Hedendaagse filosofie filosofie van het heden 2500 jaar

Hedendaagse filosofie – filosofie van het heden • 2500 jaar filosofie – de lange weg van het denken Oudheid: Vroege oudheid (ca. 600 – 399 v. Chr. ) Klassieke oudheid (4 e en 3 e eeuw v. Chr. ) Late oudheid (2 e eeuw v. Chr. – 2 e eeuw n. Chr. ) Kerkvadertijdperk (2 e eeuw n. Chr. – 5 e eeuw n. Chr. ) Middeleeuwen: Vroege Middeleeuwen (5 e eeuw – 11 e eeuw n. Chr. ) Hoge Middeleeuwen (12 e en 13 e eeuw n. Chr. ) Late Middeleeuwen (14 e en 15 e eeuw n. Chr. )

De weg van het denken � Nieuwe Tijd: Renaissance (15 e en 16 e eeuw n. Chr. ) Verlichting (17 e en 18 e eeuw n. Chr. ) Filosofie van de 19 e eeuw Filosofie van de 20 e en 21 e eeuw • Een onderscheid: • historische filosofie – systematische filosofie

Filosofische thema’s uit verleden en heden de vraag of de materiële ervaringswereld de enige werkelijkheid is of dat er boven de grenzen van het ervaarbare ook een nietmateriële werkelijkheid bestaat; � de mogelijkheid van de menselijke kennis en de kenbaarheid van de werkelijkheid; � de idee van een wetenschap en de mogelijkheden en grenzen van wetenschappelijke kennis; � de ruimte-tijd – structuur van de materiële wereld en de kennis omtrent de materie; � causaliteit, determinisme en vrijheid van de wil; � het lichaam-ziel – probleem; �

Filosofische thema’s uit verleden en heden � wezen en identiteit van een persoon; � het bestaan van God; � het fundament voor een moraal, de idee van het goede, van rechtvaardigheid en vrijheid; � de morele grondslagen van staat en maatschappij; � het esthetisch mooie en de basis voor ons esthetisch aanvoelen; � de zin van het leven, het geluk en het idee van een goed leven. �

Filosofische thema’s voor deze cursus �Samenleving �God wagen. denken. �De taal bewaken. �De economie alsmaar opvoeren. �De kunst vergoddelijken. �De opmerkzaamheid herwinnen. �De nieuwe mens creëren. �Aan de dood ontkomen. �In de communicatie verdrinken.

Filosofie – een drievoudige zin van ‘logos’ Scientia �Logos Ratio Verbum scientia: de dingen zijn op het ‘kunnen begrijpen’ gericht • ratio: een menselijk verstand kan zich de dingen ‘eigen’ maken • verbum: de begrijpbaarheid van de dingen is communiceerbaar • •

Filosofie – een historische driedeling �Filosofie van het ‘zijn’ ◦ Aristoteles ( 10 categorieën) �Filosofie van het ‘bewustzijn’ ◦ Descartes: ‘Cogito, ergo sum. ’ (‘Ik denk, dus ik ben. ’) �Filosofie van de taal ◦ Wittgenstein: “Warüber man nicht sprechen kann, darüber muss man schweigen. ”

1 e thema: de taal bewaken �Vraag: “Waarom de taal ‘bewaken’? ” �M. Heidegger: “Wij zijn de hoeders van het ‘zijn’!” �Vraag: “Zijn wij ook de hoeders van de taal? ” ◦ ◦ Het belang van de taal Het verschillend taalgebruik De retorica als de ‘kunst van de overtuiging’? ! Een modern voorbeeld: taal en terrorisme

Het belang van de taal � De mens als ‘homo symbolicum’ � De mens vormt zijn begrippen � Het begrip als een ‘concept’ � Het begrip als een teken � Andere benamingen voor het begrip: ◦ Intentio ◦ Verbum mentis (‘woord van de geest’) ◦ terminus

Het belang van de taal � Hoe leren wij een taal? � Een voorbeeld: Aurelius Augustinus ◦ “Ik was geen onmondig kind meer, ik was al een jongen die kon praten. Dat kan ik me goed herinneren en later heb ik ook gemerkt hoe ik heb leren praten. Dat hebben de volwassenen mij niet geleerd met een soort woordenlijst zoals dat een poos later wel ging met de letters. Nee, ik heb het mezelf geleerd met het verstand dat u mij gegeven hebt, mijn God. Met allerlei kreten, geluiden en gebaren probeerde ik duidelijk te maken wat mijn hart voelde, om mijn zin te krijgen. Het lukte me niet alles wat ik wilde kenbaar te maken, en ook niet aan wie ik wilde. Ik begon mijn geheugen te gebruiken. Als volwassenen iets noemden en naar iets wezen, keek ik en onthield ik het woord dat ze dan gebruikten. Dat was kennelijk de betekenis van zo’n gebaar.

