Hesablamann inkiaf tarixi Hesablamann inkiaf tarixini drd sas

Hesablamanın inkişaf tarixi

Hesablamanın inkişaf tarixini dörd əsas mərhələyə bölürlər: mexanikaya qədər, mexanika, elektromexanika və elektron hesablama dövrləri. n Mexanikaya qədər dövrdə hesablamaya ehtiyac qədim insanların praktiki fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlmişdir. Bəşəriyyətin ilk yaranan dövrlərində adamlar hesab və say nə olduğunu bilməyiblər. Təkamül prosesləri nəticəsində ibtidai insanların yavaş-yavaş təbiəti dərk etməsi və əməklə məşğul olması əcdadlarımızı vəhşi yaşayış tərzindən çıxmağa və sivil həyat qurmağa vadar etmişdir. n Çətin və dözülməz aclıq şəraitində ovçuluqla, əkin-biçin işləri ilə məşğul olan insanlar, qida qıtlığının qarşısını almaq məqsədilə öz artıq qalan qənimətlərini və əmək məhsullarını birbirləri ilə mübadilə etməyə, onların yerinə ehtiyac duyduqları digər malları almağa məcbur olurdular. n Belə hal isə qədim alış-verişin, haqqhesabın əsasını qoymuş, müxtəlif sayma və hesablama üsullarının meydana çıxmasında mühüm rol oynamışdır. n

İlk hesablama əməliyyatını qədim insanlar ana təbiətin onlara bəxş etdiyi əllər vasitəsilə aparmışlar. n Saymaq üçün insanlar əvvəl bir əlin barmaqlarından, sonra hər ikisinin, bəzi hallarda isə hətta ayaq barmaqlarından istifadə edirdilər. n Əllə sayma, insanın hansı dildə danışmağından asılı olmayaraq çox asan başa düşüldüyü üçün, bu üsul ayrı-ayrı millət nümayəndələrinin alver etdiyi ticarət yerlərində insanların çox karına gəlir. n

Müasir dövrdə əllə hesablama üsuluna çox geri qalmış xalqlar və saymağa təzə can atan uşaqlar arasında rast gəlmək olar. n Müəyyən hallarda, ölçü alətləri olmayanda insanlar hesablama üçün öz bədən üzvlərindən bu gün də istifadə edirlər. n Uzunluq ölçüsü kimi uzadılmış əlin barmaqlarının ucundan başa qədər olan məsafə qulac, çiyinə qədər isə arşın, əlin baş və çeçələ barmaqları arasında ölçü qarış adlanır. n Əllərlə digər ölçülər də ifadə edilirdi. Bir ovuc dən, bir qucaq çırpı və s. n Daha qısa uzunluqları ölçmək üçün baş barmağın oynağının uzunluğundan – düyümdən (təxminən 2, 5 sm) istifadə edirlər. n

Maraq üçün qeyd edək ki, düyümün ölçüsü 1324 -ci ildə İngiltərədə kral II Edvard tərəfindən qanunlaşdırılmışdır. n Sünbülün orta hissəsindən çıxardılmış baş-başa qoyulmuş üç buğda dənəsinin uzunluğu bir düyüm hesab olunur. n İngilis məişətində indi də düyümün üçdə biri olan “buğda dənəsi” ölçüsü işlədilir. n Kral II Edvard tərəfindən daha bir ölçü – insanın ayaq pəncəsinin orta uzunluğu olan fut da təsdiq edilmişdir. Bir fut təqribən 30, 5 sm-dir. n Kral II Edvard (1284 -1327) Keçmişdə uzaq məsafələr addımlarla da ölçülürdü. İki addım, yüz addım və s. Bu cür hesablamalar min illərlə davam etmişdir. n Hesablama sahəsində irəliyə doğru ilk addım barmaqların yerinə xırda daşlardan, muncuqlardan və digər predmetlərdən istifadə edilməsi olmuşdur. n Əcdadlarımız daşları bir-birinin üzərinə piramida formasında qoymaqla onların sayına görə hesablama aparırdılar. n

n Hesabları, tarixləri yadda saxlamaq prosesi isə heyvan sümüklərinin, taxta və ya daş parçalarının üzərində çapıqlar qoymaqla və yaxud kəndirlərdə düyünlər vurmaqla həyata keçirilirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, birinci üsuldan müasir dövrümüzün bəzi insanları da “uğurla” istifadə edirlər. n Onların “yaddaş izlərinə” metro qatarlarının içərisində, avtobus dayanacaqlarında, parklarda ağacların və oturacaqların üzərində, bina divarlarında və digər yerlərdə rast gəlmək olar. n Müxtəlif tarixləri, xatirə günlərini, formulları, cürbəcür hesablama əməliyyatlarını əks etdirən belə çapıq izləri ibtidai insanların yadda saxlama üsulunu çox xatırladır. n Məhz vəhşi insanlar uzaq keçmişdə əllərinə nə keçirdi üstündə iti alətlərlə belə qeydlər edirdilər. n

§ § Müxtəlif vaxtlarda, ayrı-ayrı yerlərdə Vavilonda, Misirdə, Yunanıstanda, Romada, Çində, Hindistanda və s. cürbəcür say sistemləri, ədəd işarələri yaradılmışdır. İlk yazını Qədim Şumerlər kəşf etdiyi kimi, ilk hesablama sistemini də onlar yaratmışlar. Şumerlərin saxsı qabların və gildən hazırlanmış kərpiclərin üzərində qeyd etdikləri hesablamalar pozisiyalı altmışlıq say sistemində aparılmışdır. § § Vavilon hesabı Sonradan bu sistem Vavilonlulara miras qalmışdır. Bu gün də bəzi hesablamalarda həmin sistemdən istifadə olunur. Misal olaraq həndəsədə fəzanın 360 dərəcəyə bölünməsini və belə şkaladan müxtəlif növ naviqasiyalarda, astronomiyada istifadə edilməsini göstərmək olar. Biz saatı da Vavilon ədədlər sistemi ilə hesablayırıq. Belə ki, 1 dəqiqə 60 saniyəyə, 1 saat isə 60 dəqiqəyə bərabər tutulur.

