HE TOHOR HE WHAKANGOTE N te whnau pupuha
- Slides: 20
HE TOHORĀ HE WHAKANGOTE
Nō te whānau pupuha te tohorā me te aihe nō te kupu Kariki, ketos, he tohorā • I takea mai i te kararehe ngote ū noho whenua, engari e 50 -60 miriona tau ki mua ka heke haere ki taimoana. • He rite ngā kōiwi o te paihau tohorā ki ērā o te ringa tangata - nō te tipuna kotahi rāua.
Ngā tohorā o Ahiteāhia • 35 ngā uri o te whānau pupuha i ngā moana o Aotearoa : – E 8 ngā momo tohorā whai pāhautea – 27 ngā momo tohorā whai niho • E 3 ngā momo o Aotearoa kāore i Ahitereiria • 10 ngā momo o Ahitereiria kāore i Aotearoa.
Ngā tohorā whainiho me ngā tohorā whai pāhautea • E 2 ngā hapū tohorā, kei te tikanga whai kai te rerekētanga • He niho ō ngā tohorā whainiho. Ko tēnei hapū o te whānau pupuha ko te Odontoceti. • Kāore he niho ō ngā tohorā whai pāhautea engari he pāhau kē ō rātau, arā, he pāhautea e mau nei ki te kauae runga he tātari kai tōna tikanga. He keratini te hanga o te pāhautea pēnei i te makawe tangata. Ko tēnei hapū o te whānau pupuha ko te Mysticeti.
Ngā tohorā whai pāhautea • Ko te tikanga o Baleen ko te ‘whai pāhau’. • Tipu kukune mai ai rātau me te nui o te horo i • • ngā kai paku e kiia nei ko te uraura, e noho ana i ētahi wāhi, hei tauira, te kourarangi i ngā moana o Te Whenua Poutonga. Ka noho pakeke ake rātau i ngā tohorā whainiho, 70 - 80 tau te pakeke. E rua ō rātau tāpiha
Ngā tohorā whai pāhautea Ko te hamupēke te tino o te momo tohorā whai pāhautea
Ka kai pēhea? • Ko ētahi, ka horomia te wai me te kai o roto, ka • • tuhaina ki waho i ngā taha o te waha. Koinei ngā tohorā apa, he apa kei raro i ō rātau koro, ka pupuhi ake kia nui atu te wai hei horo. E 5 tana wai te horonga o te tohorā kahurangi. Ko ētahi pēnei i te kewa ka kauhoe me te hāmama hoki o te waha e piupiu haere ana, māna e tātari uraura hei kai. Whakamātautauria te tikanga tātari kai kia kitea ai te mahi a te pāhautea.
NGĀ TOHORĀ WHAINIHO • Kotahi anake te tāpiha • He paku kē atu te nuinga o ngā ūhā whainiho i ngā taurawhi(toa) engari ngā tohorā whai pāhautea, he nui kē atu ngā ūhā i ngā taurawhi. • Hei te huahua e whai ake nei, ka noho ko te aihe hei tohu mō te hapū tohorā whainiho.
Ngā tohorā whainiho
Ka kai pēhea? • Kai ai te tohorā whainiho i te ika me te wheke • • • mā te mau ki ngā niho. Kāore e ngaua te kai engari ka hurihia te ika e te arero kia horomia upokotia. Ko te kera wēra anake te tohorā kai kararehe toto mahana. Kai kekeno, kai ika pupuha hoki. Me mātaki te kiriata o te whai a te kera wēra.
Ehara te tohorā i te ika! He whakangote kē. • He mahana te toto, ka whakawhānau punua • • • ora(mā te hiku), ā, ka whāngaia ki te waiū mōmona. Āhua 9 ki te 18 marama te roā o te hapūtanga. Kāore te punua tohorā e ngote, engari ka whakaparatī i te waiū ki roto tonu i tōna koro. Hanga whakapae ana te hiku tohorā; neke whakarunga, whakararo hoki, kāore i te taha pērā i te ika.
Tō te whakangote hau …. Ehara ō te ika • Puea ake ai te tohorā ki te • • whakangā, kāore i pērā i te ika. Ka kitea atu tēnei āhuatanga ‘paute’ nei e pupuha ana i te tāpiha e te kaimātaki. Pāwhiria ki konei kia kitea ai te parāoa e paute ana. He pongaihu ngā tāpiha kei runga upoko e noho ana, ā, ko te paute kohu wai. Noho ai te tohorā ki raro wai i te mea kua kī katoa ngā puka i te hau, ā, ka eke ki te 90% o tēnei i ia whakangātanga.
