HASTAHEKM VE SALIK ALIANI LKS VE ETK 12

HASTA-HEKİM VE SAĞLIK ÇALIŞANI İLİŞKİSİ VE ETİK (12) (SKY 106. DAVRANIŞ BİLİMLERİ DERSİ) 1 Prof. Dr. Ömer R. ÖNDER Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi 2016 -2017 Bahar Dönemi

SAĞLIK KURUMLARI İLE ENDÜSTRİ KURUMLARI ARASINDA HİZMET VE ÜRÜN FARKLILIKLARI(GENEL) Özellik Üretim/Tüketim Zaman Kesiti Sağlık Aynı Anda Endüstri Farklı Zamanda Depolanamaz Depolanabilir Müşteriye göre Ürün Farklılaşır Ürün Standart Müşteri üretime Aktif Katılır Katılım Yok Ürün Müşteriye Özgü Hizmet üretimi Teknoloji Maliyetlerin çoğu Çoğu Kez Soyut/Göreceli Emek Yoğun İnsan Kaynakları Genel Standart Fiziksel/Nesnel Sermaye Yoğun Teknolojik 2

SAĞLIK KURUMU VE HİZMETLERİNİN ÖZELLİKLERİ (SHORTELL VE KALUZNY, 1983) Çıktının tanımlanması ve ölçümü güçtür, temel GİRDİ ve ÇIKTI insandır. Hizmet sonuçlarının değerlendirilmesi çoğu kez kısa sürede yapılamaz. İşler oldukça karmaşık ve değişkendir. Amacın çok sayıda olması, işlerin makam, bölüm ve yönetsel kademelerin de artmasına neden olmuştur. Etkinliklerin çoğu acil ve ertelenemez, bu nedenle 24 saat kesintisiz hizmet üretme zorunludur. İşler, hata ve belirsizliklere karşı oldukça duyarlıdır ve tolerans göstermez. . Karar ve eylemler hastanın hayatta kalma şansını doğrudan etkiler ve “işi ilk seferde ve doğru biçimde gerçekleştirme”, KALİTE İLKESİ olarak benimsenmiştir. Uzmanlaşma düzeyi çok yüksektir. Hastalık dokusundaki değişiklik ve çeşitlilik tıpta uzmanlaşmayı artırmaktadır. İŞLEVSEL BAĞIMLILIK çok yüksektir. Bu nedenle farklı meslek grupları arasında ileri düzeyde İLETİŞİM ve EŞGÜDÜM gerektirir. Hekim röntgen ve laboratuvar sonuçlarına bağımlıdır. İKİLİ OTORİTE HATTI bulunmaktadır. Çok sayıda uzmanlaşma bulunması ve bu profesyonellerin bilgi ve deneyimlerinden kaynaklanan otoriteleri ve özerkliği bulunmaktadır. Bu durum EŞGÜDÜM, DENETİM, ÇATIŞMA ve İLETİŞİM sorunlarına yol açmaktadır. İnsan kaynaklarının çoğu profesyoneldir. Bunlar mesleki hedeflerini, kurumsal hedeflerden önde tutarlar. Bir hekimin temel amacı, maliyeti ne olursa olsun hastanın en iyi biçimde tedavi edilmesidir. Hizmet miktarını ve önemini belirleyen en önemli iş gören, hekimdir. Büyük ölçüde hekimin talebine göre üretim gerçekleşir. (Örn; Hekim istemeden röntgen çekilemez). 3

HASTA VE ÖZELLİKLERİ Hasta; Çeşitli nedenlerle bedensel, ruhsal/zihinsel ve toplumsal bir ya da çoğunda uyumu bozulan, bu nedenle acı, ağrı ve sıkıntı çeken, sorunuyla baş ederken profesyonel yardıma gereksinim duyan kişidir, Hasta ve Rol Gücü; Hastalığı nedeniyle rol ve sorumluluklarını tam olarak yerine getiremeyebilir, Fiziksel gücü azalmış, hareketleri kısıtlanmış ve duygulanımı etkilenmiş olabilir, Çevreden daha çok ilgi, dikkat, sevecenlik ve hoşgörü bekler, ü ü ü Hasta Özellikleri; Hasta hekime gelirken endişeleri, yanıtlayamadığı soruları, karamsarlığı ve umut/umutsuzluk duyguları olabilir, Hekimle ilgili endişeleri, çekingenlik ve korkuları olabilir, Nasıl biri olduğu, kendisine nasıl davranacağı, Bilgi ve beceri düzeyi, doğru tanı ve tedavi durumu, Kendisinin ait olduğu tabaka ve kültürel olarak hekime bakış açısı ve ön yargıları, Hastanın Sağlık Çalışanlarından ve Kurumdan Beklentileri; Doğruluk, açıklık, İnsancıl tutum ve davranış, saygı ve değer görme, Tetkik sonuçları, tanı ve tedavi konusunda bilgilendirme, açıklama, Ameliyat gerekiyorsa, her aşamanın ve sonuç olasılığının açıklanması, 4