§ § § Müasir dövrümüzdə işlədilən ədəd işarələrindən biri də qədim Roma rəqəmləridir. Onlardan, əsasən, nömrələmədə, siyahılarda, saat siferblatlarında, tarixlərin yazılmasında istifadə edilir. Məsələn, XXI əsr, X bölmə, V sıra və s. Təxminən b. e. ə VI əsrdə Hindistanda ədədlərin yazılış forması və hesablama əməliyyatı aparmaq üçün yeni qaydalar əmələ gəlir. İlk əvvəl, hindlilərin yaratdığı rəqəmlərin içində sıfır yox idi. Çox tərkibli ədəd verilirdisə hindlilər onu hər mərtəbədə duran ədəd vahidini oxumaqla səsləndirirdilər. Necə ki, ingilislərin telefon nömrəsini rəqəmbərəqəm dedikləri kimi. Hər hansı bir mərtəbəsində ədəd vahidi olmayan (məsələn, 1048, 105 və s. ) rəqəmin yazılışında həmin yerə əvvəllər nöqtə, sonralar isə nöqtənin əvəzinə dairə qoyulurdu. Belə dairələr hindlilərin dilində “boş yer” mənasını verən “sunya” adını alır. Ərəblər həmin sözü mənasına görə öz dillərinə çevirib “sıfır” kimi işlətməyə başlamışdılar. Müasir Ərəb rəqəmləri Hind rəqəmləri

§ Çox maraqlıdır ki, ədədləri yazmaq üçün istifadə olunan işarələr Hindistanda kəşf edilsə də, onlar tarixdə “Ərəb rəqəmləri” adı ilə qalmışdır. § Buna səbəb Hind rəqəmlərinin yazılış formasının orta əsrlərdə ətraf ölkələrə ərəblər tərəfindən yayılması, o dövrlərdə Orta Asiya ölkələrində ərəblərin üstün mövqedə olması, həmin ölkələrinin əksəriyyətində beynəlxalq dil kimi ərəb dilindən istifadə edilməsi, Horezmi, Beruni, Xəyyam, Tusi kimi Şərqin görkəmli alimlərinin öz hesablamalarını məhz ərəblərin gətirdiyi rəqəmlərlə aparması olmuşdur. Nəsirəddin Tusi (1201 -1274) § Beruni (973 -1048) Horezmi (770 -840) Hazırda, ərəb rəqəmləri hamımızın işlətdiyi onluq say sistemini təşkil edir. Ömər Xəyyam (1048 -1131)

n Hesablama sahəsində birinci böyük nailiyyət ən qədim hesab aləti olan “Salamin lövhənin” (Egey dənizindəki Salamin adasının adını daşıyir) yaradılması oldu. Bu hesablama ləvazimatı b. e. ə. V əsrdə qədim Misirdə, Yunanıstanda və Romada geniş yayılaraq “abak” adını almışdır. n Abakın Çin varıantını “suan-pan”, Yaponiya varıantını isə “seroban” adlandırırdılar. Bu hesablayıcı, iki cərgədə novları olan dördbucaqlı şəklində idi və həmin novlara pozisiya prinsipinə əsasən xırda daşlar salmaqla hesablama aparırdılar. Abak n Xırda daş, çınqıl Latınca, calculus deməkdir. Sonradan bu sözdən, daşları üst-üstə qoymaq, hesablamaq mənasını verən calculator sözü əmələ gəlmişdir. Bu gün müasir stolüstü və ya cib mikrokalkulyatorları da məhz belə adlanır. Abakın sonradan lövhəsi çərçivəyə, daşları isə çubuğa keçirilmiş kürəcik və ya disklərə əvəz olunmuş, nəticədə bu gün də bəzi adamların işlətdiyi rus hesab çötkəsi əmələ gəlmişdir. Rus hesab çötkəsi Seroban

n Mexanikaya qədər hesablama dövrü təxminən XVII əsrə qədər davam etmiş və bu dövr əllərlə saymaqdan tutmuş ədədlərin, müxtəlif say sistemlərinin, ilk hesab aləti olan abakın kəşf olunması və riyazi elmlərin güclü inkişaf etməsi ilə yadda qalmışdır. n 1614 -cü ildə Con Neperin loqarifm cədvəlini kəşf etməsi, sonradan bu kəşfin əsasında 1654 -cü ildə Robert Bissakarın loqarifm xətkeşini ixtira etməsi hesablama sahəsində böyük irəliləyiş oldu. n Loqarifm xətkeşi vasitəsilə çox rəqəmli ədədlərin vurulmasını və bölünməsini asan yolla toplama və çıxma ilə əvəz edilməsi hesab əməliyyatlarını xeyli yüngülləşdirdi. n Lakin, loqarifm xətkeşi çox faydalı bir hesablama aləti olsa da böyük hesablamaları onunla aparmaq çətin olurdu, həm də ki, nəticələr hərdən tam dəqiq yox, təxmini olurdu. Ona görə də yeni hesablama texnikasının yaradılması dövrün əsas məsələlərindən biri olaraq qalırdı.

1642 -ci ildə böyük Fransa alimi və ixtiraçısı Blez Paskalın hazırladığı cəmləyici maşın hesablama sahəsində yeni – mexanika dövrünün başlanğıcını qoydu. n Deyilənlərə görə Paskal bu maşını öz atası Etyen Paskalın işini yüngülləşdirmək məqsədilə hazırlamışdır. Belə ki, Etyen kardinal Rişelenin zamanında vergi yığan vəzifəsində çalışdığı üçün, özünün çox böyük vaxtını və gücünü əllə apardığı hesablamalara sərf edirdi. n Belə yorucu hesablamalar atasından çox Paskalı hövsələdən çıxardırdı, ona görə də gənc alim bu prosesləri həyata keçirən maşın düzəltmək fikrinə düşür və 19 yaşında özünün “Paskalina” adlandırdığı hesablama maşınının modelini hazırlayır. n Paskalinanın konstruksiyası saatlarda olduğu kimi dişli çarxlardan ibarət idi və hesablama bu çarxları müəyyən qaydada fırlatmaqla aparılırdı. Alimin bu maşında istifadə etdiyi ideya bu gün də bir çox avtomobillərin spidometrlərində, elektrik sayğaclarında istifadə edilir. n Paskalinanın çox baha başa gəlməsi, eləcə də onun yalnız 6 tərkibli ədədlərlə toplama və çıxma əməliyyatları apara bilməsi, bu maşının geniş yayılmasına imkan verməmişdir. n

Hal-hazırda Paskalina maşını Parisin incəsənət muzeyində saxlanılır. n Qeyd etmək lazımdır ki, hələ Paskala qədər mexaniki toplama qurğusunun eskizlərini Leonardo da Vinçi öz dövründə çəkmişdir. n Ancaq, onun əl yazmaları çox gec aşkar edildiyi üçün bu ideya elə kağız üzərində də qalmışdır. n 1957 -ci ildə isə Kepler Elmi Mərkəzinin direktoru Frans Hammer dünyada ilk mexaniki hesablama maşınını 1623 -cü ildə Vilqem Şikkardın hazırladığını bəyan edir. n Alimin sözlərinə görə o, Ştuqart kitabxanasında işləyərkən əvvəllər məlum olmayan hesablama maşının eskizlərinin fotosurətinə rast gəlir və sonradan bu eskizin 1624 -cü ildə məşhur alim İohann Keplerə Şikkard tərəfindən göndərildiyini aşkar edir. n “Hesablayan saat” adlanan qurğunun eskizlərinə görə o ulduzcuqlar və dişli çarxlardan ibarət imiş. Lakin, Şikkardın bu maşını hazırlayıb-hazırlaması dəqiq məlum deyil, digər bir məlumata əsasən isə guya Şikkardın düzəltdiyi maşın güclü yanğın zamanı tamamilə məhv olduğundan onun üzünü görən olmamışdır. Ona görə də mexaniki hesablama dövrünün əsl tarixini Paskalın adı ilə bağlayırlar. n

