HIDROSFERA Hidrosfera je vodeni omota Zemlje Ona je

HIDROSFERA

• Hidrosfera je vodeni omotač Zemlje. Ona je nastala oslobađanjem vode iz omotača jezgra Zemlje. Pravu starost hidrosfere nije moguće pouzdano utvrditi, ali se pretpostavlja da je ona stara između 3, 5 i 4 milijarde godina. Nauka koja proučava hidrosferu, procese i pojave koje se dešavaju u njoj zove se hidrologija.

• Vezana voda- ulazi u sastav minerala i stijena. Oslobađa se iz lave i magme prilikom vulkanskih erupcija. • Slobodna voda- u neprekidnom kruženju, tokom koga stalno prelazi iz jednog agregatnog stanja u drugo ili iz jedne sredine u drugu. • Nalazi se u sva tri agregatna stanja: čvrsto, tečno i gasovito.

• Svjetski okean je vodena cjelina, koja obuhvata sve okeane i mora na Zemlji. Površina okeana čini 71% površine Zemlje odnosno, 361 miliona km kvadratnih. Taj odnos nije jednak na južnoj i sjevernoj hemisferi. Na sjevernoj hemisferi odnos je 61: 39%, dok je na južnoj daleko veća i iznosi čak 81%. • Okeani su najveći djelovi Svjetskog okeana. • Linija koja razdvaja okeane, odnosno vodu sa jedne strane i kontinente, odnosno kopno sa druge strane, naziva se obalska linija. • Odstupanje obalske linije od prave linije naziva se razuđenost obale.

• Tihi okean se prostire na obje polulopte, od Beringovog moreuza na sjeveru, do obala Antartika na jugu. Zapadnu granicu čine obale Azije i Australije, a istočnu obale Sjeverne i Južne Amerike. On je ujedno i najdublji okean na Svijetu, pa je prijetnja za mnoga ostrva. Jedno od njih je i ostrvo Tuvalu kojem prijeti potapanje.

• • • U reljefu dna Tihog okeana izdvajaju se četri kotline: Sjeverno- Tihookeanska Istočno- Tihookeanska Centralno- Tihookeanska Južno- Tihookeanska kotlina. Potoline su udubljenja širine nekoliko kilometara, a dužine nekoliko stotina kilometara.

• Atlanski okean se prostire na obje hemisfere od obale Grenlanda na sjeveru, do obale Antartika na jugu. Ograničavaju ga obale četiri kontinenta: na zapadu Sjeverna i Južna Amerika, a na istoku Evropa i Azija. Ovo je drugi po veličini okean.

• Atlanski okean prostire se na dužini od 15 000 km i u planu ima izgled latinskog slova „S“. Duž središnjeg dijela okeanskog dna prostire se Centralni atlanski prag koji dijeli basen Atlanskog okeana na istočni i zapadni dio. Visina vijenca je i do 3 000 m, dok je širina do 1 000 km. Brojni su i aktivni i ugašeni vulkani, a neki od njih su izbili na površinu u vidu ostrva ( Island, Azorska ostrva. . . ). Prosječna dubina Atlanskog okeana iznosi 3926 m.

• Indijski okean ograničavaju obale Afrike, Azije, Australije i Antartika. To je i najtopliji okean. Većim dijelom se nalazi u ekvatorijalnom pojasu, pa je široko otvoren prema Antarktiku.

• Reljef dna Indijskog okeana karakteriše naizmjenična smjena relativno plitkih djelova dna okeana sa prostranim kotlinama sa kojih se izdižu vulkanska i koralska ostrva. Dno Indijskog okeana je Centralnim indijskim pragom podijeljen na zapadno i istočno korito. Prosječna dubina Indijskog okeana je 3897 m.

• Sjeverni ledeni okean prostire se oko sjevernog pola, a ograničavaju ga obale Sjeverne Amerike, Grenlanda, Evrope i Azije. U zimskom dijelu godine, veliki dio površine okeana je zamrznut.

• Prag Lomonosova dijeli dno Sjevernog ledenog okeana u dvije velike kotline: • Arktičko Pacifička i • Arktičko Atlanska. • Od svih okeana na Svijetu, Sjeverni ledeni okean ima najmanju prosječnu dubinu od svega 1205 m.