SAĞLIK ÇALIŞANI(HEKİM/HEMŞİRE VE DİĞER) ÖZELLİKLERİ ü ü ü Ø Ø Ø ü ü Özellikleri; İlgili yasalar doğrultusunda tıp konusunda belirli bir eğitim almış, bilgi ve beceri kazanmışlardır, İnsanların sağlığını korumak, sağlığın bozulması halinde tanı koymak ve tedavi etmek ya da yardımcı olmak amacı taşıyan mesleklerin üyesidir, Rolleri ve sorumlulukları bellidir, Sağlık çalışanları da insandır, onların da olumlu/olumsuz özellikleri, yeterli ve yetersiz yönleri olabilir, Sağlıkçılar her yönüyle kendini tanımalı, ego’su güçlü olmalıdır, Sağlık Çalışanı(Hekim/Hemşire vb. ) İle Hasta ve Yakını İlişkisi ve İletişimi; Temel olarak kişiler arası ilişkiler ve iletişimidir, Bu ilişkiyi günlük yaşamda görülen iki insanın ilişkisinden ayırmalıdır, Hasta-hekim ilişkisi de bir insan ilişkisidir, bunun belli bir amacı, yapısı, ve işleyişi vardır, İki yönlü, hatta çok yönlü iletişimdir, Geri bildirim çok önemlidir(Tanı, Tedavi sonucu, Memnuniyet vb. ), Etkinlik; Geleneksel klasik tıp uygulamalarında hekim etkin, Çağdaş tıp uygulamalarında hem hekim, hem de hasta etkin, 5

HASTA-HEKİM İLİŞKİSİNİN ETKİNLİĞİNİ VE VERİMLİLİĞİNİ ETKİLEYEN HEKİM ÖZELLİKLERİ 1. Bilgi, Tutum ve Beceri; ü Bilgileri yeterli, doğru ve beceriye dönüşmüş olmalı, ü Yeni gelişmeleri izlemeli, kendini devamlı geliştirmeli, 2. İlgi; ü Hekim hastasıyla ilişkisinde onun kişiliğine, değer yargılarına, davranışlarına karşı duyarlı olmalı, ü İlgileri, içsel gereksinimleri bu ilişkide rol oynar, ü Hekimin, hastasını bedensel, ruhsal ve toplumsal açıdan, hasta ve sağlıklı yönleri ile bir bütün olarak görmesi, hastayla tüm yönleriyle ilgilenmesi, hastanın güven duymasını, daha doğru iletişim kurmasını sağlar, ü Hekim olabildiğince ön yargısız olmalı, mesleksel ilgisini hastaya uygun ve yerinde sorular sorarak(anamnez) ve iyi bir muayene ederek ortaya çıkarır, 3. İletişim Teknikleri; ü İletişim tekniklerini iyi bilmeli, ü Hem sözlü, hem de sözsüz iletişimi yerine göre birlikte kullanmalı, ü Olabildiğince çift yönlü iletişimi benimsemeli, 6

HASTA-HEKİM İLİŞKİSİNİN ETKİNLİĞİNİ VE VERİMLİLİĞİNİ ETKİLEYEN HEKİM ÖZELLİKLERİ 4. Esneklik; ü Tıpta “Hastalık yok, hasta vardır. ” ilkesi önemlidir, her hasta kendine özgüdür, tanı koyarken tüm seçenekleri gözden geçirmeli, hastanın o anki ruhsal durumuna göre esnek olmalıdır, ü Tanı için obsessif davranmalı, ayrıntılı düşünmeli(analizci-sentezci), ancak sistemli olmalı, 5. Etkin Dinleme; 6. Empati(Eşduyum); Yerine göre hekimin kendini hastanın yerine koyup, hastayı ona göre değerlendirme, 7. Roller ve Sorumluluklar; ü Hasta ve yakınları, hekime üstün bir rol verme eğilimindedir, onun insan olduğunu, hata yapabileceğini düşünmez, sonuçtan doğrudan hekimi sorumlu tutar, ü Yakınlara ve hastaya güven vermeli, ancak tüm olası sonuçlar iyi açıklanmalıdır, 7