n n Paskalın vaxtı ilə öz atasına etdiyi köməyə oxşar bir xidməti böyük Alman alimi Qotfrid Leybnis 1672 -ci ildə Parisdə tanış olduğu Hollandiya riyaziyyatçısı və astronomu Xristian Gyuygensə göstərir. Belə ki, Astronomun səhərdən axşamacan masa arxasında oturub müxtəlif növlü hesablamalar apardığını görən Leybnis ona kömək etmək məqsədilə 1673 -cü ildə paskalinanın konstruksiyasına pilləli val və hərəkət edən baraban daxil etməklə həmin maşında toplama və çıxma ilə bərabər həm də vurma və bölmə əməliyyatlarını aparmağa nail olur. “Arifmometr” adlanan bu qurğu qısa müddətdə böyük populyarlıq qazanır və bu səbəbdən XVIII-XIX əsrlərdə “Leybnis arifmometri” daima inkişaf etdirilərək sənayedə kütləvi şəkildə istehsal olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün müasir kompyuterlərin başa düşdüyü ikili say sistemi məhz Qotfrid Leybnisin sayəsində meydana çıxmışdır. Lakin, alim ilk əvvəl, bu sistemə ötəri yanaşmış və özünün 20 yaşında yazdığı “Kombinasiya qurmaq məharəti” əsərini kənara ataraq onu “məktəblinin uydurması” adlandırmışdır. Bu əsərdə məntiqi qeyri-müəyyənlikdən, söz dünyasından riyaziyyat aləminə, yəni obyektlə fikir arasında münasibətlərin tamamilə dəqiq müəyyənləşdirildiyi yerə keçirməyə cəhd olunurdu. Arifmometr

Leybnis təklif edirdi ki, əvvəlki dillərdən tam fərqli elə bir dil yaradılsın ki, hamı onu lüğətsiz də başa düşə bilsin. Lakin o vaxtlar alimin ideyasına heç kim fikir verməmiş, sonradan Leybnis özü də bu fikirdən daşınmışdır. n Üstündən on il keçəndən sonra alimin təsadüfən gözünə sataşan bir köhnə əlyazma onu ikili say sistemini tədqiq etməyə sövq edir. Bu əlyazma məşhur Çin kitabı “Ay çinq” (“Dəyişiklər kitabı”) əsərinə olan şərh idi. Həmin yazıda Kainatı, onun bütün mürəkkəbliyinə baxmayaraq bir-birinə əks fəlsəfi kateqoriyalarla izah etməyə cəhd olunurdu. n Məsələn, işıq və qaranlıq, kişi və qadın, xeyir və şər, od və su. Sıfır və bir ədədlərinin də belə əksliyini görən Leybnis həvəsə gələrək onlardan sonsuz sayda kombinasiyalar qurmağa başlayır və beləliklə, müasir ikili say sisteminin əsasını qoyur. n Çox təəssüflər ki, özünün bütün dahiliyinə baxmayaraq Leybnis bu sistemin faydalı tətbiqini tapa bilməmiş, əvəzində isə böyük alim ikili ədədlər sisteminə mistik məna verərək hər şeyin sıfır və vahiddən əmələ gəldiyinə, birin Yaradanla, sıfırın isə boşluqla assosiasiyasına inanmışdır. n Əgər Leybnis hələ 20 yaşında olarkən universal dil yaratmaq ideyasını elə 0 və 1 vasitəsilə gerçəkləşdirməyin mümkün olduğunu duya bilsəydi, bəlkə də hesablama texnikasının inkişafı öz vaxtını iki yüz il qabaqlaya bilərdi. n

Hesablama sahəsində inkişaf getdikcə artıq mexaniki hesablama maşınlarının əllə idarə olunması müəyyən çətinliklər yaradırdı və onların həll olunması qarşıda duran əsas məsələlərdən birinə çevrilmişdi. n İlk əvvəl bu məsələ maşınlarda bəzi əməliyyatların avtomatlaşdırılması ilə həll olundu. Mexaniki proqramla idarə etmək prinsipini ilk dəfə Fransız mexaniki Jozef Mari Jakkar həyata keçirdi. n Maraqlıdır ki, bu prinsip hesablama sahəsində deyil, tamamilə başqa bir əməliyyatı aparmaq üçün, ipək parçaları rəngləmək məqsədilə tətbiq edildi. n Perfokart Belə ki, Jakkar 1804 -cü ildə parçaya mürəkkəb naxışlar vura bilən avtomatlaşdırılmış bir dəzgah qurur. n Dəzgahın işləməsi bütöv dəstə perfokartlarla (deşikli kartlar) proqramlaşdırılır. n Hər perfokart məkikin bir gedişini idarə edirdi. n Parçaya yeni şəkil vurulanda isə operator sadəcə perfokart dəstəsini digəri ilə əvəz edirdi. n Jakkardın dəzgahı

Jakkarın kəşf etdiyi perfokartlar sonradan İngilis riyaziyyatçısı Çarlz Bebbic və Amerika mühəndisi German Hollerit tərəfindən hesablama maşınlarının idarə olunması üçün istifadə edilmişdir. n Avtomatik hesablama maşınlarının yaradılması haqqında ilk fikri də məhz XIX əsrin əvvəllərində Bebbic söyləmişdir. 1820 -1822 -ci illərdə Bebbicin hazırladığı maşın 18 tərkibli ədədlər üzərində hesablamalar aparmağa imkan verirdi. n 1834 -cü ildən həyatının sonuna kimi C. Bebbic universal analitik hesablama maşınının çertyoju üzərində işləmiş, lakin bəzi çətinliklər, əsasən də maliyyə çatışmazlığı ona işlək bir nümunə hazırlamaq imkanı verməmişdir. n Çarlz Bebbic (1791 -1871) Böyük alimin ölümündən sonra, ondan 37 m 2 sahəsi olan çertyoj və bir neçə maşın hissələrinin modelləri qalmışdır. n Bebbicin ideyasının mahiyyəti onda idi ki, əgər maşına perfokartlar vasitəsilə hansı əməliyyatları, hansı ədədlərlə və hansı ardıcıllıqla aparmağı tapşırıq vermək mümkün olsa idi, onda avtomatik hesablama əməliyyatına nail olmaq olardı. n Lakin o dövrlərdə texnikanın inkişaf səviyyəsi aşağı olduğu üçün Bebbic analitik maşın düzəltmək ideyasını həyata keçirə bilməmişdir. n Çarlz Bebbicin hesablama maşını

