Halkla likiler Tarihsel Geliimi ve Temel Halkla likiler

Halkla İlişkiler Tarihsel Gelişimi ve Temel Halkla İlişkiler Modelleri Doç. Dr. Recep Yılmaz

İlk Örnekler Halkla ilişkiler tarihi, insanların topluluk hâlinde yaşamasıyla başlar. Sümerlerin M. Ö. 1800 yıllarında çivi yazısını bularak çiftçiler için bülten yayınlamaya başlamaları, yeryüzündeki ilk halkla ilişkiler olayı olarak kabul edilir. Sonraki yıllarda halkla ilişkiler kavramının gelişmesini sağlayacak çeşitli olaylar yaşanmıştır. Hindistan Yarımadası’nda, saray görevlileri halkın düşünce ve duygularını krala bildirerek yönetimi iyileştirme çabalarına girmiştir.

İlk Örnekler Eski Yunan, Mısır ve Roma’da resim, heykel gibi kamuoyu oluşturmak için yapılan görsel iletişim çalışmaları bu alanda harcanan ilk ciddi çaba olarak gösterilebilir.

İlk Örnekler Halkla ilişkiler deyiminin ilk kez Amerika Birleşik Devletleri başkanı Thomas Jefferson’un 1807 yılında Kongre’ye gönderdiği mesajda kullanıldığı bilinmektedir. 1882 yılında Yale Üniversitesi’nde “Halkla İlişkiler ve Hukukçuların Yükümlülükleri” adlı bir konferansta terim olarak geçmiş, 1897 yılında Amerikan demiryolları ile ilgili olarak çıkarılan Demiryolu Yıllığı’nda kullanılmıştır. Görüldüğü gibi, halkla ilişkiler kavramının ilk ortaya çıktığı ve bir disiplin olarak ele alındığı yer Amerika’dır.

ABD’de Halkla İlişkilerin Gelişimi ABD’de ortaya görülen çeşitli gelişmeler, halkla ilişkilerin de şekillenmesinin temellerini oluşturur. Tarihsel süreç içerisinde dört dönemde ortaya çıkan bu halkla ilişkiler anlayışlarını Grunig ve Hunt, Dört Yaklaşımlı Model’de toparlamışlardır. Bu modelleri anlamak, halkla ilişkilerin tarihsel serüvenini analitik bir düzlemde kavramakla eşdeğerdir.

ABD’de Halkla İlişkilerin Gelişimi Buna göre halkla ilişkilerin gelişimi aşağıdaki başlıklar altında toplanabilir: Basın sözcülüğü/ duyurum dönemi (1850 -1900) Kamuoyunu bilgilendirme dönemi (1900 -1920) İki-yönlü asimetrik iletişim dönemi (1920) İki yönlü simetrik iletişim dönemi (1960)

ABD’de Halkla İlişkilerin Gelişimi Basın Ajansı Modeli Bu anlayış, 1850 ve 1900 yılları arasında popüler olan bir anlayıştır. Amaç propagandadır ve iletişim dinleme yerine anlatma üzerine odaklanmıştır. Basın sözcülüğü, birey ya da bir kurum için duyurum elde etme işidir. Basın sözcüsü, kahramanların etrafını çevreleyen mitleri yapılandıran kişidir. Halkla ilişkiler basın sözcülüğü formundan gelişmiştir. Bu uygulamada yapılan, bir tür propagandadır. Gerçekten çok abartıya dayanan tek yönlü bir iletişimle işler. Kurum, kişi ya da markadan ilgili hedef kitlelere bilgi akışı vardır.

ABD’de Halkla İlişkilerin Gelişimi Amaç, duyurumu kullanarak, medyada yer elde etmektir. Hedef kitlelerin bakış açıları ya da onlarla ilgili bilgi toplanmasına çok az dikkat edilir. Günümüzde, film ve TV yıldızları, kitaplar, gazeteler ve benzerleri için iletişim araçlarının akıllıca kullanıldığı bir yöntemdir. Yaklaşımın en önemli temsilcisi P. T. Barnum’dur. Barnum, aslında bir showmen ve girişimcidir. Günümüz basın sözcülüğü ve satış artırıcı çabalarının örneklerini, hazırladığı sirk şovlarının duyurulmasında görmek mümkündür. Barnum insanların ilgisini çekecek olaylar yaratmakta ve bunların basında yer almasını sağlamaktaydı.