Het belang van de taal (3) � “Eigenlijk is dat de natuurlijke woordenschat van alle volkeren: de uitdrukking van je gezicht, je manier van kijken, allerlei gebaren en je stem. Daarmee gaf je aan wat er in je leeft, of je iets graag wilt hebben en bewaren, of dat je het juist niet wilt en van je afzet. Woorden krijgen hun eigen plaats in allerlei zinnen. Als ik ze vaak hoorde, begon ik beter te begrijpen wat ze betekenden. En met mijn mond oefende ik die woorden tot ik er mijn verlangens mee kon weergeven. Zo leerde ik communiceren met de mensen om me heen door de tekens die we hebben om elkaar te zeggen wat we willen. ”

Het belang van de taal (4) �De � Ding relatie: ding – begrip – woord begrip woord � Ding ----- denken ---- taal � paard ----- “paard” ----- ‘paard’; ‘horse’; ‘cheval’ etc. � De tekenrelaties tussen deze drie instanties: ◦ Het begrip is logisch strikt aan het ding gebonden. ◦ Het begrip is conventioneel (op afspraak) aan het woord gebonden.

Het verschillend taalgebruik �De ‘spreekhandelingen’ – ‘speech acts’ � Voorbeeld: Een vader zegt tegen zijn dochter: “Jij hebt vandaag nog geen piano geoefend. ” ◦ descriptief (beschrijvend): informatie ◦ expressief (uitroepend): emotie, gevoel ◦ evocatief (oproepend): oproep, appél ◦ “Nederland is een mooi land. ” ◦ “Morgen ochtend gaat de zon om 6 uur op. ” ◦ “Neem a. u. b. het boek voor mij mee. ”

Het verschillend taalgebruik (2) �Informatief � Voorbeeld: en performatief gebruik Paus Benedictus XVI: ◦ “Zo kunnen we nu zeggen: het christendom was niet enkel een ‘blijde boodschap’, een mededeling met een tot dan toe ongekende inhoud. We zouden nu zeggen: de christelijke boodschap was niet alleen ‘informatief’ maar ook ‘performatief’, dat wil zeggen: het evangelie is niet alleen mededeling wat betreft dingen die geweten kunnen worden; het is een mededeling die dingen bewerkt en het leven verandert. ” (Benedictus XVI, Spe Salvi, nr. 2).

Het verschillend taalgebruik (3) �Informatie: � geeft het ‘wat’ van de uitspraken aan; neutraal; zakelijk � onderhevig aan de tegenstelling van ‘minder – meer’ (kwantiteit); � als biologische en/of mentale activiteiten beantwoorden eraan: kennen, herkennen, coderen, decoderen; � �Performatie: geeft het ‘hoe’ van de uitspraken weer; � heeft de intentie een reactie in vorm van woord en/of handeling op te roepen; � op de emoties van een ander gericht (instemming; vreugde; angst; woede; etc. ); �

Retorica: instrument of machtsmiddel ? � De dagelijkse communicatie: informatie en performatie gaan hand in hand. � De doelbewuste inzet van de taal: monoloog en dialoog � Democratie als voorwaarde voor ‘welsprekendheid’ � Retorica: acceptatie van een ‘cultuur van rede en tegenrede’ � Plato: de ‘uitvinder’ van de ‘dialoog’ � Aristoteles: de ‘uitvinder’ van de retorica

Retorica (2) �Aristoteles: de drie zuilen van de retorica ◦ ethos (de geloofwaardigheid van de spreker) ◦ logos (de draagkracht van de argumenten) ◦ pathos (het oproepen van gevoelens bij de luisteraars) Cicero’s (106 – 43 v. Chr. ) voorkeur voor de pathos: ◦ “Niets is in de retorica belangrijker dan dat de luisteraar de redenaar genegen is, en zelf zozeer ontroerd en geschokt wordt, dat hij zich meer laat leiden door de drang van het gemoed en door de passies dan door oordeel en overweging. ”

Retorica (3) �Nieuwe vormen van retorica in onze tijd � Overreden of overtuigen ? � Retorica en digitale mediacultuur � De drie zuilen ethos, logos, pathos zijn in beweging: een bedreiging voor het rationaliteitsprincipe voor de discours.

Retorica (4) �Nieuwe elementen: � voortdurende jacht naar persoonlijke aandacht; � oproepen van ‘gevoelde’ waarheden (‘truthiness’); � constante circulatie van ‘tweets’ en ‘soundbites’; � provocerende aanval op de retorische tegenstander; � ombuigen van het serieuze debat naar een persoonlijke entertainment-show; � losmaken van concrete inhoud met gelijktijdige verspreiding van (agressieve) metaboodschappen (‘zuivering’; “Yes, we can. ”; “I will do some very hard stuff. ”); � lanceren van beloften van ‘talloze mogelijkheden’;

Gevolgen van de ‘nieuwe retorica’ bewuste versluiering van inhoudelijke onderwerpen; � voortdurende oproep aan de luisteraars om een permanente ‘stand-by’-houding aan te nemen; � permanente aanwezigheid van ‘virtuele derden’ wil het gevoel opwekken om zelf ‘deel uit te maken van een groter geheel’ (groter gebeuren); � verminderde bereidheid en vermogen om argumentatief voor een ‘zaak’ (visie, beleid, standpunt etc. ) te vechten; het bedenken van de argumenten en de adequate vragen omtrent een thema is inspannender en tijdrovender dan de ogenblikkelijke gevoelsreactie; � acceleratieproblematiek: nieuwe retorica wil stimuleren tot een verwachtingspatroon van de ‘snelle reactie’ in politiek, economie en maatschappij (vgl. ‘rapid reaction team’ in het leger); probleem: het denken behoeft (soms) tijd en neemt (terecht) de tijd; �

