HAYAT BLGS RETM HAZIRLAYAN r Gr Hakan METN

HAYAT BİLGİSİ ÖĞRETİMİ HAZIRLAYAN: Öğr. Gör. Hakan METİN OMÜ Eğitim Fakültesi Özel Eğitim Bölümü

HAYAT BİLGİSİ • Her çocuk için sosyal bilgiler ve hayat bilgisi dersi çok önemlidir. Çünkü bu dersler sayesinde çocuklar kendi çevrelerini, kültürlerini tanırlar.

• Özel eğitim gerektiren çocuklar için de bu dersler daha büyük bir önem arz etmektedir. Bu çocuklarında kendi çevrelerini ve kültürlerini tanımaları, uyum sağlayıp problem çözebilme becerilerini geliştirmeleri için bu dersin verilmesi son derece önemlidir.

• Özel eğitim gerektiren bu çocuklara hayat bilgisi ve sosyal bilgiler programları çocuğun performans düzeyine göre düzenlenmediğinde özel eğitim gerektiren bireyler toplumun kurallarına uygun davranışlar geliştirmede zorluk çekebilirler.

• Özel eğitim gerektiren bireylerin bu dersin amaçlarını gerçekleştirebilmesi onlara etkili öğretim stratejileri geliştirerek uygulanmasıyla mümkündür.

• Bu etkili öğretim stratejilerini geliştirip uygulayacak kişi eğitimcidir.

• Öğretmen grubun yada bireyin özelliklerine uygun öğretim uyarlamaları yaparak amaçları gerçekleştirebilir.

Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Dersinin İçeriği • İlkokulun ilk sınıflarındaki öğrenciler henüz somut işlem dönemlerini tamamlamamış oldukları için bilimsel bazı kavram ve olguları anlamakta zorlanabilirler.

• Hayat bilgisi öğrencilerin kendini ve çevreisini tanıması, çevresine uyum göstermesi amacıyla düzenlenmiş öğrencilerin yaratıcı ve problem çözme becerilerini geliştirme olarak tanımlanmıştır.

• Hayat bilgisi hayatın kendisiyle ilgi olmalıdır ve kullanılabilir becerileri içermelidir.

• Sosyal bilgiler dersi tarih, coğrafya, psikoloji vb. bilim dallarından oluşur.

• İlk öğretim çağındaki çocuklara her bilim dalını ayrı öğretmek pek de anlamlı değildir.

• Sosyal bilgiler dersi kültürel mirasımızı, günümüzdeki uzantılarını ve bunların yaşantımıza olan etkilerini, insanın fiziksel çevre ile etkileşimini incelerken bu etkileşimin geçmiş hal ve gelecek açısından gözden geçirilmesidir.

• İlköğretim döneminde çocukların edinmiş oldukları bilgileri yetişkinlik döneminde de kullanacakları göz önüne alındığında bu dersin ne kadar stratejik bir öneme sahip olduğu anlaşılmaktadır.

• Sosyal bilgilerin amacı geçmişiyle günümüz arasında köprü kurabilen, üzerine düşen sorumlulukları yerine getirebilen nitelikli vatandaşlar yetiştirebilmektir.

• Çocuklar tüm yaşantıları boyunca edineceği alışkanlıklara ve geliştireceği tutumlara ışık tutacak bilgi, beceri ve davranışların temelini hayat bilgisi dersinde kazanacak, sosyal bilgiler dersindeyse bu kazanımlarını daha da genişletip derinleştirerek parçası olduğu bu dünyanın içinde bağımsız birey olma yolunda ilerleyecektir.

Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Dersi Müfredat Programı • Ülkemizde, 1936 ve 1948 programlarında konular halinde düzenlenen hayat bil gisi dersleri, 1968 ve 1998 programlarında toplulaştırma ilkesinden hareketle üniteler halinde düzenlenmiştir. 2005 programında ise üniteler yerine yine toplu öğretim yak laşımına uygun olarak temalar oluşturulmuştur (Baysal, 2007).

• Bu yaklaşıma göre 1, 2 ve 3. sınıfta "Okul Heyecanım', "Benim Eşsiz Yuvam', "Dün, Bugün, Yarın" temalar yer almaktadır (MEB, 2009). Temalardaki amaç, çocukların kendini ve çevresini tanıması, kendini geliştirerek çevresine uyum göstermesi, çok yönlü ve yaratıcı düşünme problem çözme becerilerinin kazandırılmasıdır.