ABD’de Halkla İlişkilerin Gelişimi Kamuoyu Bilgilendirme Modeli 1900 ve 1920’li yıllar arası kamuoyunu bilgilendirme anlayışının egemen olduğu bir dönem olarak nitelendirilir. Bir kişi/kuruluşun kendisi ve faaliyetleri hakkında hedef kitlesine bilgi vermesi kamuoyunu bilgilendirmeyi ifade etmektedir. Amaç, bilginin yayılmasıdır. İletişim kaynaktan alıcıya doğru işler. Halkla ilişkilerin görevi de kamuya mümkün olduğunca doğru ve gerçeğe uygun bilgi iletmektir. Kamuoyunun bilgilendirilmesinin, ikna edici bir yönü olduğu düşünülmez.

ABD’de Halkla İlişkilerin Gelişimi Dönemin büyük kuruluşlarının sahipleri, yaptıkları işler hakkında kamuoyunun bilgilendirilmesinin gereksiz olduğunu düşünmekteydiler. Kamu faaliyetleri aracılığıyla kamuoyu ve kamu imajı olgusu bu kişilerin bilincine oldukça yavaş girdi. Onlara göre, kamuoyunun ve özellikle çalıştırdıkları işçilerin fazla bir değeri yoktu. Çalışanların sağlık ve güvenlik sorunları yerine kar ile ilgilenme kamuda iş sahipleri hakkında olumsuz bir imaja yol açtı. Kuruluşlar basına herhangi bir bilgi vermedikleri ve kamuya çalışmaları ile ilgili açıklamalar yapmadıkları için adına muckracker denilen bir gazetecilik türü ortaya çıktı. Bu gazetecilerin görüşlerine göre, kuruluşlar belli bir sosyal sorumluluğa sahiptir ve bu nedenle de topluma karşı olan görevlerini yerine getirmek durumundadır.

ABD’de Halkla İlişkilerin Gelişimi Bu görevlerinde bir aksaklık olduğunda gazeteciler, şirketler hakkında saldırgan yazılar yazmışlardır. Bu saldırılar karşısında, şirketler kendilerini savunmaları için eski gazetecileri işe alarak basın sözcüsü şeklinde görevlendirdiler. Amaç, politikalarının olumsuz sonuçlarını temizlemek ve sadece olumlu etkiler hakkında ayrıntılı bilgiler vermektir.

ABD’de Halkla İlişkilerin Gelişimi Ivy Lee dönemin öncülerindendir. Hükümet, kar amacı gütmeyen kuruluşlar ve ticari şirketler günümüzde bu anlayışı kullanmaya devam etmektedirler. Kamuoyunu bilgilendirme yaklaşımında kuruluşun amacı, bir cam ev gibi şeffaf olmak ve olumlu-olumsuz konularda basını bilgilendirmektir. Kurumun temel felsefesi, medyaya kesin doğruyu söylemek olmalıdır.

ABD’de Halkla İlişkilerin Gelişimi İki Yönlü Asimetrik Model 1920’lerden sonra gelişen bu model propoganda faaliyetlerini temel alır. Bu tarz halkla ilişkiler anlayışında, bilgi akışı kuruluşun lehine olacak şekilde dengesiz bir biçimde gerçekleşir. Rekabet halindeki şirketler ve ajanslar tarafından tercih edilir. Halkla ilişkiler felsefesi ve yöntemlerini tanımlamada rol oynayan en önemli kişilerden biri olan Edward Bernays 1920’lerin başlarında bu yaklaşımı benimseyen halkla ilişkiler uygulamacılarının öncüsüdür. Müşterilerinin oluşturulmasını istedikleri kanıtları güçlendirmek için doktorlar, ünlüler, fikir liderlerini kullanmayı tercih ederek halkla ilişkileri şekillendirmiştir. Aynı zamanda, müşterilerinin pozisyonları ve ürünleri için en elverişli durumu neyin oluşturacağını ortaya çıkarmak üzere, kamuoyu yoklamaları ve araştırmalardan yararlanmıştır.

