Her toplumda farkl kaynaklara sahip grleri ve farkl

Her toplumda farklı kaynaklara sahip, görüşleri ve farklı amaçları olan iş adamları bulunur. Bu kişiler kendi belirledikleri amaçlara uygun yapılar, birimler, işletmeler kurarlar. İşletme literatüründe yapılmış çeşitli işletme sınıflandırmaları bulunmaktadır. Bunlar; büyüklük, üretilen mal veya hizmet türü, sermaye sahipliği ve yasalar açısından sınıflandırılabilir.

İş dünyasında küçük, orta ölçekli veya büyük işletmeler gibi farklı büyüklüklerde işletmeler bulunmaktadır. Ancak ölçekle ilgili kriterler ülkeden ülkeye farklılık göstermekte, bir ülkede büyük sayılan bir işletme, bir başka ülkede küçük bir işletme olarak görülebilmektedir.

İşletmelerin büyüklüklerinin ayrımı yönünden çeşitli ölçütler söz konusu olmaktadır. Bu ölçütler; niteliksel ölçütler ve niceliksel ölçütler olarak ikiye ayrılmaktadır. Ancak işletmelerin büyüklüğünü saptamada, belirtilen ölçüleri tek olarak kullanmak doğru değildir. Büyüklük belirlemede en büyük ağırlığı hangi ölçünün taşıdığı işletmenin faaliyet gösterdiği alana göre değişir.

İşletmelerin büyüklüğünde söz konusu olan niteliksel ölçütler; v. Uzmanlık kazanmış yöneticilere yer verme düzeyi, vİşletme yönetimiyle işçiler, müşteriler, mal verenler ve işletme sahipleri arasındaki kişisel ilişkilerin derecesi,

v. Sermaye pazarından uzun ve kısa süreli sermaye olanakları, v. Alış ve satışlarda yapılacak pazarlıklarda güçlülük derecesi, vİşletme sahibi ve yöneticisinin içinde bulunduğu yerel çevre ile bağlarının düzeyi ve yakında bulunan pazarlarla, madde ve malzeme derleme kaynaklarına bağımlılık düzeyidir.

İşletmeyle ilgili çeşitli büyüklükleri belirleyen ve işletmeler arası karşılaştırmaya olanak veren niceliksel ölçütler; vÇalışanların sayısı, v. Sermaye, v. Yarattığı değer fazlası, vÜretim kapasitesi, v. Belirli bir süre için kullanılan hammadde,

v. Belirli bir süre içinde harcanan enerji niceliği, v. Belirli bir süre içinde yapılan satış, v. Kullanılan makine ve tezgahların sayısı veya gücü, vİşlenen veya yararlanılan toprağın genişliğidir.

Büyüklük açısından işletmeleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz; v. Cüce İşletmeler, v. Küçük İşletmeler, v. Orta İşletmeler, v. Büyük İşletmeler, v. Dev İşletmeler.

Çalıştıran kişinin geçimini sınırlı ölçüde karşılayabilen genel olarak da nakdi sermayeden çok beden gücü ile çalıştırılan ve iş hacmi sınırlı olan işletmelere cüce işletmeler veya yarım işletmeler denir. Bunlar hizmet ağırlıklı işletmelerdir.

Örneğin 70 evden oluşan küçük bir köydeki, berber dükkanı, haftanın belirli günlerinde çalıştığı için yarım işletme sayılır.

Genel olarak çalışan işgörenlerin sayısı 1’den 6’ya kadar olan işletmeler, küçük işletme olarak görülmektedir.

Bir işletmenin küçük işletme olarak nitelendirilmesi için aşağıdaki koşullardan en az ikisini taşıması gerekir: v. Yönetim bağımsızdır. Genellikle, yöneticiler aynı zamanda işletme sahibidir. vİşletme sermayesi bir kişi veya küçük bir küme tarafından sağlanmıştır. vÇalışma alanı yereldir. Çalışanlar ve işletme sahipleri belli bir çevrede yerleşmişlerdir. v. Aynı endüstride yer alan büyük işletmelerle karşılaştırıldığında küçük boyutlu kalırlar.