• Mora su dijelovi okeana koji se izdvajaju na osnovu geografskih specifičnosti. Među najvećim morima su Južno kinensko i Arabijsko. Na Zemlji je izdvojeno 81 more. Mora se dijele na: a. Unutrašnja- duboko se uvlače u kopno u vidu velikih zaliva, a sa okeanima ih spajaju moreuzi. Razlikuju se interkontinentalna ( nalaze se između dva kontinenta ka što su Sredozemno, Crno i Crveno more) i intrakontinentalna ( unutar jednog kontinenta kao što su Jonsko, Jadransko i Baltičko more). b. Ivična mora su sa jedne strane ograničena obalom kontinenata, a prema okeanu ostrvima, poluostrvima ili podmorskim grebenima. Japansko more, Ohotsko more i Handsonovo more c. Međuostrvska mora- nalaze se između ostrva koja grade arhipelage - Javansko more, Bandsko more i Sulu more.

• Zalivi su dijelovi mora koji se duboko uvlače u kopno. • Prodiranjem mora u rječne doline one se potapaju i preobraćaju u morske zalive koji se nazivaju estuari. • Izdizanjem nivoa Svjetskog okeana, morska voda ispunjava nekadašnje valove i preobraćuje ih u zalive koji se nazivaju fjordovi. • Kada je pjeskovitim sprudom zaliv odvojen od mora, formira se laguna.

• Salinitet- prosječna količina soli rastvorene u jednom kilogramu vode i izražava se u promilima. • Temperatura- zagrijanost vode • Providnost- rastojanje od posmatrača do krajnje granice vidljivog opažaja predmeta u vodi. • Boja vode- rezultat je selektivne apsorpcije i difuzije svjetlosti: § Plava boja- voda nije bogata planktonom i neorganskim materijama § Zelenkasta- veliko bogatstvo planktona § Žuta- lebdeće čestie gline u vodi

• Kretanje morske vode izaziva niz faktora: v vjetar v gravitacione sile Suna i Mjeseca v temperatura i salinitet vode v podvodni zemljotresi Kretanje morske vode je trojako: Ø talasi Ø struje Ø morske mjene

• Talasi su kružna kretanja vode pri čemu ne dolazi do njenog horizontalnog premještanja- vodene čestice se spuštaju i izdižu praveći pri tome pun krug. • Maksimalni položaj tačke koju vodene čestice dostignu pri kružnom kretanju naziva se talasni brijeg, a minimalni položaj talasna dolja. Visinska razlika između talasnog brijega i talasne dolje naziva se visina talasa. • Cunami su talasi koji nastaju pod uticajem podmorskih zemljotresa i snažnih vulkanskih aktivnosti.

• Kretanje morske i okeanske vode, slično kretanju rijeke na kopnu, u određenom pravcu sa stalnom i promjenjivom brzinom naziva se morska struja. Dijeli se na: v tople- kreću se iz nižih geografskih sredina ( toplijih) ka višim v hladne- kreću se iz viših geografskih sredina ( hladnijih) ka nižim.

• Morske mjene su ritmična dnevna izdizanja i spuštanja nivoa mora. Ø Plima- izdizanje nivoa mora Ø Oseka – spuštanje nivoa mora Veličina morske mjene predstavlja razliku između maksimalnog nivoa plime i maksimalnog nivoa oseke.

v U njima se začeo prvi život v Imaju energetski i mineralni značaj v Iz njih se eksploatiše so v Eksploatacija nafte v Saobraćajni značaj v Turistički značaj v Morska voda predstavlja značajan izvor slatke vodekondezacijom vodene pare nastaje slatka voda.

• Podzemne vode su slobodne vode koje se nalaze ispod topografske površine. • Izdan- akumulirana voda iznad vododržljive osnove. Iz nje se hrane ( snadbijevaju) vodom izvori i bunari. • Freatska izdan- izdan koja se nalazi na maloj dubini, prva izdan. • Arteška izdan- formira se kada površinska voda prodre duboko ispod topografske površine i nađe se između dva vododržljiva sloja pod jakim hidrostatičkim pritiskom. Formira se u velikim nizijama, kotlinama i pustinjama.