ABD’de Halkla İlişkilerin Gelişimi İki Yönlü Simetrik Model Halkla ilişkilerin gelişimini açıklayan dörtlü yaklaşımın sonuncusu ve en etkilisi iki yönlü simetrik iletişimdir. Bu yaklaşımda amaç karşılıklı anlayış yaratmaktır. İki yönlü ancak dengeli bir etkiden söz edilir. Kaynak ve alıcı çeşitli grupları temsil eder. Kurum ve ilgili hedef kitlesi arasında bir diyalog söz konusudur. Modelde, hedef kitleler ve organizasyonun bu hedef kitlelerle ilişkisini anlamak için araştırmalar yapılır. Halkla ilişkiler etkinlikleri ikna edici oluşlarının yanı sıra, organizasyon ve hedef kitleleri arasında karşılıklı anlayış yaratmaya çalışır. Simetrik bir iletişim kurabilmek için araştırma ve geribeslemeye dayalı etkinliklere ağırlık verilir.

ABD’de Halkla İlişkilerin Gelişimi İki yönlü simetrik model, hedef kitlenin görüşlerini değerlendirmesi ve kuruluşun sosyal sorumluluğunu uygulaması açısından 21. yüzyılın çağdaş halkla ilişkiler anlayışını ortaya koyar. İki yönlü simetrik modeli uygulayan kuruluşlar hedef kitlelerinden aldıkları bilgileri değerlendirerek, kuruluşun halkın istediği biçimde davranmasına yol açar. Kuruluş ile hedef kitlesi arasında uyum sağlamak bu modelin hedefidir.

Avrupa’da Halkla İlişkiler Çalışmaları İngiltere’de, Başbakan L. Geoge’nin 1912’deki seçim kampanyasında halkla ilişkiler yöntemlerine başvurulmuştur. Ancak halkla ilişkiler deyimi ilk olarak 1932 yılında kullanılmıştır. 1946 yılında kurulan Merkez Enformasyon Bürosu, Hükûmetin tanıtım faaliyetlerini üstlenmiştir. Halkla ilişkilerin Avrupa’ya asıl girişi ise 1946 yılından sonra olmuştur. Bu yıllarda İkinci Dünya Savaşı yaşandığı için Avrupa sosyal ve ekonomik yönden çöküntüye uğramıştır.

Avrupa’da Halkla İlişkiler Çalışmaları Avrupa’daki ilk halkla ilişkiler şirketleri, çokuluslu Amerikan petrol ve otomobil firmalarının şubeleridir. Bu firmalar, ABD’de kullanılan halkla ilişkiler yöntemlerini Avrupa’ya taşımışlardır. Bu yıllarda İngiltere, Fransa ve Belçika’da meslek örgütleri kurulmaya başlanmıştır. 1958 yılında Belçika’nın başkenti Brüksel’de Birinci Uluslararası Halkla İlişkiler Kongresi düzenlenmiştir. 1950’li yıllardan itibaren Avrupa’da yeni bir halkla ilişkiler anlayışı oluşmaya başlamıştır. Bu anlayışa göre, iletişim ve enformasyon teknikleri bilgi içermiyor, karşılıklı ilişkiler güvene dayanıyor ve hedef kitlenin çıkarları korunuyordu.

Avrupa’da Halkla İlişkiler Çalışmaları Sonuç olarak Avrupa’da halkla ilişkiler anlayışı “iyi olanı yapmak ve yapılanları hedef kitlelere doğru biçimde aktarmak” işleviyle başlamış ve o tarihten bu yana hızla gelişmiştir.

Türkiye’de Halkla İlişkiler Ülkemizde çağdaş anlamda ilk halkla ilişkiler uygulamasını başlatan birim, 1961 yılında Devlet Planlama Teşkilatı (DPT)’nın bünyesinde kurulan “Yayın ve Temsil Şubesi”dir. Daha sonra Dışişleri Bakanlığı Enformasyon Dairesi ve çeşitli Bakanlıkların Basın ve Halkla İlişkiler Daire Başkanlıkları ya da Basın ve Halkla İlişkiler Müşavirlikleri, halkla ilişkiler çalışmalarını yürüten kuruluşlardır.

Türkiye’de Halkla İlişkiler DPT’nin yürüttüğü ilk halkla ilişkiler görevi, planlı kalkınma konusunda kamuoyunu aydınlatmaktı. Bu proje kapsamında kamuoyuna çeşitli mesajlar verilmiş, bilimsel toplantı ve tartışmalar düzenlenmiştir. Konunun gazetelerde geniş yer alması da bu çalışmanın etkisini arttırmıştır. Ülkemizde 1962 yılında DPT ve Türkiye Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü bir proje hazırlamıştır. Merkezi Hükûmet Teşkilatı Haber Alma Projesi (MEHTAP) olarak adlandırılan bu çalışmada, “Devlet kuruluşlarının her kademesindeki çalışmalarda ve kararların alınmasında halkla yakın ilişki sağlamak zorunludur. ” denmiştir. “Türk idaresinde ve çeşitli kademelerde, her kurumun bünyesine uygun olarak, halkla temas ve dinleme usulleri kurmak gerekmektedir. ”, ifadesi de bu projede yer almıştır.

