HIPOTEZE U NAUNOM ISTRAIVANJU Prof dr Husnija Hasanbegovi

HIPOTEZE U NAUČNOM ISTRAŽIVANJU Prof. dr. Husnija Hasanbegović

KONCEPT q Nakon definisanja teme istraživanja, istraživač uvodi hipotezu ili hipoteze, kao pretpostavke ili ishodišta teoriji koja će nastati iz rješenja problema istraživanja. q Hipoteza je pretpostavka naučnika, nastala na osnovu teze – postavljene tvrdnje, nepoznata ljudskom iskustvu, koja je nedokazana ili nepobijena, s ciljem da tu tvrdnju dokaže ili odbaci kao neosnovanu. q Svako istraživanje treba da ima određena očekivanja ili predviđanja, ali ukoliko istraživanje ne može imati očekivanja, onda su takva istraživanja eksplorativna sa nepoznatim ishodom, a pristupi problemu koji će biti upotrijebljeni, ovisit će o elaboraciji prikupljenih podataka koja su vezana uz ta istraživanja.

Hipoteze mogu biti: 1 2 3 • Negativne-odrične • Afirmativne-potvrđujuće • Nulte-aporistične postavke naučnika

Osnovanost hipoteze Postoji!? Ne postoji!? �Da li ona doista � Hipoteza u naučnom uvjerava u ono što je do tada bilo neobjašnjeno ili će njeno potvrđivanje to bolje objasniti? �Da li je ona realno osnovana? istraživanju nije neka pretpostavka nastala iz uvjerenja koje je subjektivnog karaktera, već ona predstavlja ishodište teorije koja odražava određeni stupanj vjerovatnoće koju treba provjeravati.

Struktura postavke misao • Elementarni oblik naučne hipoteze je neki stav s određenom vjerovatnoćom, a može se javiti i kao zaključak ili komleksni niz zaključaka koje je moguće provjeravati.

Potvrđivanje ili opovrgavanje hipoteze � Potvrđivanje ili opovrgavanje hipoteze je vezano za postupak dokazivanja istinitosti rezultata i sudova naučnog istraživanja, a to dokazivanje je uslovno vezano za načine obrade prikupljenih činjenica i ispravno provođenu analizu naučnog opažanja. � Proces dokazivanja je najsloženiji misaoni proces koji uključuje poimanje, suđenje i zaključivanje, tako da je postavka hipoteze u naučnom istraživanju vezana za izuzetno dobro poznavanje prethodnih istraživanja o postavljenom problemu i zahtjeva veliki mentalni napor istraživača.

Formulacija hipoteze � Hipoteze o nekim populacijskim razlikama, da bi bile naučne, treba formulisati na način da se navedu i hipotetički razlozi razlikovanja uzoraka ili populacije po nekim obilježjima koje figuriraju varijablama, tražeći kauzalne odnose tih razlika ili njihovu povezanost. � Zbog toga su naučne hipoteze one koje pretpostavljaju povezanost pojava ili njihovih obilježja u sličnosti ili razlikama na osnovu postojećih činjenica, relacija i odnosa među ispitivanim pojavama ili obilježjima uzoraka ispitivanja, koje će rezultirati nekim novim znanjima – činjenicama. � Nekada su obilježja iz premeta istraživanja nelogično povezana, a da se ne poznaju relacije i odnosi između njih, zbog čega se traže kauzalne veze koje otkrivanjem dobivaju novu pojmovnu determinizaciju. Naročito su produktivne hipoteze koje pretpostavljaju negativnu korelaciju između pojava, obilježja ili varijacija, jer one imaju tendenciju za nova otkrića.

„nulta hipoteza“ � Često se u naučnom objašnjenu ili zaključivanju pojavljuje pojam „nulta hipoteza“. � Nulta hipoteza je polazište svakog naučnog istraživanja, kao neka postavka da se nešto ne događa pod uticajem nekog faktora sistemski, nego da su se neke promjene dogodile slučajno, te da se neke povezanosti ili razlike između uzoraka ili populacija događaju neovisno od njihovih ispitivanih karakteristika ili obilježja. � Nulta hipoteza se ne uvodi u istraživanje, nego samo predstavlja a priori korektivnu postavku koju će naučni istraživač odbaciti ili prihvatiti činjenicama – rezultatima nakon dokaza o postojanju uticaja ili relacija postavljenih u nekoj hipotezi.