• Sosyal Bilgiler müfradat programında yer alan temalar ise, 4. Sınıf için, • "Ken dimi Tanıyorum'; • "Geçmişimi Öğreniyorum’’ • "Yaşadığımız Yer': "Üretimden Tüke time': "İyi ki Var': • "Hep Birlikte': "İnsanlar ve Yönetim" • "Uzaktaki Arkadaşlarım temalarından oluşmaktadır.

• 5. sınıf ise, • "Haklarımı Öğreniyorum'; • "Adım Tür kiye': "Bölgemizi Tanıyalım" "Ürettiklerimiz " • "Gerçekleşen Düşler': "Toplum İçin Çalışanlar': "Bir Ülke, Bir Bayrak « • "Hepimizin Dünyası" temalarından oluşmaktadı (MEB, 2009).

HAYAT BİLGİSİ VE SOSYAL BİLGİLER KONULARINI ÖĞRENME PROBLEMLERİ • Öğrenciler neden hayat bilgisi ve sosyal bilgileri öğrenmekte güçlük çekerler? Bu soruya farklı öğrencileriniz ile olan yaşantılarınıza göre farklı cevaplar verebilirsiniz. Ancak hayat bilgisi ve sosyal bilgiler dersinin bazı özellikleri öğrencilerin bu dersler deki içerikleri öğrenme problemi yaşamasına neden olabilir. Bu problemler Vaughn Bos ve Schumm (2007) tarafından aşağıdaki şekilde sıralanmıştır.

• Bütün konular eşit oranda öğrenciler için ilginç olmayabilir. • Bütün konular öğrencilerin ön bilgi ve yaşantılarıyla uyumlu olmayabilir. • Hayat bilgisi ve sosyal bilgiler içeriklerinin bazıları okuma, yazma ve matematik gibi temel bazı becerileri gerektirir. Bazı öğrenciler bu becerilere sahip olmayabilir ya da bu becerilerde yeterli olmayabilir.

• Öğretimin hızı bazı öğrenciler için uygun olmayabilir. • Kavramsal düzeyi zor ve kavram çeşitliği yoğun içeriklerle öğrencilerin başa çıkması zor olabilir. • Kitaplardaki metinlerin düzenlenmemiş olması öğrencilerin öğrenmesini zorlaştırabilir.

• Rutin olarak bu derslerde ödevler verilir. Öğrenciler bu ödevleri yapmakta zorlanabilir. • Öğretmenlerin sunum içeriklerinin düzeylerini ayarlayamamaları, uygun materyale yer vermemeleri, öğrenme problemi olan çocuklara öğretmede kaygı yaşamaları, hayat bilgisi ve sosyal bilgiler konularının öğretiminde yaşanacak ortak problemler olabilir.

• Bu problemlerin bir kısmı etkili öğretırnin yapılmamasından kaynaklanabilir. • Öğretmenlerin sunum içeriklerinin düzeylerini ayarlayamamaları, yeterli ve uygun materyale yer vermemeleri, öğrencilerin performansına göre öğretimi bireyselleştirmemeleri öğrencilerin bu ders içeriklerini öğrenme de problem yaşamalarına neden olabilir (Vaughn ve diğ. , 2007).

HAYAT BİLGİSİ VE SOSYAL BİLGİLER DERSİNDE YAPILACAK ETKİLİ DÜZENLEMELER • Yetersizlikten etkilenen öğrencilerin hayat bilgisi ve sosyal bilgiler dersinin amaçlarını gerçekleştirmeleri için sunulacak temalarda uyarlamalar yapılması, öğre timyöntemlerinin çeşitlendirilmesi, kullanılacak materyaller, ödevlerde uyarlamalar yapılması, öğrencilerin derse katılımlarını destekleyici tekniklerin uygulanması, öğ renmeyi gerekli kılan çalışma becerilerin öğretilmesi gerekmektedir.

1. Temaların Analizinde Uyarlamalar Yapılmalıdır • Hayat bilgisi dersi temaları 1, 2 ve 3. sınıfta aynıdır. Bu temaların içeriği ince lendiğinde, çok farklılaşmadığı göze çarpmaktadır. Ayrıca tema başlıkları altında yer alan konular ve konu içerikleri tutarsızlık göstermektedir.