Küçük işletmelerin topluma ve ekonomiye önemli katkıları vardır. Küçük işletmeler aynı zamanda büyük işletmelerin işleyişini kolaylaştırıcı olarak hizmet ederler. Ancak küçük işletmelerin başarısızlık, yönetsel deneyimin olmaması, yetersiz sermaye, aşırı harcama ve yanlış stok politikası gibi nedenlerle yok olma oranı büyük işletmelere göre daha yüksektir.

Küçük işletmelerin üstünlük sağlayan belli başlı özellikleri şunlardır: v. Ekonomide zaman ortaya çıkan dalgalanmalara ve durgunluklara karşı daha dayanıklıdırlar. v. Pazar koşullarının değişmelerine büyük uyum gösterirler. v. Yönetim sistemlerinin karmaşık olmamasından dolayı işletme kararlarını daha çabuk alırlar. v. Tüketici isteklerine ve moda değişimine hızla ayak uydurabilirler.

vİşletmedeki bireyler arasındaki ilişkiler sıkı bir dostluk, iyi bir işbirliği, saygı ve sevgi, özveri ve dayanışmaya dayanır. vİşletmede büyük kapasiteli makineler olmadığı için, teknolojik ilerlemeler sonucu yeni makinelerin ortaya çıkmasıyla, makinelerin işe yaramaz duruma gelme olasılığı daha azdır.

v. Küçük işletmeler, büyük işletmelerin rekabeti karşısında ürettikleri mal ve hizmetlerin kalitesi sayesinde ayakta kalabilmektedir (küçük işletmeler el işçiliğine daha fazla önem vermektedirler. ) v. Küçük işletmeler, önceden bilinmeyen tüketiciler için mal ve hizmet üretmek yerine adları ve istekleri belli müşteriler için üretim yapmaktadır.

Küçük işletmelerin bazı sakıncaları şunlardır: v. Sermaye yatırımı çok az olduğu için optimal bir büyüklüğe erişemezler. Bu nedenle optimal büyüklüğün sağlayacağı yararlardan da yoksun kalırlar. v. Para sıkıntısı çekilen dönemde kredi bulma olanakları azdır. vÜlkenin istihdam hacmi ve doğal kaynakları üzerine geliştirici etki yaratamazlar.

v. Uzman işgören çalıştıramazlar; işgücü eğitim olanakları bilimsel olmaktan çok görgüye dayanmaktadır. v. Küçük işletmelerin başında bulunanlar çoğu kez gerekli ölçüde eğitim görmemiş kişilerdir. Çevrelerindeki değişmelere karşı kayıtsız bir tutumları vardır. v. Küçük işletmelerin karşılaştığı önemli bir sorun da düşük nitelikli ve standart olmayan mal üretimidir.

Orta büyüklükte işletmeler, çoğu kez, Limited Şirket biçimine bürünmüş aile ortaklarıdır. İşletmede genelde 6 -50 iş gören çalışır. Bu tür işletmeler, iş görenlerine büyük önem verirler ve onların sorunlarıyla yakından ilgilenirler. İş görenler işletmenin yararına olacak her türlü çabada bulunmak isterler.

Orta büyüklükteki işletmelerin en çok faaliyet gösterdikleri alan dayanıklı ve dayanıksız tüketim mallarının üretildiği endüstri dalıdır. Ayrıca kaliteli mal ve hizmet üretme konusunda daha başarılı oldukları için ihracat alanında önemli bir yere sahiptirler.

İş gören sayısı 50’den yukarı olan işletmeler, genellikle büyük işletme sayılmaktadır. Kesin bir kural olmamakla beraber, büyük işletmelerin çoğunluğu Anonim Şirket olarak kurulmaktadır. Bu nedenle sermaye pazarı ve endüstrileşmeyle büyük ilişkileri vardır.