Tale elə gətirir ki, Bebbicin maşını yaradılmamışdan əvvəl onun işləməsi üçün proqram qabaqcadan hazırlanır. n Bu proqramın müəllifi, həm də tarixə ilk proqramçı kimi düşən insan zərif cinsin nümayəndəsi olmuşdur. n Bu qadın böyük İngilis şairi Corc Qordon Bayronun yeganə qızı olan Ada Avqusta Bayron idi. Bildirək ki, Ada 1835 -ci ildə qraf Uilyam Lavleysə ərə getdikdən sonra qrafinya Lavleys olmuşdur. n Ada 19 yaşı olanda Çarlz Bebbiclə tanış olur və onu Ada Lavleys dahi insan sayaraq özünü Çarlzin şagirdi, həm də 1815 -1852 köməkçisi hesab edir. n 1842 -ci ildə İtaliya mütəxəssisi L. F. Menabrea Bebbicin İtaliyadakı leksiya yazılarından istifadə edərək analitik maşının texniki izahatını verən bir məqalə dərc elətdirir və qrafinya Lavleysdən bu məqaləni ingilis dilinə tərcümə etməyi və ona şərhlər verməyi xahiş edir. n Menabreanın məqaləsinə verdiyi kommentarilərdə Ada dövrə, dövrədə dövrə, dəyişən, idarənin şərti ötürülməsi və s. kimi proqramlaşdırmanın əsas anlayışlarını analiz edir, sonda isə analitik maşında Bernulli ədədini hesablamaq üçün kifayət qədər çətin bir proqram verir. n Beləliklə, Ada Lavleysin məqaləyə verdiyi izahlar məqalənin özündən iki qat çox olur və məhz həmin şərhlər Adanı tarixdə birinci proqramçı kimi tanıdır. n

Tale elə gətirir ki, Ada Lavleys 1850 -ci illərdə ağır xəstələnir və 1852 -ci ildə 37 yaşında vəfat edir. Çox maraqlıdır ki, onun atası da məhz 37 yaşında xəstələnərək vəfat etmişdir. n XIX əsrin ortalarında vaxtı ilə Leybnisin məşğul olduğu ikili say sisteminə yenidən maraq artır. n Böyük İngilis alimi Corc Bul dahi alim Leybnisin axtardığı universal dili 0 və 1 rəqəmlərində tapır və məntiqi iki ədəd vasitəsilə riyaziyyata bağlaya bilir. n Corc Bul 1847 -ci ildə “Məntiqin riyazi analizi” və 1854 -ci ildə “Təfəkkür qanunlarının tədqiqatı” əsərlərini nəşr etdirməklə məntiqdə bir elm kimi inqilabi dəyişiklər edir. Bul özünəməxsus bir cəbr yaradır. n Bul cəbrində VƏ, YA və YOX kimi üç əsas məntiqi əməliyyat nəzərdə tutulurdu. Onlar məntiqi əməliyyatları, toplama, çıxma, vurma, bölməni, həmçinin simvol və ədədlərin müqayisəsini aparmaq üçün kifayət edirdi. n Bulun nəzəriyyəsinə görə məntiqi hərəkətlər öz mahiyyətinə görə ikili olur və iki əks kateqoriya ilə əməliyyat oluna bilər, düz və yalan, hə və yox, açmaq və bağlamaq, sıfır və vahid. n

O dövrün məntiqçiləri Bulun bu ideyası ilə uzun müddət mübarizə aparsalar da axır hesabda ikili say sistemi nəzərdən qaçmır və 1867 -ci ildə amerikalı Çarlz Sanders Pirs Amerika elmi ictimaiyyətini ikili hesablama sistemi ilə yaxından tanış etmək məqsədilə Amerika Elm və İncəsənət Akademiyasında məruzələr oxumağa başlayır. n 20 il ərzində Pirs belə təbliğatlara çox güc və vaxt sərf edir. O ikili say sistemini elektrik dəyişdirici sxemlərin izahı üçün çox əlverişli hesab edirdi. n Çarlz Pirs (1903 -1995) Dəyişdirici də binar məntiqə uyğun işləyir: ya cərəyanı buraxır, ya da ki, yox. Lakin Pirsi elektrikdən daha çox Bul cəbri maraqlandırırdı. n Çarlz Pirsin Amerikadakı leksiyaları isə öz bəhrəsini yarım əsrdən sonra verməyə başlamışdır. n n Beləliklə, mexaniki hesablama dövrü təxminən XIX əsrin sonlarına qədər davam etmiş və bu dövrdə müxtəlif növlü hesablama maşınlarının yaradılması, mexaniki avtomat idarəetmə, proqramla işləmə üsullarının kəşfi və ikili say sisteminin ixtirası ilə yadda qalmışdır.

1887 -ci ildə amerikalı mühəndis German Hollerit Bebbicin analitik maşın düzəltmək ideyasını həyata keçirdi. n Onun düzəltdiyi tabulyator (hesab maşını) hesablama texnikası tarixində elektromexanika dövrünün başlanğıcını qoydu. n Senzlər Bürosunda (Statistika idarəsi) çalışan Hollerit hər on ildən bir əhalinin siyahıya alınması zamanı nəticələrin əllə emal edilməsində nə qədər çətinliklər olduğunu görürdü. n Ona görə də mühəndis bu prosesləri avtomatlaşdırmaq üçün Jakkarda kimi perfokartlardan istifadə etmək qərarına gəlir. n German Hollerit 1860 -1929 Hollerit hər siyahıya alınan adam üçün bir perfokart ayrılmasını və onun üzərində xüsusi deşikaçanla şəxsin adını, yaşını, cinsini və s. bildirən müvafiq pozisiyalarda deşiklər açılmasını təklif edir. n Çox maraqlıdır ki, bu ideyanı mühəndisin ağlına dəmiryolu konduktorunun sərnişin biletlərində komposter vasitəsilə deşik açması səhnəsi salmışdır. Perfokartlar tabulyatorda oxlu yaylar vasitəsilə yoxlanılır, deşik olduqda ox bu deşikdən keçərək civə kasasına girirdi. n Bu zaman elektrik dövrəsi qapanır və müvafiq elektrik impuls hesablayıcısı işə düşürdü. Holleritin yaratdığı və “tabulyator” adlandırdığı maşın statistika sahəsində əsl inqilab etdi. n

