Hlya Zobu 1 Fiiller Fiiller ve ekfiillerle ilgili

Hülya Zobu

1 Fiiller �Fiiller ve ekfiillerle ilgili bilgiler, örnekler. 09. 01. 2013

2 Birleşik fiiller Fiilimsiler Ekeylem 09. 01. 2013

3 � EKEYLEM � Mastar olarak bir anlamı olmayan, isim ve isim soylu sözcüklere gelerek onları cümlede yüklem olarak kullandıran ve çekimlenmiş fiillere gelerek birleşik çekimli fiiller oluşturan “imek” fiiline denir. Bu fiilin dört basit çekimi bulunur. Basit çekimli durumda sadece isim soylu sözcüklerde bulunur. Üç bildirme (haber), bir dilek kipi bulunan bu fiilin çekimini şu şekilde gösterebiliriz. a. Bilinen Geçmiş Zaman (idi) Öznenin önceden içinde bulunduğu bir oluşu bildirir. Öğrenciydim (Öğrenci idi – m) Öğrenciydin Öğrenciydik Öğrenciydiniz Öğrenciydiler Sadece isme değil zamire, edata, tamlamalara da eklenebilir. “Seni buraya çağıran bendim. ” cümlesinde zamire, “Dün biraz rahatsız gibiydi. ” cümlesinde edata, “Elinde taşıdığı paket, düğün hediyesiydi. ” cümlesinde isim tamlamasına, “Yeni aldığım ev bahçeli bir evdi. ” cümlesinde sıfat tamlamasına gelerek onlara zaman anlamı kazandıran “ di” ekleri hep ekfiildir. b. Öğrenilen Geçmiş Zaman (imiş) Öznenin başkasından duyulan bir oluş içinde bulunduğunu gösterir. Doktormuşum (Doktor imiş – im) Doktormuşsun Doktormuşuz Doktormuşsunuz Doktormuşlar Bu da zamire, edata vs. eklenebilir. 09. 01. 2013

4 � c. Şart Kipi (ise) Hastaysam (Hasta ise – m) Hastaysan Hastaysak Hastaysanız Hastaysalar şeklinde çekimlenir ve isim soylu sözcüklere şart anlamı yükler. d. Geniş Zaman Bu zaman çekiminde ekfiil diğer çekimlerinde olduğu kadar belirgin değildir. Diğerleri, eklendiği sözcükten “idi”, “imiş”, “ise” diye ayrılabileceği halde, geniş zamanda ayrılmaz. Ben şair – im Sen şair – sin O şair(dir) Biz şair – iz Siz şair – siniz Onlar şairler(şairdirler) “Sensin beni hasta eden. ” cümlesinde zamire, “Sen tam bana göresin. ” cümlesinde edata, “Elmaların en iyisi Amasya elmasıdır. ” cümlesinde isim tamlamasına gelmiş ve onları yüklem yapmıştır. 09. 01. 2013

5 � Bu fiilin soru şekli de diğer fiillerde olduğu gibi “mi” ile yapılır. “mi” sözü isimle ekfiil arasına girerek kullanılır. Öğretmendim Doktormuş Şairim Öğretmen miydim? Doktor muymuş? Şair miyim? Ekfiilin geniş zamanında kullanılan ekler çekimlenmiş fiillerden sonra gelmez. Ancak üçüncü tekil şahısta kullanılan “ dir” eki çekimli fiillerden sonra gelerek onlara ihtimal ya da kesinlik anlamı katabilir. Bu görevi üstlendiğinde bu ekin adı bildirme eki olur. � BİRLEŞİK FİİLLER � En az iki sözcüğün, birleşerek veya öbekleşerek oluşturduğu eylemlerdir. Birleşik eylemler farklı yöntemlerle oluşturulabilir: � � Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller: "Etmek, eylemek, olmak ve kılmak" yar dımcı fiilleri ad soylu bir sözcükle bir eylemi birlikte ifade edecek şekilde öbekleşir, birleşik fiil oluşturur. � * Sizin görüşlerinizi kabul etmiyorlar. � * Teşekkür ederim, diyerek yanımızdan ayrıldı. � * Tanıştığımıza memnun oldum, yine görüşelim. � * Bizleri mutlu kıldınız. � Not: Yardımcı eylemlerin kendilerinden önceki adlarla yazılmaları için ad soylu sözcükte ya ses düşmesi ya da ses türemesi olmalıdır: 09. 01. 2013