HEKİM VE SAĞLIK EKİBİ ANLAYIŞI ü ü ü ü Ekip; Aynı amaç için ve işbirliği ile çalışan, bilgi, beceri, yetki ve sorumluluklar yönünden birbirlerini tamamlayan, farklı meslek üyelerinin oluşturduğu çalışma grubudur, Bir amaç doğrultusunda uzmanlıklarını birbiriyle paylaşmak üzere bir araya gelmiş, farklı bilgi ve beceriye sahip üyelerden oluşan grup, Sağlık Ekibi Özellikleri; Hekim ekibin şefi, başkanıdır, ancak bu ona bir üstünlük duygusu ve büyüklük kompleksi vermemeli, Hekim, lider yönetici özelliği kazanmalı; insan özelliklerini ve insani değerleri göz önünde bulundurarak, herkesi motive ederek, işi sevdirerek, kararlara katarak kurumun amaçları doğrultusunda yönetmeli, Birbirini tamamlayıcı ve işbirliğine önem veren ekip ruhunu vermeli, İşbirliği için, karşılıklı saygı, açıklık, deneyimleri paylaşma, bilgi alış verişinde bulunma temel olmalıdır, Ekip ilişkisinde özel ilgi, ilişki ve eğilimler değil, farklı mesleklerin bilgi ve becerileri önemlidir ve bunları en iyi biçimde kurum amaçlarıyla örtüştürmelidir, Hastanın zarar gördüğü bir durumda meslektaşlarını haksız yere kayırmamalı, hata nedenlerini ortadan kaldırmalı, hata yapılmaması için gerekli önlemleri almalıdır, 8

HEKİMLİK VE ETİK Etik; Ahlaksal değer yargıların ve davranışların standartlarını, altında yatan felsefi ilkeleri inceleyen felsefe ve kuramsal ahlak bilim dalıdır, Tıbbi Etik; Tıp ve uzmanlık alanlarına özgü davranış kalıplarını belirleyen etik ilkeleri inceler, Değer sorunları ve çatışmaların çözümünde önemi bulunan tıbbi etik bir çok kuraldan oluşur, Bu kuralların tek bir doğrusu olmayabilir, çoğu kez tartışmaya açıktır, Etik kuralların doğruluğu, yararı görecelidir, koşullara, toplumdan topluma, kişiden kişiye değişebilir, tartışılabilir konulardır, Mantık örüntüsü içerisinde, her türlü etmen, enine boyuna tartışılabilir, Süper ego, alt beyin, vicdan, empati gibi ruhsal düşünle de ilgilidir, Uygulamada deontolojiyi de kapsar, Günümüzde tıbbi etiğin temelleri Nuremberg Kodu, Helsinki, Tokyo ve Lizbon Bildirgeleri ile atılmıştır, ü ü ü ü Deontoloji; Bir meslekle ilgili bağlayıcı ve zorlayıcı kuralları belirleyen bilim dalı, Meslektaşlar arası ilişkilerin düzenlenmesinde yol gösterici öneme sahip, Etik kuralları göz önünde bulundurur, ancak etik kurallar daha soyut olabilir, 9