Əgər 1880 -ci ildə əhalinin siyahıya alınmasının nəticəsi 7, 5 il ərzində hesablanmışdırsa, 1890 -cı ildə artıq həmin əməliyyat tabulyatorlar vasitəsilə 2 il ərzində aparılmışdır. n Belə uğurdan sonra tabulyatorların digər ölkələrə yayılması başlanmış və 1890 -cı ildə Avstriyada, Macarıstanda, 1891 -ci ildə Kanadada, 1897 -ci ildə isə Rusiyada bu qurğudan istifadə edilməyə başlanılmışdır. n Qeyd etmək lazımdır ki, tabulyator ilk dəfə yarananda hesablama deyil, ancaq saymaq funksiyasını həyata keçirirdi. n Holleritin tabulyatoru 1908 -ci ildə Hollerit tabulyatorun konstruksiyasına Leybnisin pilləli valından istifadə edən elektromexaniki cəmləyici əlavə etdikdən sonra maşın çıxma və vurma əməliyyatlarını yerinə yetirməyə başlayır. n Hollerit öz ixtirasını daima təkmilləşdirməklə onun istehsalını genişləndirirdi. n O, 1896 -cı ildə açdığı “Tabulating Mashines Company” firmasında bir neçə yenidənqurma işləri apararaq onun bazasında 1924 -ci ildə “İnternational Business Mashines”, qısaca İBM şirkətini yaradır. n Öz sevimli rənginə görə “mavi nəhəng” adlanan İBM tezliklə hesablama texnikası sahəsində ən qüdrətli və əzəmətli şirkətə çevrilir. n

1937 -ci ildə Hovard Eyken İBM firması tərəfindən buraxılan tabulyatorların standart detallarından istifadə etməklə universal proqramla idarə oluna bilən maşın hazırlamağı təklif edir. n 1939 -cu ildə Eyken kömək üçün İBM-in Holleritdən sonrakı prezidenti Tomas Uotsona müraciət edir və ondan maliyyə dəstəyi alaraq 1943 -cü ildə MARK-1 adlanan maşını hazırlayıb təhvil verir. n Hovard Eyken (1900 -1973) Uzunluğu 12 metr, hündürlüyü 2, 5 metr, çəkisi 5 ton olan MARK-1 özündə 750 min detalı ümumi uzunluğu təxminən 800 km olan simlərlə əlaqələndirirdi. n MARK-1 Bebbicin analitik maşını kimi onluq say sistemi ilə işləyirdi. Bu maşın Harvard Universitetinə gətirilir və onun vasitəsilə Eykenin nəzarəti altında Amerikanın Hərbi. Dəniz Donanması üçün artilleriya hesablamaları aparılır. n Tomas Uotson (1874 -1956)

Tezliklə, Eykenlə İBM-in prezidenti Uotsonun arasında böyük mübahisə düşür. n Buna səbəb Eykenin 1944 -cü ildə MARK-1 -i ictimaiyyətə açıq nümayiş etdirərkən, onun hazırlanmasında İBM firmasının rolunu qeyd etməməsi olur. Bərk qəzəblənmiş Uotson öz işçilərinə MARK-1 -dən dəfələrlə üstün olan maşın hazırlamağı tapşırır. MARK-1 proqram idarəetməsinə malik olduğu üçün, onun üçün yaxşı proqram yazmaq bu maşının funksiyalarını daha da artıra bilərdi. n MARK-1

1936 -cı ildə Massaçuset Universitetinin məzunu 21 yaşlı gənc alim Klod Şennon özünə bir qədər pul qazanmaq üçün “diferensial analizator” adlanan hesablayıcı maşın arxasında operator işləməli olur. n O dövrlərdə ilk diferensial hesablamalar apara bilən bu maşını 1930 -cu ildə Şennonun elmi rəhbəri professor Venivar Buş hazırlamışdı. n İş prosesində bu hesablayıcının bir sıra çatışmazlığı üzə çıxırdı. n Əvvəla, onun qabaritləri çox böyük idi, ikincisi, onluq say sistemində işləyirdi, üçüncüsü, bu qurğu da çoxlu sayda çarx, val və barabanlardan yığıldığı üçün verilənləri daxil etdikdə onları əllə fırlatmaq və tez-tez yağlamaq lazım gəlirdi. n Hesabın nəticəsi isə iki-üç gündən sonra üzə çıxırdı. Professor V. Buş öz maşınının məntiqi təşkilini öyrənməyi elmi iş kimi Şennona tapşırır. n Gənc alim hesablama qurğusunu dərindən öyrəndikcə, onda bu maşını təkmilləşdirmək həvəsi oyanır. n Şennon tələbə vaxtı keçdiyi Bul cəbrini yadına salanda, vaxtilə Çarlz Pirs kimi o da ikili hesablama sisteminin elektrik sxemlərinin iş prinsipi ilə uyğunluğunu dərk edir. n Bu oxşarlıq ondan ibarət idi ki, əgər Bul cəbrinə uyğun elektrik dövrələri qurulsa, onda onlar məntiqi əməliyyatları ifadə edə bilər və mürəkkəb hesablamalar apara bilər. n

Özünün bu ideyasını Şennon 1938 -ci ildə nəşr etdirdiyi doktorluq dissertasiyasında inkişaf etdirir. n Alimin fikrincə elektrik sxemlərinin yaradılması insanları bütün günü maşın yağı sürtülən dişli çarx və vallardan azad edə bilərdi. n Bu parlaq ideya tezliklə telefon stansiyalarının yaradılmasında öz tətbiqini tapır və müasir informatika və hesablama texnikasının inkişafında dönüş nöqtəsi olur. n 10 ildən sonra 1948 -ci ildə K. Şenonun dərc etdirdiyi “Əlaqənin riyazi nəzəriyyəsi” əsəri isə elmdə yeni sahə olan informasiya nəzəriyyəsinin və “informasiya” sözünün elmi termin kimi işlədilməsinin əsasını qoymuşdur. n Alim informasiyanı riyazi mənada təyin etmək və ölçmək üçün, onu ikili tərkibə, “hə” və “yox” kimi iki qiymət arasında seçimə gətirən yeni metod təklif edir ki, bu metod da müasir əlaqə nəzəriyyəsinin kökünü təşkil edir. n “İnformasiya” anlayışını qeyri-müəyyənliyin azaldılması ölçüsü kimi müəyyənləşdirən Şennon göstərir ki, informasiya kimi insanların öz aralarında mübadilə etdikləri hər məlumatı yox, yalnız informasiya qəbul edəndə qeyrimüəyyənliyi azaldan məlumatı hesab etmək olar. Məsələn, əgər bizə xəbər verilirsə ki, bizi maraqlandıran abituriyent instituta qəbul olunub, onda belə məlumat qeyrimüəyyənliyi aradan qaldırır və ya iki mümkün haldan (instituta qəbul olub və ya yox) biri həyata keçir. n