SINIFIMIZI TANIYALIM ANALİZİ A. Sınıfım nerede? Ø Hangi koridorda Ø Sınıfımın adı ne Ø Kaçıncı katta B. Sınıfımızda kimler bulunur? ØBen ØArkadaşlarım ØÖğretmenlerim C. Sınıfımızda bulunan eşyalar nelerdir? ØEşyaların isimleri ØNe için kullanılır? D. Sınıfta uymam gereken kurallar nelerdir? ØDerste uymam gereken kurallar nelerdir? ØArkadaşlarımla çalışırken uymam gereken kurallar nelerdir?

Öğretmen var olan temalarda bazı düzenlemeler yapmalıdır. a. Temaların içinde yer alan, temanın amacıyla ilgili olmayan konu başlıkları elenebilir. b. Elenen konulardan içerik olarak birbirleriyle tutarlılık gösterenlerden yeni temalar oluşturulabilir. c. Tema konuları basitten zora doğru analiz edilerek öğrencilere sunulabilir.

2. Konuların Özelliğine Göre Farklı Öğretim Yöntemleri Seçilmelidir • Hayat bilgisi ve sosyal bilgiler dersi kapsamında öğrenciye çeşitli beceriler, kav ramlar, bilgiler ve ilkeler öğretilir. Farklı tür içeriklerin sunumu için farklı öğretim yöntemleri kullanılmalıdır. Hayat bilgisi ve sosyal bilgiler dersi içeriklerinin öğretiminde kullanılacak öğretim yöntemleri aşağıda açıklanmıştır.

Kavram Diyagramları ile Kavram Öğretimi • Hem hayat bilgisi hem de sosyal bilgiler dersi birçok taksonomik düzeyi yüksek kavramları içermektedir. Bu kavramlar, kavramın ilişkili özelliklerini içeren kavram diyagramları ile öğretilebilir (Bulgen, Schumaker ve Deshler, 1996).

Kavram diyagramları • Kavramla ilgili ön bilgiyi araştırmaya • Kavram sınıfındaki kavramların ilişkilerini anlamaya Kavramın özelliklerini sınıflamaya • Olumlu ve olumsuz örnek üretmeye • Kavramın tanımlamasını yapmaya yarayan görsel araçlardır (Bos ve Vaughn, 2002).

• Kavram diyagramları ile kavram öğretimi planlandığında öncelikle diyagram hazırlanmalıdır. Kavram diyagramları öğrencilere sunulmadan önce kavramın; • Analiz edilmesi • Tanımının yapılması • Olumlu ve olumsuz örneklerinin seçilmesi gerekmektedir.

Kavram analiz edilirken; • Yapısı ve türü belirlenir. • İlişkili ve ilişkisiz nitelikleri belirlenir.

Kavram analiz edildikten sonra; • Kavramın tanımı yapılır. • Olumlu ve olumsuz örnekler seçilir.

Kavram diyagramları hazırlandıktan sonra öğrencilere kavramı anlayacak şekilde sunulması gerekir. • Öğretimi yapılacak kavramın isimlendirilmesi • Kapsayıcı veya genel kavramın sunulması (taksonomik düzeyi yüksek kavram) • Öğrencilerle bu kavramla ilişkili kelimeler hakkında beyin fırtınası yapılması ve anahtar kelimeler şeklinde bu kelimelerin yazılması • Yazılan anahtar kelimelerle kavramın özelliklerinin sınıflanması bu sınıflama yapılırken kavramla ilişkili kelimelerin kavramda her zaman bazen veya az bulunup bulunmadığının belirlenmesi • Olumlu ve olumsuz örneklerin araştırılması • Kavram örneklerinin kavram özellikleri ile ilişkisinin tartışılması Kavramda her zaman bulunan özellikleri içeren tanımının yapılmasıdır.