Büyük işletmelerin sıralanabilir: üstünlükleri aşağıdaki gibi v. Büyük işletmelerde mal çeşitlendirmesine ve bölümlendirmeye gitme olanakları daha fazladır. v. Ekonomik olumsuzluklar ortaya çıktığında, işletmenin bir veya iki malı bundan daha çok etkilenecektir yani büyük işletmeler ekonomik olumsuzluklardan özellikle korunmuş olur. v. Büyük işletmeler girdilerini büyük ölçülerde satın alırlar ve küçük işletmelere göre daha az birim fiyatı öderler ayrıca satıcıların güvenini kazanırlar.

v. Daha iyi örgüt kurarlar. v. Büyük işletmelerde sermaye yeterli olduğu için büyük ölçekli, yarı otomatik ve tam otomatik makineler kullanarak iş gören sorunları azalmış olur. v. Pazarların geniş ve tüketici isteklerinin çok olduğu dönemlerde, bol miktarda satış yapılabilir, böylece yüksek karlar elde edilebilir. v. Büyük yatırım projelerini gerçekleştirebilirler ve buralarda tekel karına yakın karlar elde ederler. v. Hisse senedi ve tahvil çıkararak sermayelerini artırabilirler veya sermaye pazarlarından daha kolaylıkla yararlanabilirler.

Büyük işletmelerin sakıncaları aşağıdaki gibi sıralanabilir: v. Tüketici zevk ve alışkanlıklarının zamanla değişmesine karşın büyük işletmeler, yeni tüketici isteklerine göre üretim, yöntem, plan ve programlarını değiştirmekte güçlük çekerler. v. Tüketici isteklerinde azalma olduğu zaman, büyük işletmeler sabit masraflarını karşılayamaz duruma düşebilirler. v. Büyük işletmelerde kişilerinin çabalarının birbirine uydurulması, birbirini destekler duruma getirilmesi oldukça zordur.

vÇok sayıdaki iş görenden, makineden, fiziksel araç ve gereçten oluşan işletmenin yönetim ve örgüt yapısı karmaşık bir durum alır. Bürokrasi artar, karar verme süreci uzun zaman alır, yönetim masrafları, satışların getirdiği karı büyük ölçüde azaltır. v. Büyük işletmelerin rekabeti ortadan kaldıracak bazı açık ve gizli anlaşmalar yapması kolaylaşır, işletmenin kartel, tröst gibi anlaşmalara gitmesi, genellikle tüketicilerin zararına sonuçlanır. vİş görenler arasında birbirine rakip gruplar oluşabilir. Bu da verimliliği düşürür.

Çalıştırdıkları iş gören sayısı 2000’den fazla olan büyük işletmeler genelde dev işletme olarak adlandırılmaktadır. Bunlara dev işletme denilmesinin nedeni sadece çalıştırdıkları iş gören sayısıyla bağlantılı değildir; bunun yanında üretim ve rekabet güçleri, pazar ve sermaye büyüklükleri, dünyaca tanınmış olmaları ve sahiplerinin veya hissedarlarının, çok sayıda bireylerden oluşmasıdır.

İşletmeler sınıflandırılırken ele alınan ikinci kriter üretilen mal veya hizmet türleri olmaktadır. Üretilen mal veya hizmet türlerine göre işletmeler aşağıdaki gibi özetlenebilir: 1. Mal Üreten İşletmeler A. Tüketim Malları B. Üretim (Yatırım) Malları 2. Hizmet Üreten İşletmeler 3. Ticaret İşletmeleri

İnsan gereksinimlerini gidermeye yarayan ekmek, peynir, demir, otomobil, ev, köprü, makine, giysi vb. ekonomik maddelere mal adı verilir. Mallar kullanım amaçlarına bağlı olarak tüketim malları ve sermaye malları olarak bölümlendirilebilir.

Tüketim malları, son tüketicilerin, kişisel gereksinimleri veya aile gereksinimleri için talep ettikleri mallardır.

Tüketim mallarının talebini ise aşağıdaki faktörler belirlemede etkili olmaktadır: v. Toplam nüfus ve nüfusun yapısı, v. Malın kişi başına tüketilme eğilimi, v. Malın ve bu malın yerine geçen diğer malların fiyatı, v. Gelirde ve satın alma gücünde ortaya çıkan değişiklikler.

Üretim malları, başka mal ve hizmetlerin üretiminde veya bir işletmenin veya başka bir işletmenin işleyişi için tüketilirler. .

Üretim malları; hammaddeler, üretim gerekleri ve parçalar, donatım malları, yardımcı araçlar ve işletme gereçleri olarak bölümlere ayrılabilir.