Şennon Massaçuser Texnoloji İnstitutunda öz dissertasiyası üzərində iş apardığı zaman Ayova ştatının kollecində fizika üzrə professor Con Atanasof da həmin problemlərin həlli ilə məşğul olurdu. n 1938 -ci ilin yanvarında Atanasof onluq say sistemindən çıxaraq ikili hesablama əsasında maşın hazırlamaq qərarına gəlir. Professor 1939 -cu ildə hesablama qurğusunun qaba formasını hazırlayır və bu işi davam etdirmək üçün özünə maliyyə dəstəyi axtarır. n Lakin ikinci dünya müharibəsinin başlaması alimə bu ideyanı həyata keçirməyə imkan vermir. n Con Atanasof (1839 -1914) Eyni fikirlər ölkəni digər tərəfində fəaliyyət göstərən riyaziyyatçı Corc Stibisinin ağlına gəlir. Telefon firmasında işləyən Stibis dərhal bu ideyanı həyata keçirməyə girişir. n O, gecələr mətbəx stolu arxasında işləyərək köhnə rele, iki batareya, lampa və metal bankalardan kəsilmiş listlərdən bir aparat yığır. Elektrik cərəyanları ilə idarə olunan, məntiqi ventillərlə işləyən bu elektromexaniki sxem ikili cəmləmə apara bilirdi. İki ildən sonra Stibis işlədiyi firmanın digər əməkdaşı Semyuel Uilyamsla kompleks ədədlər üzərində toplama, çıxma, vurma və bölmə əməliyyatları apara bilən, özlərinin “kalkulyator” adlandırdıqları bir cihaz hazırlayırlar. n Corc Stibis (1904 -1995)

n Maraqlıdır ki, yuxarıda adı çəkilən alimlərlə eyni vaxtda Berlində yaşayan Konrad Zuze də hesablama işini yüngülləşdirən bir maşın yaratmaq haqqında düşünürdü. Çarlz Bebbicin, Bulun işləri və diferensial analizatorlar barədə təsəvvürü olmayan Zuze 1939 -cu ilə qədər, demək olar ki, təklikdə fəaliyyət göstərmişdir. n Zuze birinin ardınca mexaniki elementlər əsasında Z-1, Z-2 və 1941 -ci ildə isə ilk dəfə proqram idarəetmə üsulu ilə işləyə bilən Z-3 adlanan universal hesablama maşınlarını yaradır. n Konrad Zuze (1910 -1995) Axırıncı model 2600 ədəd adi telefon relesindən yığılmış və idarəsi 8 şırımlı perfolenti əvəz edən adi kinoplyonka lentinin köməyi ilə həyata keçirilirdi. n Zuzenin düzəltdiyi Z-3 və bu maşının varisi olan Z-4 qurğuları öz tətbiqini ikinci dünya müharibəsi vaxtı aviasiya sənayesində tapır. n Alim sonradan təyyarələrin konstruksiya edilməsi ilə bağlı bir neçə dənə də xüsusi kompyuter hazırlayır. n

1942 -ci ildə Zuze və onunla əməkdaşlıq edən Avstriyalı mühəndis elektrik Helmut Şrayer Z-3 maşınını elektromexaniki relelərdən vakuumlu elektron lampalara keçirmək fikrinə gəlirlər. n Belə maşın əvvəlkilərdən min dəfə tez işləyə bilərdi, ondan həm gizli şifrləri və kodları açmaq, həm də digər hərbi məqsədlər üçün istifadə etmək olardı. Alimlər bu ideyanı həyata keçirmək üçün Almaniya hökumətinə müraciət edirlər. n Tezliklə qələbə qazanacağına inanan Almaniya hökuməti alimlərin təklifini dəstəkləmir və onlara “maşın hazır olana kimi biz onsuz da zəfər çalacağıq” cavabını verir. n Zuze və Z-3 maşını Hitlerin müharibəni udmaq xəyalı isə tamamilə boşa çıxır və müttəfiqlərin Almaniyanı güclü top atəşinə tutması Zuzeni və digər alimləri bu ölkəni tərk etməyə məcbur edir. n Sonradan Zuze, Stibis və digər kompyuter hazırlamaqla məşğul olan mütəxəssislər ABŞ tərəfindən yeni növ silahların və texnikaların hazırlamasına cəlb olunmuşlar. n İkinci dünya müharibəsi özü hesablama nəzəriyyəsinin və texnikasının inkişafına çox güclü təkan vermiş, həm də ikili hesablama sahəsində pərakəndə şəklində olan bütün nəzəriyyələri bir yerə toplayaraq onların bir nöqtədən idarə olunmasına şərait yaratmışdır. n Elektron lampa

İkinci dünya müharibəsi dövründə bir sıra yeni hesablama texnikalarının məxfi hazırlanması onlar haqqında və bu maşınlar üzərində işləyən alimlər barədə məlumatların də gizli saxlanılmasına səbəb olmuşdur. n Bu səbəbdən 1940 -50 -ci illərdə hazırlanmış maşınların çoxundan geniş ictimaiyyətin xəbəri yox idi. O dövrlərdə elə layihələr həyata keçirilmişdir ki, onlar haqqında informasiya müharibə qutandan xeyli sonra açıqlanmışdır. n Eniqma Məsələn, Almaniyanın Zuzenin şifrləri aça bilən maşın hazırlamaq təklifinə məhəl qoymadığı bir vaxtda, İngiltərədə belə analoji layihə üzərində qızğın iş gedirdi. “Ultra” adlanan bu layihənin məqsədi alman məxfi kodlarının şifrini açmaq idi. n Polyaklar hələ 1939 -cu ildə ingilislərə “Eniqma (Tapmaca)” adlanan alman şifrləmə aparatının dəqiq surətini və işləmə instruksiyasını ötürmüşdülər. Lakin bu aparat xüsusi açar və kommutasiya sxemləri olmadan heç nəyə yaramırdı. n Eniqmanın sirrini açmaq üçün ingilis kəşfiyyatı mühəndisdən ədəbiyyatçıya qədər müxtəlif ixtisaslı alimləri toplayıb, onları bütün dünyadan izolyasiya edərək Londonun yaxınlığında yerləşən Bletçili-Parkda yerləşdirir. n 1943 -cü ildə tərki-dünya edilmiş alimlər çox güclü bir maşın qururlar. Bu maşın 2 min elektron vakuumlu lampalardan yığılmışdı. Maraqlıdır ki, məhz belə maşının konstruksiyasını o dövrdə Zuze Almaniya hökumətinə təklif edirdi. “Giqant” adlanan bu maşının hər hesablayıcı qurğusu saniyədə 5 min simvol emal edə bilirdi. n

Gün ərzində ələ keçirilən düşmənin ötürdüyü minlərlə gizli informasiya bu maşına daxil edilərək şifrdən açılır, sonra isə Eniqmadakı kodlarla uyğunluqları yoxlanırdı. n Qeyd etmək lazımdır ki, məxfi işləyən alimlər arasında məşhur riyaziyyatçı Alan Tyurinq də olmuşdu. n Onun hələ 1936 -cı ildə, 24 yaşında yazdığı “Hesablanan ədədlər haqqında” əsəri riyazi hesablama və informasiya sahəsinin inkişafında mühüm rol oynamışdır. n Əsər riyazi məntiqin çox çətin problemlərindən biri olan, hətta nəzəri həll oluna bilməyən məsələlərin şərh edilə bilməsindən bəhs edirdi. n Alan Tyurinq (1912 -1954) Tyurinq hələ mövcud olmayan, lakin öz beynində artıq quruluşunu verdiyi, bütün hesablamaları apara biləcək “universal maşın” təklif edirdi n Gənc alimin ideyalarının bəziləri şifr açma işində çox mühüm rol oynamışdır. Lakin, “Giqant” kollektiv əməyin məhsulu olduğu üçün onun hazırlanmasında Tyurinqin rolu məxfi saxlanılır. n Tyurinqin rəhbərliyi altında işləmiş riyaziyyatçı C. Qud sonradan deyirdi ki, “Mən demək istəmirəm ki, biz müharibəni Tyurinqin sayəsində udduq, lakin cəsarətlə deyə bilərəm ki, onsuz biz müharibəni uduza bilərdik. ” n Elektron vakuumlu lampaların tətbiqi hesablama texnikası sahəsində irəliyə doğru böyük addım oldu. n