• Izvor- mjesto gdje podzemna voda izbija na topografsku površinu. Izvori se razlikuju prema: Ø vremenu isticanja vode Ø izdašnosti Ø načinu isticanja Ø mehanizmu isticanja Ø hemijskom sastavu Ø temperaturi i sl. Mogu biti: v Stalni v Periodični v Povremeni

• Mineralne vode- podzemne vode u kojima je rastvoreno više od jednog grama materije po litru, a tremalne su one koje imaju temperaturu višu od 20 C. Termonineralne vode se prema mineralima koje sadrže mogu podijeliti na: v sumporovite v gvožđevite v Alkalne v Zemnoalkalne v Slane v Gorke v Radioaktivne i dr. Gejzeri- izvori vrele vode.

q Vodosnadbijevanje stanovništva q Liječenje q Korišćenje hidrogeotermalne energije

• Linijsko oticanje vode po određenom i ustaljenom pravcu zove se vodotok. • Rijeke predstavljaju velike vodotoke koji se ne mogu savladati bez posebnih tehničkih sredestava. Nauka koja proučava rijeke, naziva se potamologija. Kod rijeka se razlikuje: • Izvorište- mjesto nastanka rijeke • Ušće – mjesto gdje prestaje rijeka, jer se uliva u rijeku, more ili jezero • Riječni sistem- glavna rijeka i njene pritoke • Rječna mreža- svi riječni sistemi na jednom prostoru • Rječni sliv- površina sa koje se sliva voda u jedan riječni sistem • Proticaj- predstavlja količinu vode izraženu u metrim ili decimetrima kubnim koji protekne u sekundi.

v v vodosnadbijevanje navodnjavanje plovidba proizvodnja električne energije ribolov turizam irigacioni sistem saobraćajni putevi hidroenergetski potencijal

• Jezera su vodene akumulacije u zatvorenim udubljenjima na kopnu, a čije se vode prividno ne kreću. Jezera se razlikuju po: v veličini v dubini v sastavu vode v termičkim i drugim fizičkim karakteristikama. Nauka koja proučava jezera naziva se liminologija. Jezera sa površinom i dnom ispod morskog nivoa, nazivaju se depresija, a jezera sa površinom iznad i dnom ispod nivoa mora su kriptodepresija ( jezera Garda u Italiji, Velika jezera u Sjevernoj Americi i Skadarsko jezero od nas)

VRSTE JEZERSKIH BASENA • Jezerski basen- udubljenje u kopnu gdje je akumulirana jezerska voda. U zavisnosti od načina nastanka jezera postoje četiri grupe jezerskih basena: v Tektonski- pod uticajem endogenih sila ( kotlinska, reliktna, vulkanska, urviska jezera) v Erozivni jezerski basen- pod uticajem spoljašnjih-erozivnih sila v Baseni akumulativnih jezera- nastaje pregrađivanjem erozivnih oblika u reljefu različitim vrstama sedimenata ( travertinska jezera, akumulativna jezera, zoogena jezera). v Vještački jezerski baseni- nastaju pregrađivanjem rječnih dolina branama koje gradi čovijek.

ZNAČAJ JEZERA Ø Ø Ø Regulišu klimu Glavni su izvor vodosnadbijevanja Energetski značaj Saobraćajni značaj Turistički značaj Ribolov

LED I LEDNICI • Led- voda u čvrstom stanju: v Obični led- nastaje zamrzavanjem vode v Lednički led- nastaje na velikim geografskim širinama i nadmorskim visinama; kompaktna masa plavičaste boje. Firn- zrnasti snijeg, koji nastaje ponovnim zamrzavanjem vode. Kretanjem ledene mase nastaje lednik. Prostor postojanja lednika naziva se hianosfera. Lednici se dijele u dvije grupe: • Kontinentalni- ogromna ledena masa koja se prostire na velikoj površini • Planinski- formiraju se u amfiteatralnim udubljenjima- cirkovima.