UZORAK U NAUČNOM ISTRAŽIVANJU Prof. dr. Husnija Hasanbegović

ZNAČAJ UZORKA Ø „Uzorak istraživanja je skup određenog broja jedinica preuzet po Ø Ø određenim kriterijumima iz mase elemenata populacija“. Uzorci u naučnom istraživanju mogu biti: pojave, objekti, predmeti, materijali, rude, kemikalije, signali, simboli, poruke, biljke, insekti, vodozemci, životinje, ljudi, itd. Uzorak se uvijek izabere iz neke grupacije ili populacije koja je vezana za neki prostor, ali je jako važno i vrijeme kada se uzorak odabere za naučno promatranje (jer vrijeme istraživanja uvijek ostavlja neki uticaj na rezultate istraživanja) Jedinka u bilo kojem uzorku se obično naziva entitet, a skup svih entiteta na zemlji ili kosmosu se naziva populacija. Zbog toga što je vrlo teško, a nekada i nemoguće za neke vrste materijala, predmeta, živih bića i svega onoga što može činiti uzorak ustanoviti konačan broj, populacija se entiteta obično ustanovi na nekom jasno omeđenom prostoru, a s obzirom da je vrlo često zahtjevno i skupo promatrati cijelu populaciju entiteta i na omeđenom području, odabire se uzorak entiteta za naučno istraživanje.

ODABIR UZORKA � Opće karakteristike populacije entiteta, determiniraju i odabir uzorka istraživanja iz populacije. � Ako se istražuje neka pojava koja ima svoj određeni vremenski kontinuitet, onda se istražuju karakteristike te pojave u njenom trajanju. Ako se ista pojava „javlja“ u nekom kontinuiranom ili selektivno kontinuiranom vremenskom intervalu, onda naučni israživači čekaju njeno pojavljivanje, te istražuju uzročno posljedične odnose karakteristika između kontinuiranih pojavnosti. � Ako se neka pojava „pojavi“ samo jednom ili povremeno u nekom vrlo kratkom vremenskom intervalu, tada naučni istraživači nemaju vremena za njeno proučavanje i takva se pojava naziva „fenomen“. U tom slučaju, naučni istraživači promatraju posljedice te pojave sa različitih aspekata njenog uticaja na živi i neživi svijet.

ODREDNICE ZA FORMIRANJE I VRSTE UZORKA � Ako se u uzorak ili uzorke istraživanja odabiru entiteti iz živog ili neživog svijeta, � � � onda se uzorak formira sa najmanje dvije početne odrednice, koje su vezane za karakteristike populacije ili premet i problem naučnog istraživanja. Jedna od odrednica je interes naučnog istraživača koji se odnosi na strukturalne karakteristike entiteta iz populacije. Ako naučni istraživač ispituje neke karakteristike obilježja koja variraju kod entiteta, onda je potrebno da izabere uzorak koji dosljedno predstavlja tu populaciju. Druga od odrednica je način mjerenja odabranih karakteristika kod entiteta iz populacije. Ako je potrebno primijeniti matematičko – statističke postupke u mjerenju, onda u uzorak ne može ući mali broj entiteta, jer statistički postupci ne daju relevantne informacije na malom uzorku entiteta. Statistički postupci prilikom mjerenja nekih karakteristika ili obilježja kod entiteta su učinkoviti, ako je broj entiteta najmanje trideset, pod uvjetom da broj karakteristika ili obilježja koje se sistematski posmatra ili mjeri nije veći od deset. Ako se povećava uzorak entiteta, može se povećavati i broj mjerenih karakteristika ili obilježja u omjeru 3: 1 (najmanje tri ispitanika ispitivati na jedno obilježje). Kad se nije u mogućnosti naučno promatrati cijela populacija, smatra se da je najboje odabrati uzorak entiteta slučajnim putem po nekom principu. To je obično princip „lutrijskog“ odabira entiteta ili princip nekog slučajnog ili intervalnog reda (svaki drugi, svaki peti i sl. ).