HEKİMLİKTE ETİK KONU VE SORUNLAR 1. Hekimlerle İlgili Olanlar; ü Meslekle ilgili bilgi ve becerileri en iyi biçimde öğrenme ve uygulama zorunluluğu, malpraktis(tıbbi hatalar) olmamalı, en aza indirilmeli, ü Gelişmeleri izleme, kendini geliştirme zorunluluğu, ü Sağlık sorunu(hastalığı) olan herkese yardım etme yükümlülüğü, yaş, cinsiyet, dil, din, mezhep, etnik köken, sosyo ekonomik düzey ve tabaka ayırımı ve iltimas yapılamaz, ü Hastaya, yakınlarına ve diğer çalışanlara değer vermeli, etik ilkelere uyulmalı, 2. Meslek/Hekimlik Andı; ü Mısır’da İmhotep, Eski Yunan’da Eskülap gibi rahip hekimler hasta hekim ilişkisine yönelik dinsel(mistik) kökenli de olsa bazı kurallar koymuşlardır(M. Ö: 3000), ü Hipokrat, hasta-hekim ilişkilerine yönelik meslek andı geliştirdi(M. Ö: 5. yy. ), ü İbn-i Memnun ve İbn-i Sina, yoksul hastaların gözetilmesi, desteklenmesi, hastalar arasında ayrım yapılmaması, hekimin mesleğiyle ilgili yeni bilgi edinme çabası göstermesi gerektiği ilkelerini kapsayan andı, geliştirmişlerdir(13. yy’da Kahire’de bir hastanede), 10

HEKİMLİKTE ETİK KONU VE SORUNLAR 3. Hastalarla İlgili Olanlar; Çağdaş Tıp Yaklaşımına Göre, ü Hastanın görüş ve düşüncelerine değer verilmesi, edilgen değil etken olması, ü Bazı yeni değerler ortaya çıkmıştır(Müşteri/Hasta, Hasta Hakları/Hekim Hakları vb. ), ü Herkesin sağlıklı yaşama, sağlık hizmetlerinden en iyi biçimde yararlanma hakkı vardır, ü Hastanın hekim seçme özgürlüğü, tedaviyi kabul ya da reddetme hakkı vardır, ü Hastanın tetkikler, tanı ve tedavi konularında bilgi alma hakkı vardır, ü Herkesin rahat ve ızdırapsız, acısız, ağrısız ölme, ölmeden önce dinsel destek alma ya da reddetme hakkı vardır(İmam, Papaz, Haham vb. ), 4. Hekimin Bilgileri Saklaması ve Kötüye Kullanmaması; ü Sır saklama, ü Tıbbi bilgileriyle işkence yapamaz, işkence yapılması için kullanamaz, işkence için gözlemci olamaz, ü Bilgisizlik nedeniyle bile olsa hastaya kötü davranamaz, yanlış uygulamalarda bulunamaz, ü Hastayı parasal çıkar için kullanamaz, 11

HEKİMLİKTE ETİK KONU VE SORUNLAR 5. Sağlık Araştırmaları ve Toplumla(Kamuoyuyla) Paylaşma; ü İlaç ve tedavi amaçlı maddeler, önce hayvan deneyleri yapılmadan, doğrudan insanlar üzerinde kullanılamaz, ü İlaç ve tedavi amaçlı maddelerin alanyazında(literatür) zararlı olduğuna ilişkin bilgi varsa, asla kullanılamaz, bu nedenle literatür iyi taranmalıdır, o maddenin ya da ilacın zararlı dozu onam alınmış bile olsa kullanılamaz, ü Araştırmaya katılacaklardan onam alınmalı, ancak gerekiyorsa(gruplar arası karşılaştırmalı araştırmalarda) “Farkına Vardırmama İlkesi” uygulanabilir, ü Katılımcılara araştırmanın amacı, yapısı, uygulama tekniği, tehlike ve riskleri açıklanmalı ve kişinin yazılı onayı alınmalı, ü Araştırma sonuçları, toplumla, kamuoyu ile, konunun ilgilileriyle makale, bildiri ve rapor halinde paylaşılmalıdır, 6. Gebeliğin Sonlandırılması; ü 557 ve 2728 yasalara uygun olarak gebelik sonlandırılabilmektedir, ü 10 haftaya(2, 5 aylık) kadar karı-koca rızasıyla sonlandırılabilir(MR: Mestürüel Regülasyon), ü Yasaya uygun olsa da, dünya’ya gelecek bir insanın hakkı elinden alınabilir mi? (Etik kural/tartışma), ü Gebelik oluşmadan önce kontraseptiv yöntemle korunma daha önemli, 12