Üretim malları talebi; malları satın alan endüstrinin karlılık durumu, kullanılan üretim mallarının amortisman ve eskime durumu, kullanılmayan (aylak) kapasite oranı, donanımın fiyatı, uzun dönemli faiz oranları vb. gibi faktörlerden etkilenmektedir.

vÜretim mallarını satın alanların sayısı azdır; ancak satın alınan nicelik büyüktür. vÜretim mallarını satın alanlar deneyimli ve eğitim görmüş kişilerdir. Bu kişiler malları satın alırken denetimden geçirirler. vÜretim mallarını üretenlerle bu malları satın alıp kullananlar arasında yakın ilişkiler vardır. Tüketim mallarının üreticisi ile tüketicisi arasında yakın ilişkiler bulunmaz. vÜretim malları satın alınmadan önce, çeşitli üretim, kaynakları birbirleri ile karşılaştırılır. En uygun kaynağın seçilmesine özen gösterilir.

vÜretim mallarının pazarı, tüketim pazarlarından daha açıklıkla tanımlanırlar. vÜretim mallarının pazarlarında ussal güdülere yer verilirken, tüketim malları pazarlarında duygusal güdülere yer verilir. vÜretim mallarının, çoğu kez alıcılara doğrudan doğruya satılmalarına karşın, tüketim mallarının pazarlanmasında aracılar rol oynar.

Tüketim malları ile üretim malları dayanıklılığı ile kullanım süreleri göz önüne alınarak iki farklı başlık altında incelenebilir: v. Dayanıksız Mallar v. Dayanıklı Mallar

v. Dayanıksız Mallar: Bir kez kullanılmaları sonucunda tüketilip yok edilen mallara dayanıksız mal denir. Örneğin gıda maddeleri dayanıksız tüketim mallarıdır.

v. Dayanıklı Mallar: Bir kezlik kullanım sonucunda değil de uzun süreli kullanımla yavaş yok edilen, tüketilen veya yararlı ömrü sona eren mal türlerine dayanıklı mal denir. Örneğin bir televizyon, bir ekmek vb. bir kez kullanıldığında ömrünü tüketmez.

İnsan gereksinimlerini karşılayan soyut eylemler hizmet adını almaktadır. İnsan gereksinimlerinin bir bölümünü karşılayan ve hizmet adı verilen bu soyut eylemleri üretip, gereksinim sahiplerine sunan küçük ve büyük işletmelere hizmet üreten işletmeler denir.

Üretilen malların ve hizmetlerin depolanması, taşınması, satın alınması ve satılmasını sağlayan küçük ve büyük işletmeler pazarlama işletmeleridir. Bunlar, üretim yapan işletmelerin ürettikleri mallarla ilgili olarak fayda yaratmakta, tüketicilere ticari hizmetler sunmaktadırlar. Toptancılar, perakendeciler, acenteler, tüketici kooperatifleri, reklam şirketleri bu gruba giren işletme türleridir.

üBazı hukuk düzenlerinde, özel sermaye dolayısıyla özel işletmeler büyük yer tutar. Bu tür ekonomik düzenlere Kapitalist Ekonomik Düzen denir. üBazı hukuk düzenlerinde mal ve hizmetlerin üretimi ve dağıtımı devletin denetiminde veya tümüyle devletin tekeli altındadır. Böyle ekonomik düzenlere Kolektivist Ekonomik Düzen denir. üTürkiye’de olduğu gibi, bazı hukuk düzenlerinde ise hem özel kişilerin hem de devletin işletme kurma hakkı vardır. Bu tür ekonomik düzenlere ise Karma Ekonomik Düzen denir.

Anayasamızda yer alan Türk Ticaret Kanunu, Gelir Vergisi Kanunu, Kurumlar Vergisi Kanunu, Vergi Usul Kanunu, Sosyal Sigortalar Kanunu, İş Kanunu, İcra İflas Kanunu ve Yerel Yönetim Kanunlarının hükümleriyle kurulup işleyen ve sermayesini özel şahısların koyduğu büyük küçük tüm işletmelere özel işletmeler denir.

