu

Süd Yolu (Ağ Yol, Bizim Qalaktika, Kəhkəşan) Günəş sisteminin də daxil olduğu qalaktika Buludsuz gecələrdə görünür. Süd Yolun müxtəlif hissələrində onun forması, eni və parlaqlığı müxtəlifdir. Onu teleskopla ilk dəfə Qalileo Qaliley müşahidə etmişdir. Süd Yolu Qu bürcündə iki qola ayrılır və Cənub Xaçı bürcündə birləşir. Şimal qütbüVeronikanın Saçları bürcündədir.

� . Veronikanın Saçları (işarəsi Com (lat. Coma Berenices)) - göyün Şimal yarımkürəsində bürc. Misir çariçası II Veronikanın Afroditaya qurban edilmiş saçları ilə adlandırılmışdır. Ən parlaq ulduzu 4, 4 vizual ulduz ölçülüdür (β-dır). Qalaktikanın Şimal qütbü Veronikanın Saçlarındadır. Azərbaycanda qışda, yazda və yayda görünür.

Ay işığının mane olmadığı adi gecələrdə ulduzlu göyün fonunda bütün səmanı böyük dairə üzrə kəsən işıqlı bir zolağı adi gözlə görmək olur. Zolaq son dərəcə uzaqda yerləşən saysızhesabsız ulduzların işığı hesabına yaranır. Bu işılı zolağı qədim yunanlar açıq gümüşü rənginə görə onu qalaktika, Ağ Yol və ya Süd Yolu adlandırmışlar (yunanca qalaktikos sü d mənasını verir).

Bizim Qalaktika, Kainatın yaşı 5 milyard il olanda formalaşmışdır. Əvvəl onun forması nəhəng qaz sferi şəklində olmuşdur. Onun daxilində bəzi ulduzlar şferik ulduz yopaları kimi qruplaşır. Qazın qalan hissəsi mərkəzi qabarıq hissənin ətrafında disk formasında cəmlənir. Mərkəzi qabarıq hissə ətrafında qalaktika maddəsi spiralşəkilli qollar yaradır.

Ağ Yolu bir qədər diqqətlə müşahidə etsək, işıqlı zolağın eni və parlaqlığının müxtəlif yerlərdə fərqli olduğunu və onun kəskin sərhədi olduğunu görərik. � Ağ Yolun quruluşunu onu təşkil edən ulduzların vəziyyəti və qismən də kosmik toz buludları ilə örtülməsi müəyyən edir. Belə toz buludları Ağ Yolu zahirən iki budağa ayırsa da, sonra həmin budaqlar yenidən birləşir. �

Qalaktikanı xəyalən 500 min işıq ili qədər məsafədən müşahidə edə bilsəydik, onu diametri yüz min işıq ilinə bərabər olan disk şəklində görərdik. Diskin qalınlığı 1 -2 işıq ilinə yaxındır. Onun mərkəzində ölçüsü 20 000 işıq ilinə bərabər qalınlıq - Qalaktika mərkəzi yerləşir. Kürəvi ulduz topası və çoxsaylı ulduzlar Qalaktika mərkəzi ətrafında sferik halə əmələ gətirir. Halə qalaktika mərkəzindən 130 000 işıq ilinə bərabər məsafəyə qədər uzanır.

Bizim Qalaktika diskinə yuxarında baxa bilsəydik, onun mərkəzi hissəndən dörd spiralşəkilli budağın və ya qolların çıxdığını görərdik. Budaqlar parlaq mavi rəngli gənc ulduz qruplarından və qırmızı rəngdə işıq saçan hidrogen buludlarından ibarətdir. Mərkəzə yaxın yerləşən ulduzların əksəriyyəti qırmızı və narıncı rəngli "qoca" ulduzlardır. � Bizim Qalaktikanın mərkəzi hissəsində ölçüsü 15 işıq ilinə bərabər olan nüvə yerləşir. Orada sıx qaz buludu və toz hissəciklərindən ibarət disk şəklində strukturla əhatə olunmuş qara çuxur olduğu ehtimal edilir. �

Qara Dəlik

Qalaktikadakı hər bir ulduz və qaz buludu öz məxsusi orbiti üzrə hərəkət edərək, Qalaktika mərkəzi ətrafında dolanır. Spiralşəkilli budaqlar Qalaktikanın dəyişməz quruluşu olmayıb, onunla birlikdə fırlanan müvəqqəti materiya yığımından ibarətdir. Qalaktikanın fırlanma xarakteri göstərir ki, onu "tutqun" kütlənin yaratdığı çox nəhəng, görünməz tac əhatə edir. Ola bilsin ki, bu kütlənin qiymət Qalaktikanın görünən ulduzları, qaz-toz buludlarının kütləsindən on dəfədən çox olsun. Bu halda Qalaktikanın həqiqi ölkçüsü indi hesab etdiyimiz ölçüdən bir neçə dəfə çox ola bilər. Yerdəki müşahidəçi üçün bizim Qalaktikanın nüvəsi Oxatan bürcü istiqamətində yerləşir. Bu istiqamətdə qıx qaz və toz dumanlığı nüvəni görünməz edir.

� � Günəşdən Qalaktikanın mərkəzinə qədər olan məsafə təxminən 28 -32 min işıq ili, yaxud 8 -10 kiloparsek (kilo – min deməkdir) tərtibindədir. Bu o deməkdir ki, Günəş Qalaktikanın nə mərkəzində, nə də kənarında yerləşir. Qalaktikanın mərkəzindən Günəşə qədər olan məsafə çox da böyük dəqiqliklə təyin edilməmişdir. [5] Günəş ona yaxın ulduzlarla birlikdə Qalaktikanın mərkəzi ətrafında 8 -10 kiloparseklik məsafədə 200 -220 km/san sürətlə təxminən 230 milyon ildə tam bir dövr edir. Bunu bəzən Qalaktik ildə adlandırırlar. Deməli Yer bütün mövcud olduğu 4, 5 milyard il ərzində Qalaktika mərkəzi ətrafında cəmi 30 dəfədən artıq dövr etməmişdir. Bu hesabla bizim Qalaktikanın cəmi 40 qalaktik il qədər yaşı vardır.

� Qalaktika mərkəzi ətrafında Günəşin hərəkət sürəti, spiral qolları əmələ gətirən sıxılma dalğalarının həmin ərazidəki qiyməti ilə faktiki olaraq üst-üstə düşür. Belə hal ümumilikdə Qalaktika üçün normal hal deyildir. Ona görə ki, spiral qollar sabit bucaq sürəti ilə fırlanırlar, ulduzların hərəkəti isə tamam başqa qanunauyğunluqla baş verir. Bu baxımdan bizim Qalaktikanın diskində yeləşən bütün ulduzlar gah spiral qolların daxilində, gah da ondan kənarda yerləşirlər. Qalaktikada ulduzların və spiral qolların sürətlərinin üst-üstə düşdüyü yeganə yer - korotasiya dairəsi adlanan (korotasiya – sürətlərin bərabərləşdiyi dairə) məkandır. Günəş də həmin dairənin çox yaxınlığında yerləşir

Bizim səthində yaşadığımız Yer kürəsi üçün bu şərait çox əlverişlidir. Ona görə ki, bütün təlatümlü hadisələr və fəal proseslər spiral qollarda baş verir. Həmin fəal proseslər nəticəsində Yerdə bütün canlı nə varsa hamısını bir andaca məhv edə biləcək güclü şüalanmalar yaranır. Maraqlıdır ki, həmin şüalardan onu heç bir Yer atmosferi qoruya bilməzdi. Planetimiz bizim Qalaktikanın nisbətən ən təhlükəsiz yerində yerləşmişdir. Mövcud olduğu milyon və milyard illər ərzində heç bir kosmik fəlakətlə (kataklizmlə) üzləşməmişdir. Bəlkə də, bu səbəbdən Yerdə həyat qorunub saxlanıla bilmişdir.

Təşəkkür edirəm. Diqqətiniz üçün minnətdaram!