HAZIRLADI MDN HSEYNL F SNF VII MKTB 245
HAZIRLADI: MƏDİNƏ HÜSEYNLİ “F” SİNİF: VII MƏKTƏB: 245
Ay olmasa Yer kürəsində nələr baş verərdi? Günəş sistemimiz meydana gələrkən, şərtlər bir az fərqli olsa idi. Hər şey dəyişik ola bilərdi. Yer kürəsinin böyüklüyü, orbiti dəyişə bilərdi. Hətta atmosferdə ciddi dəyişikliklər baş verər, fəsillər ardıcıllıqla düzülməzdi. Bəs Ayın vəzifəsi nədir? Ayın Günəş sistemindəki yeri nədir? Gəlin bunu araşdıraq: - Dünyadakı həyat şərtləri baxımından Aydan qaynaqlanan heç bir mənfi faktor yoxdur. Bəs faydası varmı? Ayın dünya üzərindəki ən böyük təsiri Cazibə qüvvəsi səbəbiylə onun öz oxu ətrafında hərəkət etməsidir. Ayın olmaması dünyanın fırlanma sürətini artmasına səbəb olar, təqribən 1 sutka 10 -15 saata bərabər olar. Çünki, Ay okeanları özünə cəzb edərək, Dünyanın dönməsini yavaşladır. Ay hər 100 ildən bir günləri 1, 1 san. uzadır. Bəzi atmosferik hadisələr( fırtına, qasırğa və s. )şiddətlənər.
Nələrin baş verəcəyinə tam əmin olmasaq da, böyük ehtimalla Ay və Günəş tutulmaları da baş verməzdi. Qabarma və çəkilmə hadisələri 70% Aydan 30% isə Günəş və digər planetlərdən qaynaqlandığı üçün, Ay olmasa qabarma-çəkilmə hadisəsi 70% azalardı. Qabarma hadisələri uzun və dar boğazlarla okeanlara birləşdirilən daxili dənizlərdə, məsələn, Baltik dənizi və Qara dənizdə də qabarma –çəkilmə hadisələri də baş verir. Lakin Xəzər dənizində qabarma-çəkilmə hadisələri baş vermir. Dar buxtalarda, xüsusilə, böyük qabarmalar olur. Bu zaman okeandan gələn qabarma dalğaları çox böyük olur. Məsələn, Oxot dənizindəki Ginijigin körvəzində də qabarmanın hündürlüyü bir neçə metrə çatır. Okeanın sahili kifayət qədər düzəngah olarsa, qabarma zamanı suyun qalxması quru ilə dəniz sərhədinin vəziyyətini bir neçə kilometr dəyişdirə bilər. Qabarma hadisəsi Yerin fırlanmasına mane olur. Çünki, qabarma dalğaları əlavə sürtünmənin yaranması ilə əlaqədardır. Bu sürtünməyə (buna qabarma sürtünməsi də deyilir) üstün gəlmək üçün iş görülməlidir. Ona görə də, fırlanma enerjisi və onunla birlikdə Yerin öz oxu ətrafında fırlanma sürəti azalır.
Qəflətən Ay olmasa, okeaının qlobal hündürlüyü dəyişəcək. Halhazırda bütün ekvator boyu əyilmə mövcuddur, belə ki, bu effekt olmasaydı çoxlu miqdarda su kütləsi qütblərə paylanardı. Çox güman ki, Ay keçmişdə maye halında olmuşdur. Belə maye kürə Yer ətrafında fırlanaraq, tədricən Ayın hərəkətini yavaşlatmışdır. Nəhayət Ayın Yerə nəzərən fırlanması və qabarmalar dayanmışdır. Beləliklə də Ay səthinin bir tərəfini gizlətmişdir. Ayın sayəsində təkcə dənizər deyil, quru parçaları da hərəkət edir(qalxmalar və enmələr). Quru parçalarında ən böyük qalxma isə 50 m. olmuşdur. Beləliklə, sadəcə Günəşin sayəsində dünya külək və yağışlardan, fəsillərdən ibarət bir planet olar.