Kavram diyagram örneği Kavramın ismi Bitki örtüsü Tanımı Yetişme şartlarını iklim toprak ve yeryüzü şekillerinin oluşturduğu iklim özellikleri, toprak ve yeryüzü şekillerine göre farklı bitki çeşitlerinden oluşan doğal bitki topluluklarıdır. Kavram özellikleri Her zaman Çoğunlukla Asla Doğal Geniş alanı kapsar İnsan tarafından üretilmemiştir. Çeşitli bitkilerin bulunduğu bitki topluluğudur. Tek bir bitki türünden oluşmaz. İklim özellikleri, toprak ve yeryüzü şekillerine göre bitki çeşitleri farklılaşır. Her iklimde aynı çeşit bitki örtüsü görülmez. İklim, toprak ve yeryüzü şekilleri yetişme şartlarını oluşturur. Olumlu örnek Olumsuz örnek Orman Meyve bahçesi Maki Buğday tarlası Step Bostan Tundra Ayçiçeği tarlası

Problem-Çözme Modeli • Sosyal bilgiler öğretiminde kültürel olaylar ve problemlere (göç, kirlilik, enflasyon vb. ), problem çözüm modeli kullanılarak öğrencilerin çözümler üretmeleri istenebilir (Mastropieri ve Scruggs, 2004). Örneğin, öğrenciler göç, susuzluk, küresel ısınma, kirlilik, trafik kazaları gibi önemli problemlerin çözümlerini araştırabilirler.

O'Brien (2000) yedi aşamada problem çözme modelinin uygulanmasını önemiştir. Bu aşamalar: 1. Durumu sun ve ön bilgiyi tanıt. 2. Problemi ortaya koy. 3. Olası çözümler üret ve nasıl çözüleceğini araştırmalarını iste. 4. Olası çözümleri araştır. 5. Çözümleri tekrar düşün. 6. Çözümü açıkla. 7. Tekrar durumu belirle.

Aktivite Merkezli Yaklaşım • Bu yaklaşımda öğrencilerin hayat bilgisi ve sosyal bilgiler içeriklerini anlamaları ve bilgilerini geliştirmeleri amacı ile aktif yaşantılar sunularak, öğrencinin keşfetme ve araştırmayı kullanarak öğrenmesi hedeflenir (Maroney, Finson, Beaver ve Jensen, 2003).

Bu yaklaşımla ders dört aşamada sürdürülür • • Katılım Araştırma Geliştirme Genişletmedir (Salend, 2005).

• Bu yaklaşımın uygulanabilmesi için öğrencilerin yazılı ve görsel materyallerden yararlanma ve onları kullanabilme becerileri olmalıdır. Bu becerilerin önceden öğretilmesi aktivite merkezli yaklaşımın daha kolay yürütülmesini sağlar.

Doğrudan Öğretim • Doğrudan öğretim yöntemi; konuları küçük basamaklarla sunmayı, öğrencilerin sunumlardan ne kadar yararlan dıklarını belirlemek amacıyla sıklıkla yapılan kontrolleri içeren, öğretme sorumlulu ğunun öğretmende başlayıp öğrenciye aktanldığı aşamalı bir yöntemdir (Rosenshine, 1986).

• Doğrudan öğretim yönteminde konu, anlatım yöntemiyle sunulur. Öğretmen dersi anlatırken model olur, yaparak gösterir ve sorular sorar. Bu yöntemin düz an latım yönteminden farkı, konuların daha küçük basamaklara ayrılarak sunulduktan sonra sık kontrollere, rehberli ve bağımsız uygulamalara yer verilmesidir.

• Doğrudan öğretim yönteminde amaç, öğretim ortamının çok iyi düzenlenerek, sunulan bilgi ve beceride bütün öğrencilerin öğretim amaçlarını gerçekleştirmesini sağlamaktır. Bunun için de sunulan konuyla ilgili rehberli ve bağımsız uygulamalarda yapılan alıştırmalarla, verilen dönüt ve düzeltmelerle ve sistemli olarak verilen ipuçlarıyla öğrenci bağımsız olarak öğretim amaçlarını gerçekleştirebilir duruma getirilir.

Doğrudan öğre tim yönteminin uygulama aşamaları aşağıda sıralanmıştır (Rosenshine, 1986). 1. Günlük gözden geçirme 2. Konuların sunumu a) Dersin kısa dönemli amacının açıklanması b) İçeriğinin küçük parçalar halinde sunumu c) Kontroller yapılması 3. Rehberli uygulamalar 4. Bağımsız uygulamalar S-Haftalık ve aylık gözden geçirme

Demastrasyon • Demostrasyon öğrencilere bir beceriyi nasıl gerçekleştirecekleri, bir görevi nasıl tamamlayacakları veya bir problemi nasıl çözeceklerini göstermek amacı ile kullanıla bilir (Vaughn, ve diğ. , 2007).