6 � 2. Tezlik Fiili: " ivermek" fiiliyle yapılır. Eylemin çabucak, kısa zamanda; bazen de umulmadık zamanda aniden gerçekleşiverdiğini ifade eder. � * Bardak elimden düşüverdi. � * Adamcağız bayılıvermesin mi? � Not: Olumsuz kullanımlarında önem vermeme, oralı olmama gibi anlamlar ortaya çıkar: � * Bugün de dışarıya çıkmayayıver. � * Onlar sizden hoşlanmıyorsa, siz de onlara gitmeyiverin canım! � 3. Yeterlik (Yeterlilik) Fiili: " ebilmek" fiiliyle yapılır. Fiile "gücü yetme, başarma" anlamı katar. İzin isteme, izin verme, olasılık gibi anlamlar da katabilir. � * Arabayı tek başıma itebilirim. (Gücü yetme) � * Gidebilir miyiz? (İzin isteme) Gidebilirsiniz, (izin verme) � * Bugün yağmur yağabilir. (Olasılık) Bu birleşik eylemin olumsuzluğu değişik biçimlerde yapılabilir: � gelebilirim: gelemem, gelmeyebilirim, gelemeyebilirim. � görebilirsin: göremezsin, görmeyebilirsin, göremeyebilirsin. � Bu kullanımlarda bazen isteğe bağlı, bazen istek dışı olasılık anlamı görülebilir: � * Yarın, bir işim çıkarsa gelemeyebilirim. (İstek dışı olasılık) � * Bu konuya değinmeyebilirim. (İsteğe bağlı olasılık) � 4. Yaklaşma Fiili: " eyazmak" fiiliyle yapılır. Eylemin gerçekleşmediğini; ancak gerçekleşmeye yaklaştığını ifade eder � * Adam korkudan bayılayazdı. � * Bardağı düşüreyazdım. � � Not: " esi", " eceği", " miş", " r, mez" eklerini alan eylemlerle "gel mek", "ol mak", "bulun mak", "tut mak" eylemleri öbekleşerek (Bunlar ayrı yazılan birleşik ey lemlerdir. ) "başlama", "bitirme", "isleklenme". "beklenmezlik" anlamı kazandı rabilir: 09. 01. 2013

7 � * Oy, göresim geldi sevdiğim seni. (isteklenme) � * Hayret, çocuğun ders çalışacağı tuttu. (beklenmezlik) � * Buraya kadar gelmiş bulunduk, içeriye girelim bari. (bitirme) � * Gider olduk bu yerlerden, kalanlara selam olsun. (başlama) � * Dizlerim tutmaz oldu, biraz dinlenelim. (başlama) � Örnek Soru: � Türkçede birleşik eylemler, ad soylu bir sözcükle yardımcı eylemlerden oluşan öğe lerdir. Bu tanımın dışında kalan birleşik eylem, aşağıdakilerden hangisinde vardır? � A) Bunun böyle olacağını hissetmiştim. � B) Aceleye gerek yok, biraz sabret. � C) Nasıl oldu bilmem, birden ortadan kayboldu. � D) Kaç gündür bu daracık yere hapsolduk. � E) Artık bastonsuz yürüyebiliyormuş. � Cevap: E � Örnek Soru: � Aşağıdaki altı çizili birleşik eylemlerden hangisinin kuruluşu (yapılışı) farklı dır? � A) Müdür Bey, sizinle bir daha görüşmeyebilir. � B) Sizler gidedurun benim birazcık işim var. � C) Yazarımızla benim için bir görüşüversen! � D) Ayağım kayınca, merdivenden düşeyazdım. � E) Onunla çalışmaktan vazgeçti sanırım. � Cevap: E � Uygulama: � . . . Böyleyken ilkbahar da bir taraftan kapıya dayanmıştı. Onları, kır çiçeklerinin ko kusunu rüzgârın taşıdığı, şehrin sapa yerlerine, ansızın görülüveren sapa ve hava sız mahallelere; daracık dönemeçlere çağırıyordu. Bu bir cesaretti. Bahar en zapt edilmez zannedilen yerlere de girmiş hatta � 09. 01. 2013

8 � Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller: Genellikle ad soylu bir söz cükle bir fiilin kalıplaşıp anlamca kaynaşmasıyla oluşur. Çoğu mecazlıdır. Bu özel likleriyle deyim sayılırlar: � * hasta düşmek, yorgun düşmek, çaptan düşmek, gözden düşmek. . . � * hakkından gelmek, göz boyamak, yola gelmek. . . Bazı durumlarda ikiden fazla sözcüğün öbekleşmesi de görülür: � * süt dökmüş kediye dönmek � * etekleri zil çalmak Bunlar, genellikle anlamla ilgili sorularda karşımıza çıkmaktadır. � Örnek Soru: � Aşağıdaki altı çizili yüklemlerden hangisi "deyim" özelliği taşımaktadır? � A) Birkaç gün sonra bu güzelim şehri terk edeceğim. � B) Korku saygı karışımı bir duyguyla ona boyun eğdik. � C) Kendine dikkat etmezsen hasta olursun. � D) En sonunda kararından vazgeçirdik onu. � E) Karşımıza geçmiş gülüp duruyor hiç utanmadan. � Cevap: B � FİİLİMSİLER � � � Bunlar artık fiil olarak kullanılma özelliğini kaybettikleri için fiil çekim eklerini (olumsuzluk eki hariç) alamazlar; isim çekim eklerini alabilirler, isim sıfat ve zarf (tümleci) olarak kullanılırlar; � Fiilimsiler üçe ayrılır: İsim fiiller, Sıfat fiiller (ortaçlar)ve Zarf fiiller (ulaç, bağ fiil) � Yancümlecik kurarlar. 09. 01. 2013