Mülkiyeti ve sermayesi özel kişilere ait olan işletmeler için başta gelen amaç kardır. Ülkemizde sermaye sahipliği açısından özel işletmelerin hemen tamamı aile işletmesi niteliğinde bir kısmı da aile etkisindeki işletme niteliğindedir. Girişim hürriyeti ve özelleştirme gibi akım ve uygulamalar özel mülkiyetli işletmelerin önemini daha da artırmaktadır.

Sermayelerinin tamamı ve büyük bir kısmı kamu tüzel kişilerine ait olan işletmelere kamu işletmeleri denir. Kamu İşletmeleri genel olarak, mali, sosyal, ekonomik ve politik nedenlerle kurulmaktadır. Mali nedenlerle kurulan kamu işletmelerinin temel amacı, kamu kurumlarına gelir sağlamaktır.

Özel kişiler ile kamu tüzel kişilerin kurdukları işletmelere karma işletmeler denir. Ancak karma işletmelerde, işletmenin toplam sermayesinde kamunun payı %50’nşn altındadır dolayısıyla yönetim özel sektördedir. Bu tür işletmeler; Arçelik, Tofaş vb. olarak sıralanabilir.

İşletmelerin kendi ülkelerindeki pazarların doyması sonucunda, daha yüksek karların, söz konusu olduğu başka ülkelere de kayması, yabancı sermayeli işletmelerin oluşmasına yol açmıştır.

Küreselleşmenin artması ile birlikte dünya üzerinde sınırlar ortadan kalkmış, mal ve hizmetlerin pazarı olarak belli bir ülke veya bölge değil, tüm dünya ele alınmaya başlamıştır. Bu durum sonucunda da, dünya ekonomisinde birden fazla ülkede faaliyet gösteren, bir ülkede ürettiği ürünü başka ülke veya ülkelere satabilen çok uluslu şirketler (ÇUŞ) ortaya çıkmıştır.

Çokuluslu işletmeler; dünya üretiminde, uluslararası ticaretin belirlenmesinde, sermaye ve teknoloji akışlarında büyük öneme sahiptir.

İlk çok uluslu işletme Hollandalı “Unique Margarin” ile İngiliz “Lever Brothers”dır. Bu iki şirketin birleşmesiyle Unilever ismi ortaya çıkmıştır. Royal Dutch Shell, Exxon Mobil, BP, Toyota, Walmart gibi şirketler çokuluslu şirket örnekleridir.

İşletmeler tabi oldukları yasalar bakımından belli başlı gruplar içerisinde incelenmektedir.

4721 Sayılı Türk Medeni Kanunu kapsamında işletmeler iki başlık altında incelenebilir: üVakıf İşletmeleri üDernek İşletmeleri

Borçlar Kanunu’nun 520. ve 541. maddelerine tabi olarak kurulan işletmeler adi ortaklık olarak nitelendirilmektedir.

Adi ortaklıklar, Türk Ticaret Kanunu’nda tanımlanan nitelikleri taşımayan ve özel kanunlar ile kurulan şirketlerin dışında kalan, iki veya daha fazla ortağın sahip olduğu işletmelerdir. Böyle durumlarda Borçlar Kanunu’nun 520. maddesine göre adi ortaklık sayılır.

Adi ortaklığın kurulması için yazılı ve sözlü bir anlaşmaya gerek yoktur. Yani iki veya daha fazla kişinin emek ve sermayelerini ortak bir amaca ulaşmak için birleştirilmesi için adi ortaklığın kurulması için yeterlidir. Adi ortaklığın tüzel kişiliği yoktur. Ortaklığın borçlarına karşı ortaklar kendi özel malları ile zincirleme olarak sorumlu olurlar.

Türk Ticaret Kanunu kapsamına giren işletmeler Kişi İşletmeleri ve Şahıs İşletmeleri olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Piyasada en eski, en basit ve en çok görülen bu işletme biçiminde işletme sahibi belli bir şahıstır. üTek Kişi İşletmesi üKollektif Şirket

Tek Kişi İşletmesi, sermayenin tamamına tek kişinin sahip olduğu ve genellikle yine aynı kişi tarafından yönetilen işletmelerdir. Karın ve riskin tamamı işletme sahibine aittir. İşletmenin tüzel kişiliği yoktur. İşletme ve sahibi hukuki bakımdan ayrı tutulamaz.