• Demostrasyon tüm sınıfa, küçük gruplara ya da bireysel olarak öğrencilere uygulanabilir. Demostrasyonda önemli olan öğrencilerin demos trasyon sürecine katılmasıdır. Öğrenciler sadece izleyici pozisyonunda olduklarında uygulama aşamalarını unuturlar. Önemli olan öğrencileri sizin yaptıklarınıza katılı mını sağlamak ve ne yaptığınızı düşünmelerini istemektir (Vaughn ve diğ. , 2007).

• Demostrasyon dersinden önce anıaçlar belirlenmeli, anahtar kelimeler seçilmeli ve öğrencilerin gözleyeceği ana basamaklar gelişmiş düzenleyicilerle gösterilmelidir (Good ve Brophy, 2003).

• Ayrıca öğrencilerin demostrasyon sırasında notlar almaları, sonrasında aşamaları söze lolarak ve uygulamalı olarak tekrar etmeleri istenmelidir. Öğrenme problemi olan öğrenciler için aşamalar bölünerek uygulanan aşamalar kü mülatif olarak tekrar ettirilmelidir. Demostrasyonun bitiminde öğrencilerin aşamaları bağımsız olarak gerçekleştirmeli ve her aşamayı gerçekleştirdikten sonra anlatmaları istenmelidir (Rivera ve Deutsch Smith, 1997).

• Demostrasyon akademik bir becerinin öğretimi amacı ile yapılıyorsa örneğin, haritada yer bulma gibi öğretmen yüksek sesle düşünerek bu beceriyi nasıl gerçekleştirdiğini göstermeli böylece öğrenciye nasıl dü şündüğünü örneklendirmelidir (Vaughn ve diğ. , 2007).

Ön koşul beceri: Öğrenciler haritada ana ve ara yönleri her defasında gösterir. Öğretim amacı: Öğrenciler, Türkiye fiziki haritasında ismi söylenen dağı her soruldu ğunda gösterir. Öğretime hazırlık: Öğretmen bugün sizinle Türkiye fiziki haritasında Türkiye'nin dağlarını bulmayı öğre neceğiz, diyerek sunumu yapacağı beceriyi tanıtır. Ders sırasında öğrencilerin uymaları gereken kuralları söyleyerek gerekli düzenlemeleri yapar. Öğrencilere harita tanıtılarak kullanacakları haritalar verilir. Öğretim süreci: Sunum: Öğretmen "Bakın! bu Türkiyenin fiziki haritası. Biz bu haritada yükseltileri dik katealarak dağları bulmayı öğreneceğiz. Haritada dağlar çeşitli renklerde gösterilebilir: ' der. Öğretmen çeşitli yükseklikte dağları belirten renk kartlarını öğrenciye göstererek "Bu renkler sarı, turuncu, açık kahverengi ve koyu kahverengi olabilir. Koyu kahverengiler dağın çok yüksek olduğunu, açık kahverengiler orta yükseklikte olduğunu, sarılar ise yük sekliğiaz olduğunu gösterir. Sarı renk 500 1000 m; turuncu 1000 1500 m; açık kah verengi 1500 2500 m; koyu kahverengi de 2500 m. den yüksek yerleri ifade eder. Haritada dağı bulmak için önce Türkiye'nin neresinde olduğunu bilmemiz gerekir. Şimdi ben size Ağrı dağını nasıl bulduğumu göstereceğim. Öncelikle Ağrı dağı hakkında bilmem gereken şey Türkiye'nin neresinde olduğudur. Ağrı dağı Türkiye'nin kuzey doğusundadır. Ben önce parmağımla Türkiyenin doğusunu gösteriyorum. Evet burası. Kuzey doğusunu bulmak için de Türkiye'nin kuzeyine doğru hareket ettiriyoruın. Ağrı dağı buralarda bir yerde 01 malı. " Diyerek harita üzerinde parmağını gezdirir. Öğretmen "Dağı kolay bulabilmem için rerıklere de bakmam gerekir. Ağrı dağı çok yüksek bir dağdır. Bu nedenle koyu kahverengi yerlere bakmam gerekir: ' diyerek yüksek sesle düşünür, Öğretmen "Evet buldum! Burası Ağrı dağı: ' diyerek Ağrı dağının haritadaki yerini öğrencilere gösterir. Öğretmen "Ağrı dağını bulmak için önce Türkiye'nin neresinde olduğunu öğrendim. Daha sonra haritada bu yönü buldum ve Ağrı dağının yüksekliğini bilmem bana yol gösterdi" diyerek haritada dağ bulmak amacı ile uyguladığı aşamaları sırası ile anlatır. Öğretmen bir başka dağ için de aynı uygulamayı yaptıktan sonra öğrencilere uygulama yaptırmaya başlar. Uygulama: Öğretmen "Şimdi ben sizden haritada Erciyes dağını bulmanızı istiyorum. Erciyes dağı Türkiyenin iç kısmında yer alan çok yüksek bir dağdır: ' diyerek yönergeyi verir. Öğretmen "Önce Türkiye'nin iç kısmını bulun! Evet çok güzel. Şimdi yüksek bir dağ olduğu için hangi renkte gösteriliyor olması gerekir? " sorusunu yöneltir ve dağın 2500 m. nin üzerinde olduğunu hatırlatır. Öğrencilerin "Koyu kahverengi" cevabını pekişti rir. Evet şimdi iç kısımlarda koyu kahverengi olan yerlere bakın! Evet buldunuz. Şimdi bana Erciyes dağını nasıl bulduğunuzu anlatın! diyerek öğretmen öğrencilerin yaptıkları uygulamaları sözelleştirrnelerini İster. Bir kaç dağ için de aynı uygulama yaptırıldıktan sonra öğrenciye çeşitli dağ i imleri, bulunduğu yön ve yüksekliği verilerek öğrencilerden bu dağları bulmalan ve haritadan işaretlemeleri istenir.