9 � 1. İsim fiiller � Fiillerin adıdır. � Fiillere (basit, türemiş, birleşik) getirilen " m. E, m. Ek, İş" ekleriyle yapılır. Türetilen bu kelimelere mastar; türetmede kullanılan eklere mastar eki denir. � Bakmak, okumak, yazmak, konuşmak, derlemek, eleştirmek, araştırmak. . . ; Bakma, yüzme, seslenme, tamamlama, yarım bırakma, kovalama. . . ; Bakış, geliş, gidiş, serzeniş, sesleniş, tükeniş, kurtuluş, çıkış. . . � *İsimlerin tüm özelliklerini gösterir, cümlede isim gibi kullanılır. � Kitap okumayı çok seviyorum. Nesne � Okumak en faydalı eylemdir. Özne � Sinirli olduğu gelişinden anlaşılıyor. Dolaylı tüml. � *Olumsuzları mastar ekinden önce olumsuzluk eki getirilerek yapılır. Okumamak, yazmama, seslenmeyiş. . . � *Bu kelimeler tek başlarına (eksiz) kullanıldıklarında mastar eki vurguludur. Okumak, yazma, danışma, sesleniş. . . � *Eğer " m. E" ile yapılan isim fiillerde bu ek vurgusuz, bundan önceki hece vurgulu okunursa yanlış anlaşılma olur: Olumsuz emir çekimi zannedilir. � Danışma fiilimsi danışma olumsuz emir � Kaynaşma fiilimsi kaynaşma olumsuz emir � Dikkat: " m. E" eki olumsuzluk ekiyle karıştırılmasın. � *Kimi isim fiiller kalıcı nesne, yer, iş veya kavram adı olabilirler. Bu durumda artık isim fiil olarak kullanılmazlar. Bunlar olumsuzluk eki de alamazlar. Dondurma, danışma, kavurma, kızartma. . . ; Çakmak, yemek, ekmek. . . ; Alış veriş, gösteriş, direniş. . . � *" m. E" ekiyle türeyen mastarlardan bazıları sıfat olarak kullanılabilir. Süzme bal, asma köprü, yapma çiçek. . . 09. 01. 2013

10 � 2. Sıfat fiiller (Ortaçlar) � Fiil kök veya gövdelerinden yapım ekleriyle yapılmış sıfatlardır. � Tanı >tanıdık � " En, Esİ, m. Ez, r, dİk, Ec. Ek, mİş" ekleriyle türetilirler � *Sıfat görevinde kullanılırlar. Niteleme sıfatı sayılırlar. � gelen araba, öpülesi el, dönülmez yol, koşar adım, tanıdık yüz, gelecek zaman, olmuş iş. . . � *Daha sonra isimleşebilirler. İsimleştikleri zaman cümlede isim gibi kullanılırlar. � Gelenler kimdi? Tanıdıklarımıza rastlayamadık. � Aldıkları eke göre çeşitlere ayrılırlar: � Geçmiş zaman ortaçları : " dİk ve mİş" ekleriyle yapılır. Nesne ve kavramların geçmişte ortaya çıkan niteliklerini bildirirler. � Koca şehirde bir tek tanıdık yok. Aramadık yer bırakmadık. Bugüne kadar görülmemiş bir haksızlık var ortada. Pişmiş aşa su katmak. � Gelecek zaman ortaçları: " Esİ ve Ec. Ek " ekleriyle yapılır. Nesne ve kavramların gelecekte ortaya çıkacak olan niteliklerini bildirirler. � Kırılası eller hep zalimin yanında. Memleketin o kadar çok görülesi güzellikleri var ki. . . Daha yapılacak çok iş var. Çözülemeyecek bir sorun yoktur. � Geniş zaman ortaçları: " En, m. Ez, or" ekleriyle türetilirler � Dönülmez akşamın ufkundayız, vakit çok geç Koşar adım eve gitti. Hep bilinen şeylerden bahsetti durdu. İşe erken başlayan erken verim alır. � Gelen adayların kaydını yapıyorlar. Akan kanı durdurmalı önce Kaçan mahkûmları yakalamışlar. (adam) kırıl >kırılası (eller). . . özne Dolaylı tüml. (şimdi gelen) (her zaman akan) (kaçmış olan) 09. 01. 2013