Stratificirani i grupni uzorak � Ako se uzorak entiteta odabire po nekim važnim obilježjima populacije koji mogu doprinijeti rezultatima istraživanja u odnosu na problemsko područje, onda se uzorak bira po slojevitom principu, pri čemu je poželjno da entiteti opet budu slučajno odabrani. � Takav uzorak se još naziva i stratificirani uzorak, jer to grupiranje entiteta po karakterističnim obilježjima se naziva „stratunizacija“, a proizvod takvog grupiranja su „stratuni“. � To ne predstavlja „grupni“ uzorak, jer grupni uzorak se odabire u onom slučaju kada istu populaciju karakterizira više podvrsta iste vrste, a tada se iz podvrsta iste vrste entiteta, formiraju grupe entiteta koje čine uzorak. I u tom slučaju je poželjno da se entiteti za uzorak odaberu slučajnim putem.

Prilagođeni uzorak � Za razliku od intencionalno dobro odabranih, slučajno odabranih entiteta u uzorak, postoji i „prigodni“ odabir entiteta, ili prilagođeni uzorak, koji samo intuitivno predstavlja populaciju i svaki rezultati istraživanja na tako odabranom uzorku nisu adekvatni za naučno zaključivanje. � Postoje i slučajevi kada su populacije izuzetno male i heterogene da se ne može odabrati adekvatan uzorak iz populacije. Tada je uzorak istovremeno i populacija, a naučni istraživači se za proučavanje određenih obilježja služe opservacijom povezanosti tih obilježja sa važnim populacijskim karakteristikama, tražeći uzročno – posljedične veze bez primjene matematičko – statističkih postupaka. � U tom slučaju se varijabilitet obilježja stavlja ispred entiteta, te se traže odgovarajuće relacije među varijabilnostima karakteristika i njihov direktni ii indirektni uticaj na entitet.

Studija slučaja � Za naučno istraživanje može poslužiti i samo jedan entitet iz populacije, kada � � � se radi o istraživanju „slučaja“, a takvo istraživanje je poznato kao studija slučaja. To može biti jedna osoba, ali i neki predmet, objekat ili institucija koja se sistematski proučava po različitim karakteristikama. Međutim, studija slučaja se uglavnom veže za društvene naučne discipline i to za sistematsko naučno posmatranje neke pojave. „Studija slučaja pomaže istraživaču da shvati i razumije pojavu koju istražuje, a koja se javlja u mnoštvu manifestnih oblika i u različitim društvenim situacijama. Iz tog mnoštva društvenih situacija u okviru kojih je prisutna ispitivana pojava teži se, logičkom analizom tih situacija, objasniti uzroci nastanka pojave i kako se ta pojava manifestuje u različitim društvenim situacijama“. Kroz ovakvu vrstu istraživanja, naučni istraživač se oslanja na deskripciju i eksplikaciju, ali je moguće neka obilježja i kvantificirati, ako su u predmetu istraživanja više studija slučaja, koji se sistematski promatraju zbog komparacije i različitih povezanosti i relacija u društvenim pojavama. Naučnom terminologijom bi uputnije bilo koristiti termin „analiza slučaja“, jer u domenu nauke je analiza, a ne studiranje. Studiranje ili izučavanje nekog slučaja bez jasno postavljenih hipotetičkih odrednica zbog uzročno-posljedičnih odnosa ili povezanosti ili relacija u konkretnom slučaju, nije u domenu nauke, već u domenu učenja, iako studiranje i analiza imaju zajednički korijen u psihologijskom smislu.

VARIJABLE U NAUČNOM ISTRAŽIVANJU Prof. dr. Husnija Hasanbegović

VARIJABLE U NAUČNOM ISTRAŽIVANJU � Svako obilježje, osobina ili neka karakteristika kod entiteta u „živom“ ili „neživom“ � � svijetu koja varira u kontinuitetu ili nekim periodičnim intervalima, pod uticajem „stranih“ djelovanja ili bez uticaja stranog djejstva, sa nekim logičnim ili nelogičnim razlozima, može se nazvati varijablom. Praćenje tog variranja je moguće ako postoji adekvatna mjera pomoću koje se evidentira kvantitet tog variranja. Najjednostavniji primjer kod ljudskih entiteta za objašnjenje su variranja na osnovu težine ili visine. Moguće je uvijek izmjeriti težinu i visinu obilježja koja figuriraju kao varijable. Ova dva jednostavna obilježja kod entiteta kontinuirano variraju od rođenja pa do smrti, sa većom ili manje učestalijom dinamikom. Međutim, kod ljudskih entiteta postoji „univerzum“ ili uslovno rečeno „bezbroj“ obilježja, osobina ili karakteristika na osnovu kojih ovi entiteti mogu da variraju, od genetskog materijala, preko organa i sistema, intelektualnih „dimenzija“ i psihologijskih karakteristika, pa sve do složenih kognitivnih i društvenih relacija i odnosa. To se ne može pobrojati, zbog čega se često i koristi termin „univerzum varijabli“. Određena obilježja ili karakteristike je moguće izravno mjeriti, kao što su: krvni pritisak, temperatura, otkucaji srca u jedinici vremena, broj krvnih zrnaca, bilirubini ili neke druge supstance, itd. Ali neka od obilježja ili karakteristika se ne mogu mjeriti, jer za ta obilježja ne postoje adekvatni mjerni instrumenti, ali ta obilježja variraju, pa su prema toj konstanti varijable. Takva obilježja ili karakteristike je moguće opisati ili imenovati, pa se mogu nazvati opisne, atributativne ili nominalne varijable.