1945 -ci ildə Atlantik okeanın o biri sahilində Filadelfiyada nəzəri cəhətdən Tyurinqin universal maşınına yaxın, dünyada ilk elektron hesablama maşını olan ENİAC (Electronic Numericial İntegrator and Computer – Elektron Rəqəmli İnteqrator və Hesablayıcı) yaradılır. n Eykenin MARK-1 maşını kimi bu qurğu da ballistika (top güllələrinin uçuşundan bəhs edən elm) məsələlərini həll etmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. n ENİAC Lakin, maşın hazır olanda müharibə artıq qurtarmışdı. Buna baxmayaraq bu maşından yenə də hərbi məqsədlər üçün istifadə edilir. n Con Mouçli, onun tələbəsi Con Ekkert və leytenant German Qoldsteynin rəhbərliyi ilə hazırlanan ENİAC-ın ərsə gəlməsində 10 mühəndis, 200 texnik və böyük sayda fəhlə ordusu iştirak etmişdir. n Onluq say sistemində işləyən bu maşının uzunluğu 26 metr, hündürlüyü 6 metr, çəkisi 30 ton olmaqla 100 mindən artıq elektron komponentlərdən ibarət idi. Bütün ventilyasiya sisteminə baxmayaraq ENİAC olan otaqda temperatur +500 -dən aşağı düşmürdü. Lakin, maşın hesablamanı olduqca sürətli aparırdı, 5000 toplama və 3500 vurma əməliyyatı bircə saniyədə yerinə yetirilirdi. n Necə deyərlər, mərmi gedib hədəfə çatmamış, maşın artıq top gülləsinin trayektoriyasını hesablayırdı. ENİAC istismar olunmağa macal tapmamış, Moçli və Ekert hərbi sifariş əsasında artıq yeni kompyuter üzərində işləyirdilər. n

Con Mouçli (1907 -1980) German Qoldsteynin (1913 - 2004) Con Ekkert (1919 -1995)

ENİAC-a proqramlar çətin tətbiq edilirdi, maşının daxili yaddaşı verilənləri yadda saxlamağa kifayət etmirdi, həm də bir hesablamadan digər hesablamaya keçmək üçün yüzlərlə kontaktı açıbbirləşdirmək xeyli vaxt aparırdı. Bu səbəbdən ENİAC-ı universal maşın saymaq olmazdı. n Növbəti model EDVAC (Electronic Discrete Automatic Variable Computer – Elektron Diskret Avtomatik Dəyişən Kompyuter) daha çevik idi. n Onun daxili yaddaşı nəinki verilənləri, həm də proqramları yerləşdirə bilirdi, bir də ki, bu maşın verilənləri onluq deyil, ikili sistemə kodlaşdırırdı. n Con fon Neyman (1903 -1957) 1944 -cü ildə Moçli və Ekert EDVAC-ın üzərində işlədikləri dövrdə, onlara konsultant qismində 41 yaşlı mənşəcə Macarıstandan olan Con fon Neyman göndərilir. n Neyman müharibədən sonra hesablama texnikasının inkişafına çox böyük töhfələr vermişdir. 1945 -ci ildə özünün məşhur “EDVAK” maşını haqqında ilkin məruzəsində Neyman kompyuterin beş əsas komponentini qeyd edir və onların hərtərəfli izahını verir. n “Neyman arxitekturasına” görə müasir kompyuter hesablama aparatına, operativ yaddaşa, mərkəzi idarəetmə mexanizminə, xarici yaddaşa, informasiyanı daxil edən və çıxardan qurğuya malik olmalıdır. n

Məntiqi qurğu Yaddaş Proqramların işə düşməsi üçün əmrlər operativ yaddaşda saxlanılmalı və oradan ardıcıl seçilərək hesablama qurğusunda yerinə yetirilməlidir. n Əmrlər sistemi isə idarənin şərti və şərtsiz ötürülməsi əməliyyatlarına malik olmalıdır. Neyman qeyd edirdi ki, kompyuterdə əmr və verilənlərin saxlanılması və emalı ikili say sistemində aparılmalıdır. n Neymanın bu tarixi məruzəsi çox böyük uğur qazanır və onun verdiyi ideyalar müasir kompyuterlərin qurulmasında bu gün də istifadə edilir. n Mərkəzi idarəetmə mexanizmi Çıxış Giriş Neyman arxitekturası Lakin Neymanın belə çıxışı Moçli və Ekertin qətiyyən xoşuna gəlmir və onlar gizli hesab edilən layihəyə təzəcə qoşulmuş əməkdaşa belə çıxış üçün imkanın yaradılmasına etiraz edirlər. n Alimlər Neymandan da qabaq bu ideyaları, xüsusən kompyuterin operativ yaddaşının olmasının vacibliyini söylədiklərini, sadəcə məxfiliyə görə geniş auditoriyaya açıqlama vermədiklərini iddia edirlər. n Axır hesabda bu kollektiv dağılır, Moçli və Eker özləri üçün başqa bir firma açırlar. n

n 1948 -ci ildə Uilyam Şokli, Con Barden və Uolter Brettenin ixtira etdikləri tranzistor kompyuter sahəsində böyük inqilab edir. Tranzistorlar iri və əlverişsiz elektron lampaları əvəz etməklə həm kompyuterlərin ölçüsünü xeyli kiçiltdi, həm də sərf olunan elektrik enerjisinə böyük qənaət etməyə imkan yaratdı. n 1956 -cı ildə hər üç ixtiraçı fizika üzrə Nobel mükafatı alırlar. n Tranzistorlar bahalı kimyəvi element olan germaniumdan hazırlandığı üçün 1950 -ci illərin ortalarına kimi onlar elə də çox yayıla bilmir. n 1954 -ci ildə fizik Qordon Til tranzistoru silisium kristallarından hazırlayır. n Adi qumun əsas komponenti olan silisium Yer kürəsində ən çox yayılmış kimyəvi elementlərdən biri olduğu üçün tranzistorların maya dəyəri xeyli aşağı düşür və onların istifadəsi genişlənməyə başlayır. n Lakin bir müddət keçəndən sonra tranzistorların da bəzi çatışmayan cəhətləri üzə çıxır. Tranzistor n Qordon Til