Türkiye’de Halkla İlişkiler DPT’den sonra halkla ilişkiler alanında en yaygın uygulama 1964’te Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı bünyesinde kurulan Nüfus Planlaması Genel Müdürlüğü’nde görülmüştür. Bu birim, yabancı ülkelerin desteğini alarak, ülkemizde doğum kontrolü ve aile planlamasıyla ilgili halkla ilişkiler çalışmaları yürütmüştür. 1961 Anayasası, ülkemize yeni bir özgürlük anlayışı getirmiş ve bu tarihten itibaren kamu kuruluşlarında halkla ilişkiler çalışmaları artmıştır.

Türkiye’de Halkla İlişkiler Ülkemizde özel sektördeki halkla ilişkiler çalışmaları, önceleri şirketlerin reklam departmanları bünyesinde yürütülmüştür. Ancak 1970’li yıllardan itibaren şirketler, halkla ilişkiler departmanlarını kurmaya başlamışlardır. 1969 yılında özel bir holdingde halkla ilişkiler birimi kurulmuştur. Daha sonra birtakım holdingler, gazeteler, çeşitli banka ve şirketler halkla ilişkiler birimlerini kurdular. 1974 yılında ilk özel halkla ilişkiler şirketi kurulmuştur. 2000’li yıllardan itibaren halka ilişkiler, ülkemizde çok daha hızla yaygınlaşan bir meslek haline gelmiştir.

Halkla İlişkilerin Meslekleşmesi ve Kurumlar Halkla ilişkiler disiplini gelişirken, meslekleşme yolunda da birçok adım atılmıştır. 1950 yılı Mart ayında İngiltere, Fransa, Norveç ve ABD’li halkla ilişkiler uzmanlarının katılımlarıyla Hollanda’da IPRA (Uluslararası Halkla İlişkiler Derneği) oluşumu bir araya geldi Gerçek anlamda uluslararası bir dernek olarak kuruluşu ise, Mayıs 1955 tarihinde IPRA Konseyi’nin seçimiyle gerçekleşti. Yapılan toplantılar sonrasında kurucu ülkeler arasına Avustralya, Belçika, Kanada, Finlandiya, İtalya ve İsviçre de katılmıştır.

Halkla İlişkilerin Meslekleşmesi ve Kurumlar Türkiye’den 1960 yılında ilk kez Ahmet Ramazanoğlu’nun üye olduğu IPRA’nın 12 Mayıs 1965’te Atina’da gerçekleştirilen toplantısında kabul edilen Atina Bildirisi, dünyada halkla ilişkiler mesleğinin ilk yazılı anayasası oldu. Birleşmiş Milletler tarafından Sivil Toplum Örgütü olarak kabul edilen IPRA, UNESCO tarafından uygulanan programlara da katılmaktadır. Merkezi İngiltere’de bulunan dernek, üst kademelerdeki halkla ilişkiler uzmanları, şirket sahipleri, öğretim üyelerinin katıldığı bir kuruluştur. Dünya çapında yaygınlığı olan, birçok ülkeden üyesi bulunan ve Birleşmiş Milletler örgütü tarafından tanınan tek halkla ilişkiler kuruluşu olan IPRA’nın Yönetim Kurulu 12 ülke ve 13 üyeden oluşmaktadır.

Halkla İlişkilerin Meslekleşmesi ve Kurumlar Ülkemizdeki mesleki örgütlenmenin ilki ise, halkla ilişkiler uzmanlarını bir çatı altında toplayarak meslek içi dayanışma sağlamak, mesleğin tanınması, yerleşmesi ve gelişmesi yolunda çalışmalar yapmak üzere 1972 yılında kurulan Halkla İlişkiler Derneği’dir. Halkla İlişkiler Derneği, Türkiye’de Halkla İlişkiler mesleğinin dünya standartlarında uygulanmasını sağlamak ve sektöre yeni katılanlarla uzmanlara mesleki gelişmelerinde ışık tutmak için üyeleri ve sektör nezdinde akademik, mesleki ve toplumsal sorumlulukların gereklerini en üst düzeyde ve katma değer yaratacak bir anlayışla yerine getirilmesini hedeflemektedir.