ODNOSI I RELACIJE � Ukoliko naučni istraživač u predmetno – problemskom području odluči � � potražiti uzročno posljedične odnose variranja, onda se odlučuje o uzorku varijabli koje izdvaja iz „univerzuma“ varijabli. Uzorak odabranih varijabli za naučno istraživanje treba biti najmanje tri puta manji od odabranog uzorka entiteta u tom istraživanju. Neki entitet iz živog ili neživog svijeta može imati neko obilježje, osobinu, karakteristiku koja iz nekih razloga varira, te je to obilježje, osobina ili karakteristika, varijabla, koja može varirati sasvim slučajno, bez nekih posebnih ili poznatih uticaja stranog agensa iz okruženja. Ako se pojavljuju variranja tog obilježja na više entiteta, onda se slučajnost tog variranja mora isključiti, a to je dovoljan razlog da se potraže uzročno-posljedični odnosi i relacije tog variranja, što je i osnovna svrha i suština naučnog istraživanja. Zbog toga, uzorak entiteta i uzorak varijabli trebaju biti u odgovarajućoj proporciji. Uzroci variranja se traže određenim „dijagnostičkim“ procedurama, otkrivaju se, a posljedični odnosi i relacije između varijabli ili nekih pojava se utvrđuju, jer obilježja koja variraju u svojoj promjenjivosti mijenjaju i određene „veličine“ koje su predmetom naučnog istraživanja. Bilo kakva veza između dvije ili više varijabli, nešto zajedničko među njima se determinira kao „relacija“ između varijabli.

MEĐUODNOS � Moguće je da pojedine varijable vrše neku vrstu uticaja na neke druge varijable, te se može govoriti o njihovom međusobnom odnosu. � To se događa kada povećanje određene „veličine“ – vrijednosti jedne varijable utiče na povećanje „veličine“ druge ili više varijabli. Može biti i obrnuto, kada povećanje određene „veličine“ jedne varijable utiče na smanjenje „veličine“ – vrijednosti druge ili više varijabli. � U ovakvim odnosima, može se govoriti o pozitivnoj ili negativnoj korelaciji varijabiliteta na obilježjima ili pojavama kod ispitivanih entiteta na uzorku istraživanja. � One varijable koje zavise od variranja neke određene varijable nazivaju se zavisne varijable, a varijable kojima se u istraživanju namjerno mijenjaju veličine pod nekim određenim vanjskim uticajem kako bi se ustanovilo da li njihova variranja imaju uticaj na zavisne varijable, nazivaju se nezavisnim varijablama. U naučnim istraživanjima se sukcesivno odabiru.

„moderator varijable“ � One varijable koje na neki način mogu uticati na rezultate istraživanja se nazivaju „moderator varijable“. � To su na primjer: temperatura zraka ili vode, vlažnost, atmosferski pritisak, godišnje doba, otpornost na vanjske uticaje, urođene sposobnosti za istraživanjima na životinjama kao i filogenetske karakteristke, inteligencija itd. � Kod ljudi, moderator varijabla može biti spolna pripadnost zbog neizjednačenih sposobnosti za pojedina obilježja, dobna struktura entiteta, zatim obrazovni nivo, položaj u društvu, ali i psihološke karakteristike kao što su volja, interesi, motivacija, itd. � „U žiži istraživačkog interesa su zavisne varijable, obilježja pojave koje istražujemo i o kojima hoćemo da dođemo do saznanja. Nezavisna varijabla na određeni način determinira zavisnu varijablu, prisutna je uvijek određena relacija između zavisne i nezavisne varijable“