Ka noho mahana pēhea te tohorā? • Ka riro ētahi o te kai a te tohorā hei hinu ārai • • makariri, hei pera rānei i raro tonu i te kiri. Ka pupuri tonu te pera i te mahana kia kore e riro ki te waitai, ā, ka noho hoki te pera hei pātaka kai mō ngā hekenga roa. Tēnā whakamātautauria te whakaaturanga kitea ai te hua o te pera hei pupuri i te mahana.
Te Moe - Te Kauhoe • Koutata ana te tinana o te tohorā e ngāwari ai te rere i • • • rōwai. Ko te whānau pupuha tētahi o ngā iwi tere i te moana. Kaha ana te piu a te hiku, whakararo, whakarunga. Ko tā te paihau he rūnā, he whakatautika. Moe ai te tohorā i raro i te kārewa o te wai, kia noho te tāpiha ki runga. Whakangā tonu ai i te moe. Menā ka riro i te moe, ka kopia te tāpiha kia kore ai e toromi. He hopu moe te tikanga o te moe a te tohorā.
Te whakawhanaunga • Noho rōpū ai te whānau pupuha hei kauika, te hia kē o te • • • tohorā, kei te momo anō te tikanga. Hui ai ētahi hei kōhanga i ngā wa o te whakatipu. Noho wehe kē ai te taurawhi i ētahi wā. Ka noho tapuhi tētahi tohorā ki te āwhina i ngā whakawhānautanga punua, māna e tute ake te punua ki te kārewa o te wai ki reira ngāngā ai. Tērā pea nā ētahi o ā rātau tikanga whanaunga kāore e mahue i a rātau ngā tohorā kua paea ki uta, kia whakaoratia rānō kātahi ka tere atu.
Te rongo • Ehara te kite i te rongo matua o te tohorā, he • • • poururu nō te wāhi noho. Ko te pā tērā e kitea ana, miri ai tētahi. Kāore he rongo ā-ihu ō te tohorā whainiho, ā, he paku noa nō te tohorā whai pāhautea. Pāorooro ai te tohorā whainiho hei kimi aha māna. Tērā pea he pērā te tohorā whai pāhautea engari kāore i te tino mōhiotia.
Te pāorooro • He ngoto te reo o te tohorā, ka rere • • tarapepe atu te oro i te wai. Ka tūtaki ngā ngaruoro nei ki tētahi mea totoka, ka hoki mai me te kōrero ki te tohorā, te aronga, te ahunga, te tawhiti, te āhua hoki o taua mea, hei tauira, me he kararehe anō, ko te papamoana rānei. Tēnā mātaki mai i te kiriata nei mō te pāorooro hei tikanga whai whekenui.
Te whakapāpātanga • He korowhio te tangi whakapāpā a te tohorā whainiho, he • • tikanga karere, he kōrero tonu kei roto. Anei kē ngā momo oro a te tohorā whai pāhautea, he whio, he ngoto, he pohū, he ngū. E mōhiotia ana te hamupēke mō te ‘waiata’ - mō te 30 meneti ētahi, ā, roa atu ana, manganga ake ana i te ao mōteatea kararehe. He waiata aroha tonu ēnei e waiatatia ana i te wā o te whaiuritanga. Ko te whio a te tohorā kahurangi te oro rahi kē atu e rangona ana i te ao mataora. Tēnā mātaki mai i tēnei kiriata mō te rangahau i ngā oro rongo o te tohorā.
Te hekenga • Heke ai te tini tohorā i waenganui i ngā rohe kai me ngā rohe whakatipu, hei tauira, – Ngahuru ana, ka heke whakateraki atu ngā hamupēke ki te rohe o Hāmoa, o Tonga, o Niu Karetōnia ki te whakatipu uri, kōanga ana ka heke ki Te Whenua Poutonga ki te kai. • E 3 ngā tikanga o te hekenga tohorā: – Heke atu ai ngā ūhā hapū kia tae tuatahi atu ki ngā rohe kai, kia nui atu te kai mā rātau. – Kātahi ka heke ko ngā taurawhi(toa). – Ka mutu ko ngā ūhā kāore i te hapū me ērā e whai punua ana.
Te whaitohorā me ngā pānga o te tangata ki te tohorā. • I te whaihaere ngā mātaimoana i ngā ara • hekenga o te tohorā kia mōhio ai rātau ki ngā pānga o te huringa o taiao ki te tohorā. Hei tauira, kua kitea e ngā mātaimoana, e tāmate haere ana te tini tohorā i te ngau mai a ngā para paitini i te wai e pēhi nei i te kahu ārai mate o te tohorā.