Şematik Düzenleyicilerle Öğretim • Şematik düzenleyiciler, Ausubel'in (1968) bilişsel teorisine dayalı olarak geliştirilmiştir. Ausubel, bireyin kazanılmış olan bilgisinin onun bilişsel yapısını oluşturduğunu ve öğrenmeyi etkilediğini, önceki öğrenmeler belirli bir yapıda ve öz olarak kazanılmışsa yeni öğrenmelerle birleştirilebileceğini savunmuştur.

• Ausubel bu sürecin gerçekleşmesi için "gelişmiş düzenleyiciler" (Advance Organizer) kullanılmasını önermiştir. Gelişmiş düzenleyiciler, sunum yapmadan önce sunulacak konunun ana hatlarının sunulması ve önceki bilgi ile birleştirilmesi amacı ile kullanılmıştır. Şematik düzenleyiciler ise içerik yapısını ve içerikteki kavramlar arasındaki önemli ilişkileri göstermek için düzenlenen üst ve alt kategorilerde yer alan fikirleri ve fikirlerin birbiriyle olan ilişkilerini uzamsal düzenlemeler, geometrik şekiller, çizgiler ve aklar kullanarak görsel olarak betimleyen araçlar olarak tanımlanmaktadır (Darch, Carnine ve Kameenui, 1986). Gelişmiş düzenleyiciler ve şematik düzenleyiciler önemli bilgileri belirleme ve anlamada öğrencilere bir çerçeve sunar (Salerıd, 2005).

Şematik Düzenleyicilerin Hazırlanması • Şematik düzenleyicilerle konunun sunu muna karar verildiğinde, kullanılacak şematik düzenleyicinin öğrenmeyi destekleye cek şekilde hazırlanabilmesi için izleyen aşamalara yer verilir.

1. Sunumunu yapılacak konunun bilgi türü belirlenmelidir: Bilgiler, karşılaştırma, problem çözüm, tanımlama, sıralama, numaralandırma, neden sonuç türünde olabilir. İki olayı veya kavramı karşılaştırmaya yönelik bilgiler karşılaştırma, bir olayın sırasını vermeye yönelik bilgiler sıralama, olaylar arasında neden sonucu açıklamaya yönelik bilgiler neden sonuç, bir problemi ve problemle ilişkili girişim ve sonucu içeren bilgiler problem çözüm, kavramın veya kişinin özelliklerini anlatan bilgiler tanımlayıcı, bir konu hakkında ilkeleri sıralayan bilgiler ise numaralandırma olarak isimlendirilir (Anderson ve Armbruster, 1984; Meyer, Brandt ve Bluth, 1980).