Üstünlükleri: Kararlar işletme sahibi tarafından verilir, bu nedenle karar verme süreci kısadır. Uygulamada en az sermaye gerektiren küçük işletmeler için en uygun hukuki şekildir. Sakıncaları: İşletme sahibinin yetenek ve deneyimi sınırlı olabilir. Tek kişi işletmelerinde kar bir kişiye ait olduğundan bu kar, ortaklıklarda birden çok ortak tarafından paylaşılan toplam kara göre daha yüksek gelir vergisi dilimine girebilir.

Ülkemizde en çok görülen ortaklık tiplerinden biridir. Kanuna göre Kolektif Şirket, bir işletmeyi bir ticaret unvanı altında işletmek amacıyla gerçek kişiler arasında kurulan ve ortakların ortaklık alacaklılarına karşı sorumluluğu sınırsız olan şirketlerdir.

Kollektif şirketin kurulabilmesi için en az iki gerçek kişinin, şirketin konusunu, sermayesini, temsil yetkisine ilişkin düzenlemeyi ve yasaya aykırı olmayan başka gerekli hükümleri içeren yazılı bir sözleşmeyi kabul etmeleri ve bunları ‘tescil ve ilan’ ettirmeleri gerekir.

Kollektif ortaklıkların Adi ortaklıklardan farkı, kendini oluşturan kişilerden ayrı bir tüzel kişiliğe sahip olmasıdır. Kollektif Şirket’in ticaret unvanı adına veya adlarına yer verilen ortakların ad ve soyadları kısaltmadan yazılmalıdır. En az bir ortağın ismini unvana koymak zorunlu olmakla birlikte daha fazlasının veya hepsinin adı da yazılabilir. Ancak ortak sayısı fazla ise bu durum unvanın kullanımı açısından pratik değildir.

Ticarethane, fabrika veya benzeri kuruluşları işletmek amacıyla kurulan Kollektif Şirket’in özellikleri şunlardır: v. Ortaklık, gerçek kişiler arasında yapılan bir sözleşmeye dayanmaktadır. v. Ortakların sorumlulukları sınırsızdır ve şirket borçlarından dolayı zincirleme sorumluluk söz konusudur. v. Ortaklardan her birinin ayrı şirketi yönetme hak ve görevi vardır. vŞirketin sermaye gücü ortakların varlığına bağlıdır. v. Ortaklar arasındaki ilişkiler karşılıklı güvene dayanmaktadır.

v. Az sayıda kişi kurabilir. v. Yönetim ve örgütlenmesi kolaydır. vÜçüncü kişilere karşı güven yaratır. v. Tüm ortaklar her zaman bütün işlemleri denetleme hakkına sahiptir. vİlke olarak karşılıklı güvene dayanmaktadır.

v. Yetki bölünmesi yönetimde sorun yaratabilir. v. Sınırsız sorumluluk ortaklar arasında sorun yaratabilir. v. Yeni ortak alınması veya ortaklıktan çıkarmanın yasal gerekleri ağırdır. v. Büyüme ve gelişme olanakları sınırlıdır.

Komandit Şirket, ticari bir işletmeyi bir ticaret unvanı altında işletmek amacıyla kurulan, şirket alacaklarına karşı ortaklardan bir veya birkaçının sorumluluğu sınırlanmamış öbürlerinin sorumluluğu koydukları sermaye ile sınırlanmış olan şirketlerdir.

Komandit Şirket’te iki çeşit ortak vardır: v. Komandite Ortak: Kollektif Şirket ortakları gibi, şirket borç ve yükümlülüklerinden dolayı koydukları sermaye ile sınırlı olmayan ortaklardır. Komandit Şirket’te komandite ortaklar temel öneme sahiptir. v. Komanditer Ortak: Şirkete koydukları sermaye payı kadar sorumlu olan ve şirketin yönetiminde ve temsilinde yer almayan ortaklardır. Bu ortaklar koydukları sermaye dışında üçüncü kişilere karşı sorumlu olmazlar.