AY Günəş Qabarm a Çəkilmə Səma cisimləri və planetlər
AY 70% GÜNƏŞ VƏ DİGƏR PLANETLƏR 30% QABARMA ÇƏKİLMƏ 100%
Əgər Yer kürəsinin mövcud olduğu zaman 24 saat olsaydı, Ayın formalaşması Yer kürəsinin yaranmasından 10 dəq. sonra baş verərdi. Yer kürəsi 4. 56 milliyard il əvvəl yaranıb, Ay isə təxminən 30 mln. il sonra yaranıb. Həmin vaxt, Yer maqma okean idi. Təxminən 30 milyon il əvvəl Mars planeti ölçüsündə olan bir element Yerə çəp bucaqda zərbə vuraraq maqma örtüyünün bir hissəsini tərpətdi. Bu örtük həmin elementin parçaları ilə Yerin ətrafında orbitdə birləşdi və bu maddədən Ay yarandı. Milyard il əvvəl Ay geoloji fəallığını itirdi. Ancaq bu, Ayın vacib funksiya yerinə yetirməməsi demək deyil. Ay Yer kürəsinin fırlanmasının sürətini kiçicik olsa da ləngidir. Il ərzindəki mikrosaniyələri 365 günə böləndə biz, həmin vaxtı alarıq. Ay ilk dəfə yarandıqda, Yer kürəsinə çox yaxın idi. O, təxminən 2030 min km. məsafədə idi və səmada çox nəhəng görünürdü-ən azı 20 dəfə böyük
Lakin, bu möhtəşəm mənzərəni görən olmayıb, çünki o vaxt canlı məxluq mövcud deyildi. Ayın qabarma-çəkilmə təsiri, məsafənin kubuna mütənasib artır, beləliklə Ayın Yer kürəsinə olan qabarma çəkilmə qüvvəsinin təsiri, o zaman erkən maqma okeanına təsir edəcək qədər yüksək idi. Bu mövcud olan radioaktiv elementlərin istiliyinə əlavə eneji təmin edirdi, lakin radiogen istilik dağıldıqdan sonra, Ay hələ də geoloji təsirə əlavə konveksiya yaradan istilik mənbəyinə malik idi. Yer kürəsi soyumağa başladıqdan sonra, maqmanın üstündə ilk qabıq yaranmağa başladı. Bu dövrdə Yer artan meteorit bombalamasına məruz qaldı. Bombalama əvvəlcə çox şiddətli idi, lakin, sonra zəifləməyə başladı. Lakin, Yerin yaranmasından təxminən 500 mln. il sonra və ya bizim 24 saatla desək, təxminən 2 saat 40 dəqiqədən sonra partlayışlar baş verdi. Bu partlayışlar təxminən 100 mln. il davam etdi və biz bunu « gec güclü bombalama» adlandırdıq. Ayda olan geniş hövzə-
lərin bir çoxu bu gec güçlü bombalamanın əlamətidir. Müxtəlif təsirlər Yer kürəsinə zərbə endirdikdə, baş verən partlayışlar Yer kürəsində olan daşları və torpağı qaldıraraq bizim planetdən kənara aparır. Bu maddənin bir qismi bütün Günəş sistemi boyunca hərəkət edir və Ay səthinə enir. Ayın səthinin hər bir m 2 –i bir neçə yüz kq. Yer maddəsindən ibarətdir və bu maddə Ay torpağının altında qalır. Bu daşları bərpa edərək, erkən Yerin nümunələrini geri qaytarmaq olar. Bu yolla biz Yer kürəsində baş vermiş hadisələri öyrənə bilərik. Ayı tədqiq edərək, biz Yerin necə təkamül etdiyinin yollarını tapa bilərik. Biz Yer kürəsini formalaşdıran, Ayda baş verən vulkanizm və tektonika kimi prosesləri öyrənə bilərik. Ay yerdən kiçik olduğundan, Ayın radiogen istiliyi daha tez sovuruldu. Təxminən 1 mlrd. il sonra Ayın daxili inişaf etmədi, səthdə baş verən dəyişikliklər xarici qüvvələrin təsirindən