2) Bilginin ana hatları ve bilgi ilişkileri belirlenmelidir Sunulacak içeriğin ana hatlarının belirlenebilmesi için içerik analiz edilmelidir. Analiz edilen içerikteki ilişkiler belirlenmelidir.

3) İçeriğin yapısına uygun şematik düzenleyiciyi/ düzenleyicileri seçilmelidir. Çok çeşitli şematik düzenleyiciler vardır. Bunlar merkezsel ve hiyerarşik, akışkan (yönsel) ve karşılaştırmalı şemalardır. Merkezsel ve hiyerarşik şematik düzenleyiciler bir fıkir ya da kavramın etrafında yapılandırılır ve özellikle bir kavramı betimlemek ve ögelerini tanımlamak için kullanılır (Salend, 2005). Merkezsel şematik düzenleyiciler merkezde yer alan konuyla ilişkili önemli bilgileri belirlemek için kullanılır. Hiyerarşik şematik düzenleyiciler merkezde yer alan konunun hiyerarşik yapısını özetlemek için kullanılır.

4) İçerik anlamlı görüntüsel şemalar biçiminde düzenlenmelidir. • Öğrencilerin içeriği bütün olarak algılamaları için uygun şema seçimi ile birlikte içerik görselleştirilmelidir.

5) Öğrencilerin kullanacağı şematik düzenleyici hazırlanmalıdır. • Sunum yapılırken öğrencilerin doldurmaları için veya sunum yapıldıktan sonra öğrencilerin arılamalarını değerlendirmek için öğrenciye boş şemalar verilmeli ve doldurmaları istenmelidir (Güzel Özmen, 2009).

Şematik Düzenleyicilerle Sunum. Şematik düzenleyicilerle sunum yapılırken, öğretmen merkezli sunumdan sorumluluğun öğrenciye devredildiği bir yaklaşım benimsenmelidir. Öğretmen merkezli sunumda, tümü doldurulmuş şema üzerinden öğretim yapabileceği gibi boş şema sunum yapıldıkça doldurulabilir.

Güzel Özmen (2009) şematik düzenleyicilerle sunum yaparken aşağıdaki noktalara dikkat edilmesini önermiştir. • Önceki öğrenilenlerle yeni öğrenilecek birleştirilmelidir. • Sunum yapılırken bilgi birimleri ya da aşamalar arasındaki ilişki şemada görsel yolla vurgulanmalıdır. • Görsel olarak gösterilmiş ilişkiler mutlaka sözelleştirilmelidir (Merkley ve jef feries, 2000). • Konunun özelliğine göre (ör. sıralama, dönüşüm) öğrencilere kümülatif tek rarlar yaptırmaya önem verilmelidir. • Öğrenci katılımı sağlanmalıdır. • Öğrenciler arasında etkileşim artırılmalıdır (Egan, 1999). • Konu bitiminde şema gösterilerek öğrencinin sözel olarak şemadaki bilgileri ilişkilere de yer vererek ifade etmesi istenmelidir. • Tüm şematik düzenleyicideki bilgiler sunulduğunda öğrencinin bilgi ile etkile şime geçmesi ve öğrendiklerini uygulaması için öğrenci merkezli uygulamalara yer verilmelidir. • Şemalar ders işlenirken tahtada oluşturulabilir.

3. Öğrencilere Öğretim Materyallerin Kullanımı Öğretilmelidir. Hayat bilgisi ve sosyal bilgiler dersinde çeşitli materyaller kullanılarak öğrencilerin öğrenmesi desteklenmelidir. Ders kitapları, yardımcı kaynak kitaplar, harita, yerküre ve zaman şeritleri hayat bilgisi ve sosyal bilgiler dersinde kullanılan materyallerdir.