Çünki, tranzistorları sxemə düzəndə elektron lampalar kimi onları da bir-bir əllə qoşmaq və lehimləmək lazım gəlirdi. İşin əziyyəti artıq iqtisadi cəhətdən səmərəliliyini itirirdi. n Bu problemin üzərində işləyən Kanzaslı, iki metr boyu olan Cek Kilbinin ağılına belə bir fikir gəlir ki, rezistorları, kondensatorları nəinki tranzistorların hazırlandığı eyni materiallardan düzəltmək, həm də bütün bu komponentlərin hamısını eyni yarımkeçirici lövhə üzərində hazırlamaq olar. n İnteqral sxem adlanan 1 sm uzunluğunda nazik germanium lövhə 1959 -cu ilin yanvarında yaradıldı. Demək olar ki, eyni vaxtda Kilbinin inteqral sxemindən daha üstününü 31 yaşlı Robert Noys hazırlayır. n Robert Noys, Cin Herni, Cek Kilbi və Kurt Lexoveç. Onlar ilk inteqral sxemin hazırlanmasında iştirak etmişlər

İnteqral sxemlər hesablama texnikası sahəsində əsl inqilab edirlər. 1960 -ci illərdən başlayaraq onların tətbiqi daha sürətli və güclü kompyuterlərin istehsalına yol açdı. n Kompyuter yaddaşı üçün ilk inteqral sxemi isə “İntel” (İntel, integrated electronics – inteqral elektronika sözündən yaranıb) kompaniyası hazırlayır. n Robert Noys və onun iki həmkarının təsis etdiyi “İntel” firması 1970 -ci ildə 1 kilobit ( 1 K=1024 bit) informasiya yadda saxlaya bilən ilk inteqral sxem hazırlayır. n Eyni vaxtda “İntelin” 34 yaşlı mühəndisi Marşian Edvard Hoff inteqral sxemlərdən ibarət mikroprosessor kəşf edir. n Edvard Hoff Mikroprosessorlar kompyuterlərin istehsalını daha da sürətlənir. Getdikcə, alimlərdə kompyuterlərin tək təşkilatlar üçün deyil, həm də ayrı-ayrı şəxslər üçün düzəltmək ideyası yaranır. n İlk personal kompyuteri MİTS (Micro İnstrumentation and Telemetry Sistems) firması istehsal edir. n Altair-8800” adlanan sadə kompyuterin bəzi qurğuları olmasa da, həvəskarlar tez bir zamanda ona klaviatura və televizor qoşaraq böyük maraqla BASİC dilində proqramlar yazmağa başlayırlar. n İnteqral sxemlər Altair-8800

“BASİC dilində interpetatoru ilk dəfə 1975 -ci ildə ali təhsillərini yarımçıq qoymuş iki tələbə Bill Qeyts və Pol Allen yazırlar. n Sonradan onlar məşhur “Mikrosoft” şirkətinin əsasını qoyurlar. n MİTS firması 1975 -1976 -cı illər arası 10 min kompyuter dəsti satır. n MİTS firmasının gözlənilməz uğuru çoxlu pul qazanmaq həvəskarlarının başını gicəlləndirir. n Firmalar arasında xüsusi kompyuterlər buraxmaq uğrunda əsl yarışma başlayır. n 1977 -ci ildə bazarda iki lider meydana çıxır: “Commodore” və “Tandy Radio Shack” (TRS). Onların məhsuldarlığı 10 min ədədlərlə ölçülürdü. n

Lakin, tezliklə, liderlər arasındakı rəqabətə “Apple Computer” özəl müəssisəsi də qoşulur. n Koliforniya qarajlarının birində kompyuter yığıb satmaqla məşğul olan iki tələbədən – Stiv Cobs və Stiv Vozniyakdan ibarət olan bu müəssisə bir neçə il ərzində milyard dollar gəliri olan böyük korporasiyaya çevrilir. n Stiv Cobs(1955 -2011) və Stiv Voznyak (1950) Belə yüksək nəticəni hələ heç bir şirkət göstərə bilməmişdir və bu səbəbdən çoxlarında belə təsəvvür var ki, elə ilk personal kompyuterləri də məhz “Apple Computer” istehsal edib. n Kompyuter bazarında qızğın rəqabət getdiyi zaman “Mavi nəhəng” adlanan İBM şirkəti sanki yuxuya getmişdi. n Şirkət uzun müddət personal kompyuterləri oyuncaq sayaraq onların istehsalı ilə məşğul olmağı özünə lazım bilməmişdi. n Lakin bu “oyuncaqların” satışından əldə olunan gəlirlər milyonlarla ölçüləndə artıq İBM narahat olmağa başlayır və rəhbərlik 1981 -ci ildə özünün ən yaxşı mühəndislərini yığıb onların qarşısında qısa müddət ərzində bazardakı kompyuterlərdən də üstün bir model hazırlamaq tapşırığını qoyur. n

Həmin ilin avqustun 12 -də artıq İBM PC (personal kompyuter) adlanan model hazır olur. n Bu model 16 bitlik İntel-8088 mikroprosessoru əsasında hazırlanmış, 64 Kbayt operativ, 40 Kbayt isə daimi yaddaşa və xüsusi diskovoda malik olmaqla MS -DOS 1. 0 əməliyyat sistemi ilə işləyirdi. n İBM-in strategiyası özünü artıqlaması ilə doğruldur və 8 ay ərzində 50 min kompyuter satılır. n İBM PC Belə uğuru gözləməyən İBM şirkəti ruhlanaraq 1983 -cü ildə İBM PC XT (e. Xtended Texnoloji) adlanan yeni modelini buraxır. Bu modeldə əvvəlkindən üstün olaraq 256 Kbayt operativ yaddaş, 16 dərəcəli sistem şini və 10 MBaytlıq sərt disk var idi. n Qiyməti 5000 dollar olan İBM PC XT 1983 -cü ildə 2 milyon ədəd satılaraq kompyuter bazarının 85 %-ni zəbt edir. Sonradan digər texniki avadanlıq buraxan şirkətlərin də kompyuter istehsalına girişməsi, bu qurğuların qiymətlərinin aşağı düşməsinə, həm də alıcılar üçün istədikləri seçimi etməyə imkan verir. n Kompyuter bazarında gedən güclü rəqabət yeni ideyaların və onların əsasında yeni modellərin – noutbukların, cib kompyuterlərinin, super-kompyuterlərin və s. meydana çıxmasına səbəb oldu. Beləliklə, biz görürük ki, əllə hesablamadan kompyuterlərə qədər inkişaf özünün ən yüksək təkamülünü məhz elektron hesablama dövründə tapmış və bu dövr hər gün daha güclü kompyuterlərin meydana çıxması ilə bu gün də uğurla davam edir. n

Müəllif: Vüqar Haqverdiyev Mobil: 050 6112142 e-mail: vugar. hagverdiyev@gmail. com