Het traditionele rationaliteitsprincipe � Modus (wijze) van de rationele discours: ‘pro et contra’ argumentatie; op de ‘zaak’ gerichte [‘zakelijke’] argumentatie; � onuitgesproken verwachtingspatroon van de rationele discours: het standpunt van de betere argumenten moge winnen en wordt dan ook aanvaard en toegepast; � afzien van persoonlijke aanvallen; � respectvolle houding ten opzichte van de tegenstander � door de argumenten van de tegenstander wordt het eigen standpunt eventueel verrijkt of zelfs verbeterd (dialogisch van elkaar leren); � � >>> dit rationaliteitsprincipe wordt bedreigd !

Enkele vragen vanuit een bedreigde situatie � hoe komt het dat zakelijk onhoudbare beloften van een politicus toch door velen worden geaccepteerd? � hoe komt het dat eenvoudig appel van IS mensen aantrekt om de oorlog in te trekken? � hoe komt het dat de persoonlijke aanval of belediging van de retorische tegenstander steeds vanzelfsprekender is geworden? � hoe komt het dat het aanspreken van de emotionaliteit in plaats van de rationaliteit in vele gevallen meer kans op succes maakt om de eigen boodschap over te brengen?

Hoe communiceren wij ? � De communicatievierkant:

De communicatievierkant � niveau van de zakelijke inhoud: informatie over deze wereld > waarheid. � niveau van de relatie: verhouding van de spreker in richting van de luisteraar(s): waardering, minachting, kritiek, lof, (niet) serieus nemen etc. > acceptatie. � niveau van de zelfmededeling: iets van de eigen persoonlijkheid wordt met de boodschap meegegeven, bij voorbeeld karaktereigenschappen, houdingen etc. > waarachtigheid. � Appel: oproep om iets te bereiken, uit te voeren etc. > werkzaamheid; effectiviteit.

De vier tongen en de vier oren � De spreker praat met ‘vier tongen’ en de luisteraar luistert met ‘vier oren’: ◦ ◦ Het zakelijke oor Het zelfmededeling-oor Het relatie-oor Het appel-oor ◦ Beiden (spreker en luisteraar) hebben het in de hand de communicatie te sturen; ◦ >>> Opdracht en taak: de taal bewaken !!!

Taal als machtsmiddel: “Make Amerika great again” � Zakelijk niveau: wat betekent ‘groot zijn. ” > zakelijke inhoud blijft diffus; � Relatie-niveau: de ‘gevoelde’ waarheid: Amerika is klein, van geen betekenis, vernederd, minderwaardig etc. >> gevoelens: teleurstelling, woede, gekrenkte trots; � Appel-niveau: “Geef Amerika de plaats die het toekomt!” - “Maak er zelf deel van uit!” � Zelfmededeling-niveau: “Ik lijd met jullie mee. ” – “Maar ik kan het veranderen!”

Taal als machtsmiddel of…. � Twee kenmerken van de taal: taal wil iets werkelijks in deze wereld kenbaar maken, zij is gericht op dat wij ‘waarheid’ noemen; � vervolgens is taal gekenmerkt door haar mededelingenkarakter; zij wil steeds iets voor iemand kenbaar maken. � � Twee corrumperingsmogelijkheden van de taal: ◦ Desinteresse aan de ‘waarheid’; ◦ Met de taal niet meer iets ‘zeggen’, maar met de taal alleen nog maar iets ‘bedoelen’ (‘bezwecken’); ◦ >>> Plato: de sofist is de maker van een fictieve werkelijkheid !

Handvaten tegen de taalcorruptie � grotere alertheid in het eigen taalgebruik; � de eigen ‘vier tongen’ en de ‘vier oren’ beter in de gaten houden; � de redevoeringen, de statements, de losse uitspraken steeds ook bevragen op hun ‘waarheidsgehalte’, wil zeggen niet alleen vragen of het klopt wat iemand zegt, maar ook of iemand met vele mooie woorden ook wel ‘iets’ te zeggen heeft; � op het appel niet alleen met enthousiasme en verbijstering reageren, maar met eigen voorstellen en eigen appel;

Taal en terrorisme � De dialoog als ‘vierde’ waarde !? � De afwijzing van de dialoog door het kalifaat � Een tekst van IS uit januari 2015: ◦ “Alles heeft zijn tijd, een tijd om te leven en een tijd om te sterven; een tijd om te wenen en een tijd om te lachen; een tijd om lief te hebben en een tijd om te haten. Nu is de tijd gekomen om te handelen, de tijd om de religie bij te staan: met de taal, met hart, met de ledematen, met de pen en met het zwaard. ” • Het appel als nieuw retorisch instrument voor kalifaat, populistische bewegingen en D. Trump.