HEKİMLİKTE ETİK KONU VE SORUNLAR 7. Yapay Döllenme; ü Homolog inseminasyon; Sperm vericinin kadının kocası olduğu yapay döllenme, Türkiye’de serbesttir, ü Heterolog inseminasyon; Sperm vericisinin kadının kocası dışında bir erkeğin olduğu yapay döllenme, hukuksal sorunları çoktur, Türkiye’de serbest değil, 8. Genetik Uygulamalar; ü İstenen özellikte birey oluşturma girişimleri(Kopyalama), hayvan kopyalanması yapılmakta(Dolly Koyun), ancak insan kopyalanması, etik sorunlar yaratacağı nedeniyle uygulanmamaktadır, ü Genetik çalışmalar devam etmekte, genetik geçiş özellikli hastalıkların bebeklikte önlenebileceği ve tedavi edilebileceği düşünülmekte, ü Kök hücre tedavisi uygun, ü Kromozomların ucundaki DNA zinciri uzunluğuna telomer denir, her hücre çoğalmasında telomer bir miktar kısalır, zamanla hücre çoğalamaz olur (Yaşlanma), v Telomer kısalmasını, Telomeraz Enzimi bir miktar önler, v Telomer kısalması olmadığı için çoğalması devam eden hücreler: Sperm/Ovum, Kök Hücre ve Kanser Hücresidir, v Kopyalama vücut hücresinden yapılmakta, bu hücrenin de daha önce telomer kısalması nedeniyle ömrü kısaldığından, kopyalanan canlının ömrü kısadır ve etik değildir, v Telomeraz enzimi sentezlenip, genç kalmak ve ömrü uzatmak için vücuda verilebilmekte ise de, vücut hücrelerinde yaptığı gibi kanser hücrelerinin çoğalmasını da artırdığından, pratik ve etik değildir, 13

HEKİMLİKTE ETİK KONU VE SORUNLAR 9. Organ Transplantasyonu; ü Hekim-Alıcı-Verici görüş ve uyumu çok önemli, ü Onam gerekir, ü Organ, satmak ve satın almak yasalara göre Türkiye’de yasaktır, 10. Kaynak Kullanımı; Sağlık için ayrılan kaynakların, önceliği koruyucu sağlık hizmetleri için mi, yoksa tedavi hizmetleri, organ nakli, yapay döllenme ve anti-aging uygulamaları için mi olmalıdır? 11. Etik Kurul; ü Hastanelerde gerekli durumlarda etik kurul oluşturulmaktadır, genel olarak, v Hastayı en iyi tanıyan iki hekim, v Bir hemşire, v Hasta ailesinden biri, Ø Yaptırımı ve yetkisi pek yoktur, yol gösterici işlevi vardır, Ø Sağlık personelinin eğitimi, Ø Hastaya ve ailesine yardım, hastanın özerkliğini korumak, Ø Araştırmalara izin işlevi, 14

KAYNAKLAR Doğan, Orhan. , (1999). Tıp Fakülteleri için Davranış Bilimleri, Sivas: TC Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları , No: 75, 2. bs. Doğan, Y, B. (Edit). , (1998). Davranış Bilimlerine Giriş, Klinik Kitaplar Serisi, Ankara : Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Antıp AŞ Yayınları, 2. bs. Cüceloğlu , Doğan. , (2000). İnsan ve Davranışı Psikolojinin Temel Kavramları, Aralık: Remzi Kitabevi, 10. Baskı. Oktay, Mahmut. , (1995). İletişimciler İçin Davranış Bilimlerine Giriş, İstanbul: Der Yayınları. Turan Tuncer, E. , (1998). “Hasta-Hekim İlişkisi”. Davranış Bilimlerine Giriş. Doğan, Y, B. (Edit). Klinik Kitaplar Serisi, Ankara : Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Antıp AŞ Yayınları, 2. bs. Doğan, O. , (1994). “Tıbbi Etik”. Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 16(2): 187 -191. Kuçuradi, I. , (1993). “Sağlık Bilimlerinde ve Uygulamalarında Etik Sorunlar”. Toplum ve Hekim, 57: 26 -29. Bilge, N. , (1990). “Sağlık ve Etik”. Sağlık ve Toplum, 3: 47 -49, Bridge, W. , (1981). “Communicating with dying patients and their relatives”. Communication in Nursing Care, London: HM, M Pub. Doğan, O. , Doğan, S. , (1994). Kişiler Arası İlişkiler. Ankara: Somgür Yayınları. 15

TEŞEKKÜRLER 16