Ders Kitapları ve Kaynak Kitapların Kullanımı • Hayat bilgisi, sosyal bilgiler ve fen bilgisi gibi kitaplardaki metinlerin büyük bir kısmı bilgi veren metin türündedir. • Öğrencilerin ders kitaplarından ve kaynak kitaplarda sunulan bilgileri öğrenmeleri için kitaplarda bulunan metinlerin düzenlenmesi ve öğrencilerin bu kitaplardan kendi başlarına bilgileri öğrenmeleri için bazı stratejilerin öğretilmesi gerekmektedir.

Kitaplardaki Bilgilerin Düzenlenmesi Öğrencilerin Hayat bilgisi ve sosyal bilgiler metinlerini anlayabilmeleri için metinler düzenlemelidir. Metinlerin düzenlemesinde öğretmen e yol gösterici bazı sorular aşağıda verilmiştir. • Metinde yer alan bilgi türüne uygun yapıda metin yazılmış mı? • Metin bilgi türüne uygun yapıda yazıldıysa, bu yapıya uygun olarak metin ögeleri düzenlenmiş mi? • Bilgi bütününe uymayan bilgileri var mı? • Öğrencilerin metinlerden yararlanmaları için özet cümlelere yer verilmiş mi? Uygun başlıklandırma yapılmış mı? • Tablo, resim, şematik düzenleyiciler gibi metni anlamayı kolaylaştıracak uygun görsellere yer verilmiş mi? • Metinler okuyucunun ilgisini uyandıracak şekilde yazılmış mı?

Kitaplardan Bilgi Edinme Öğrencilerin kitaplardan bilgi edinmeleri için çeşitli stratejiler öğretilmelidir. Kitaptan bilgi edinmek amacı ile önemli bilgilerin altını çizme, metindeki bilgileri şemaya yerleştirme, metindeki bilgilerden şema oluşturma stratejileri öğretilebilir.

• Önemli Bilgilerin Altını Çizme. Öğrencilere okurken önemli bilgilerin altını çizme stratejisi öğretilerek metinde sunulan bilgileri öğrenmeleri sağlanabilir.

Boş Şemayı Okuyarak Doldurma. Metin yapısını bilmeyen öğrenciler için metnin yapısını gösteren boş şema verilerek öğrenciden okuduklarını bu şemaya doldurmaları istenebilir. Bu tür bir uygulama aynı zamanda öğrencinin metnin yapısını fark etmesinde de rol oynar.

Metne Göre Şema Oluşturma. Öğrencilere metne göre şema oluşturma stratejisi öğretilerek metindeki bilgileri kazanması sağlanabilir.

Yerküre ve Harita Kullanımı • Hayat bilgisi ve sosyal dersinde yerküre ve harita sıklıkla kullanılan öğretim materyalleridir. Yerküre üç boyutlu bir materyal olduğu için algılanması ve kullanılması kolaydır (Şahin, 2002). Öğrenciler için soyut olan dünyanın şekli, ekvator, kutup, meridyen, okyanus, kıta, kavramlarını kazandırmak, mevsimlerin ve gece gündüz oluşumunu somutlaştırarak anlatmak için bu üç boyutlu model kullanılmalıdır. Öğrencilere yerkürede bir ülkeyi buldurmak için harita kullanma becerisinde olduğu gibi demostrasyondan faydalanılır. Yerkürede bir ülke gösterilmek istenildiğinde ilkönce o ülkenin hangi yarımkürede olduğunun söylenmesi, daha sonra ise ülkenin hangi kıtada yer aldığının söylenmesi gerekir. Öğrencilerin düzeyine göre, hangi paraleller ve meridyenler arasında yer aldığı söylenerek de öğrenciye yer kürede yer bulma becerisi öğretilebilir.

Zaman Şeriti ve Sıralama Şeritleri Kullanımı Zaman şeritleri. öğrencilere zaman kavramını, zamanın kesintisiz bir süreç olduğunu, olayların belli bir zaman diliminde gerçekleştiğini öğretmek amacıyla kullanılan araçlardır. Zaman şeritleri, mevsim ve tarih şeritleri olmak üzere ikiye ayrılır. Tarih şeritleri özellikle sosyal bilgiler dersinde tarihi olayların zaman ve kronolojik sırasının öğretilmesinde, mevsim şeritleri ise, mevsimlerin sonbahardan başlayıp yaza kadar devamlılığını göstermede kullanılan önemli öğretim materyalleridir (Turner, 1999; Şahin, 2002; Meydan ve Akdağ, 2008).