11 � Belirtme Ortaçları: " dİk ve Ec. Ek" eklerinden sonra iyelik eki getirilerek yapılır. � Okuduğum son kitap Okuyacağım ilk kitap Yapacağımız işler Yapılacakları belirledim. Geleceği varsa göreceği de var. Diktiğimiz fidanlar meyve vermeye başlamış. � Dikkat: Bu eklerden " m. Ez, or, dİk, Ec. Ek, mİş" ekleri fiil çekim eki olarak da kullanılmaktadır. Zaten fiil çekim eki olan bu ekler zamana bağlı olarak sonradan sıfat yapmışlardır. Sıfat yaptıkları durumda artık çekim eki değildirler. � Bu konu uzun süre tartışılacak Uzun süre tartışılacak bir konu bulduk. (çekimli fiil) (ortaç) � � 3. Zarf fiiller (Ulaçlar) � Fiillerden türetilen ve zarf tümleci olarak kullanılan kelime veya kelimelerdir. Ulaçlar yapım ekleriyle türetilir. İsim görevinde kullanılmazlar. � Çeşitleri şunlardır. � Bağlama Ulacı" İp" ekiyle türetilir. � Bu ek genellikle "ve" bağlacının yerini tutar. " İp" ekinin getirildiği fiille onun bağlanmış olduğu fiilin öznesi ve zamanı aynıdır. � Telefon edip hâlini hatırını sordum. < Telefon ettim ve hâlini hatırını sordum � Bu ulacın tekrarlanması fiilin sıkça yapıldığını gösterir: Gidip gidip komşuları rahatsız ediyor. Bakıp bakıp gülüyor. � Durum Ulaçları : " erek, e. . . , e, meden, meksizin, cesine" ekleriyle yapılır. Fiilin nasıllığını bildirir. 09. 01. 2013

12 � Zaman Ulaçları: " İnc. E, dİkçE, dİğİnd. E, ken, m. Ed. En, or, m. Ez" ekleriyle yapılır. Bu ulaçlar fiilin zamanını bildirir. � Gülünce gözlerinin içi gülüyor. Canım sıkıldıkça şiir okurum. Kar yağınca herkes sokaklara döküldü. İlk okuduğumda iyi anlayamamıştım. Uyurken hep sayıklar. Gün ağarırken düştük tarla yollarına. Uyumadan önce de yarım saat kitap okunabilir. Gelir gelmez seni sordu. � Başlama Ulaçları: " Elİ" ekiyle türetilir ve sonraki fiilin başlangıcını bildirir. � Buraya geleli çocuğa bir hâller oldu. Seni tanıyalı hayatım değişti. � Nedenlik Ulaçları: " dİğİ, Ec. Eğİ" ekleriyle türetilir ve " d. En dolayı, için, d. En ötürü" edatlarıyla birlikte kullanılır. � Çok yalnızlık çektiğinden (dolayı) buralarda kalmak istemiyor. Sizden ayrılacağı için üzülüyor. � Bitirme Ulaçları: " En. E, İnc. Ey. E, Esİy. E" ekleriyle türetilir ve "değin, dek ve kadar" edatlarıyla birlikte kullanılır. Sonraki fiilin bitimini gösterir. � Sen gelene kadar biz burada bekleyeceğiz. Yollar açılıncaya kadar bekledik. Öldüresiye dövdüler. 09. 01. 2013

13 Konunun özeti � Mastar olarak bir anlamı olmayan, isim ve isim soylu sözcüklere gelerek onları cümlede yüklem olarak kullandıran ve çekimlenmiş fiillere gelerek birleşik çekimli fiiller oluşturan “imek” fiiline denir. � En az iki sözcüğün, birleşerek veya öbekleşerek oluşturduğu eylemlerdir. Birleşik eylemler farklı yöntemlerle oluşturulabilir. � Bunlar artık fiil olarak kullanılma özelliğini kaybettikleri için fiil çekim eklerini (olumsuzluk eki hariç) alamazlar; isim çekim eklerini alabilirler, isim sıfat ve zarf (tümleci) olarak kullanılırlar. 09. 01. 2013

14 Kaynakça: �Türk dili Muharrem Ergin �Türk Dil Kurumu (1970). Yeni Yazım İmla Kılavuzu. Altıncı basım. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. �Alperen, N. ve Diğerleri (1989). Türkçe Güzel Konuşma, Okuma ve Yazma Öğretim Rehberi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. 09. 01. 2013