Bu, Yer üzündə həyatın inkişafı yolunu dəyişdi, bu isə yalnız kiçik, möhkəm orqanizmlərin sağ qalmasına gətirib çıxaran kəskin iqlim dəyişməsi verən planetlə müqayisədə daha çox mürəkkəb çoxhüceyrəli orqanizmlərin yaranmasına səbəb oldu. Ay həmçinin flora və faunaya da təsir göstərdi. Bir çox məməlilərin görmə qabiliyyəti ay işığına qarşı həssasdır. Onların gecə görməsi Aysız tamam fərqli olardı. Hətta bəzi məməlilər vardır ki, onlar yalnız Ay işığında görə bilərlər. Bütöv Ay gecə bizə görünmək üçün, lazım olan işıqdan çox işıq verir. Bu işıqdan insanlar gecə vaxtı ovçuluqda istifadə edirlər. Ən əsası isə, Ay elmin yaranmasında və kainatda yerimizi bilməkdə rol oynayıb. Biz, Günəş və Ay tutulmasını müşahidə etmişik. Bizim təbiəti anlamağımızda böyük problemlər olub və bəzi astroloqlar tutulmaları əvvəlcədən söyləyə bilmədikləri üçün ölüm cəzası ilə məhkum ediliblər. Bu bizi Günəşin və Ayın hərəkəti haqqında dəqiq məlumat
Verməyə vadar edib edən. Bunun üçün də hal-hazırda Ayı, Yer kürəsini müşahidə edən müxtəlif proqramlar var. Məsələn, Maps Google- biz bu proqramda hətta Ayı və Aydakı məntəqələri müşahidə edə bilərik. Ayın tədqiqatı bizə sistemində məsafələri və səma cisimlərinin ölçülərini müəyyən etməyə yardım edir. Ayı öyrənməklə, biz, Ayın Yer kürəsindən nə qədər uzaq olmasını, Ayın ölçülərini müəyyən edə bilərik. Ay bəşəriyyəti kosmosa səyahət etmək və Yer kürəsindən kənara həyatı gətirməyə şərait yaratdı.
Ayın olması Yer mexanikasına necə təsir göstərir? •
Şəkil c
şəkil b
Ay, Dünya’ya Çarparsa Dünyamızın tek uydusu Ay’dır. Sürekli etrafımızda döndüğü halde sadece 1 yüzünü görebildiğimiz ilginç bir gök cismidir. Oldukça yakınımızda olmasına rağmen çoğu filmde diğer gök cisimlerin Dünya’ya çarpması konu edilmiştir. Halbuki Ay Prensesi ve diğer birkaç film dışında Ay’ın Dünya’ya çarpması hiç düşünülmemiştir. Bu da Ay’ı kendimizden hissettiğimiz için olsa gerek. Ay, şimdiye kadar bir çok astroit ve meteor çarptığı halde hiçbir şekilde yörüngesi, dönüş yönü veya dönüş hızı değişmemiştir. Bir atom bombası atılırsa veya güçlü bir meteor Ay’a çarparsa ne olur? Aslında bunun bir çok sonucu var. Bunlarda ilk ve güzel olanı ise Ay, Dünya’ya yaklaştıkça çok güzel görüntüler ve mehtaplar görürüz. Zaten büyük ihtimal gördüğümüz son güzellik de bu olur. Bunun dışında Ay’ın çekim kuvveti ile birlikte denizler yükselmeye, hava değişimleri görülmeye ve insanlar üzerindeki manyetik alan artmaya başlar. Ay’ın, Dünya’ya çarpması ile birlikte başlayan yıkım ise insanlığın sonu ve Dünya’nın yok oluşu ile sona erer.
Dünyamızın tek uydusu Ay’dır. Sürekli etrafımızda döndüğü halde sadece 1 yüzünü görebildiğimiz ilginç bir gök cismidir. Oldukça yakınımızda olmasına rağmen çoğu filmde diğer gök cisimlerin Dünya’ya çarpması konu edilmiştir. Halbuki Ay Prensesi ve diğer birkaç film dışında Ay’ın Dünya’ya çarpması hiç düşünülmemiştir. Bu da Ay’ı kendimizden hissettiğimiz için olsa gerek.
- Slides: 25