Gruplar in Kiileraras likiler Psikoterapisi Klinisyen El Kitab

Gruplar İçin Kişilerarası İlişkiler Psikoterapisi Klinisyen El Kitabı IPT Institute www. iptinstitute. com

Kişilerarası İlişkiler Psikoterapisi Klinisyen El Kitabı İçindekiler Grup KİPT’e Giriş Grup Seansı #1 3 30 Grup KİPT’in Yapısı Grup Seansı #2 5 35 Gruba Kabul Değerlendirmesi 6 Kişilerarası İlişkiler Dökümü 9 Grup Seansı #3 42 Bağlanmayı Değerlendirme 13 Grup Seansı #4 Grup için Problem Alanları 15 Grup Seansı #5 Kişilerarası Formülasyon 16 Grup Seansı #6 43 50 53

Grup KİPT’e Giriş Seans #1 Tamamlama Grup KİPT’in Birincil Hedefi: Grup üyelerinin sıkıntılarını rahatlatmak için gerekli olan tutarlı ve güvenilir sosyal desteği mümkün olan en kısa sürede sağlamaktır. 3

Grup KİPT’e Giriş KİPT, depresyon, anksiyete ve genel psikolojik sıkıntı hali ile bağlantılı olan spesifik kişilerarası problem alanları üzerinde çalışan, kısa süreli bir psikoterapidir. Grup KİPT, bireysel KİPT’ten daha fazla yapılandırılmış olmakla birlikte, yine de klinik esnekliğe olanak tanır. Grup KİPT'in spesifik bir gündemi, yapısı ve belirlenmiş bir bitiş noktası vardır. Ancak KİPT’in genel kuralları, bireysel ve grup uygulamalarında aynıdır. Bu kılavuz Stuart ve Robertson (2012) tarafından yazılmış Kişilerarası İlişkiler Psikoterapisi: Klinisyen Kılavuzu 2. Basım’a dayanan 8 seanslık Grup KİPT uygulamasını tanımlamaktadır Grup KİPT protokolü, kendi klinik yargınızı kullanarak grubunuz için en uygun yapı ve gündemi oluşturmanıza olanak tanır. Bu el kitabında depresyon hastalarında kullanılabilecek bir yapı örneği sunulmuştur. Grup üyelerinin ihtiyaçlarına göre, seansların sayısı, yapısı ya da gündemde değişiklik gerekiyorsa, esneklik gösterilmeli ve kliniğe göre olarak karar verilmelidir. Bu kitapçıkta, her seans için, görüşme sırasında da referans olarak kullanılabilecek bir taslak verilmiştir. Bu taslak şunları içerir: Seansın genel amaçları Seansın gündemi Her bir seans için terapi etkinlikleri 4

Grup KİPT’in Yapısı Değerlendirme Bireysel Kabul Aşaması Kişilerarası İlişkiler Dökümü ; Kişilerarası Formülasyon ve Özet 2 Seans (danışanın gruba uygunluğunun değerlendirilmesi) Akut Grup Aşaması Toplam 7 Seans Sunuş 1 seans Rol Değişiklikleri 2 seans Kişilerarası Çatışmalar 2 seans Yas ve Kayıplar 2 seans Grup Tedavisinin Tamamlanması 1 Seans (2 hafta sonra) 5

Grup KİPT’in Yapısı: Modifikasyonlar 1. Grup bileşimi: Önerilen: Benzer problem odağına sahip 7 -8 kişi (örneğin postpartum kadınlar, kanser hastaları, kayıp ve yas) 2. Toplam seans sayısı: Önerilen: 8 -14 grup seansı 3. Her bir seansın süresi: Önerilen: 90 dakika 4. Seans sıklığı: Önerilen: Haftada bir 5. Terapist sayısı: Önerilen: 2 koterapist 6. Açık ya da Kapalı Grup: Önerilen: Kapalı (grup başladıktan sonra yeni üye alınmaz) 7. Sonlandırılan ya da Devamlı Grup: Önerilen: Sonlanma, ya da destek grubuna geçiş 6

Grup KİPT’e Kabul İçin Değerlendirme (2 Bireysel Seans) 1. Tam bir psikiyatrik değerlendirme yapınız. 2. Kişilerarası ilişkiler dökümünü oluşturunuz. 3. Kişilerarası formülasyon ve özet çıkarınız. 4. Danışanın Grup KİPT için uygunluğunu değerlendiriniz. 5. Grup KİPT için UYGUNSA, danışana Grup KİPT’in işleyişini anlatınız. • • • Grup yapısı Grup kuralları ve danışandan beklentiler Gruptan kazanılacak olası yararlar ve hedefler 6. Grup KİPT için UYGUN DEĞİLSE, bireysel terapiye yönlendiriniz. 7

Grup KİPT’e Kabul İçin Değerlendirme Grup KİPT için uygun hastaların seçimi, grup sürecinin EN ÖNEMLİ bileşenidir. 1. Tüm üyelerin benzer bir odağı olmalıdır. • • Örnekler: postpartum depresyon, kanser, kayıp ve yas, anksiyete, diyabet, HIV pozitifliği tanısı Tüm üyelerin ortak bir odağı olması, grup içindeki sosyal desteği hızlandırır. 2. Kayıtsız bağlanma stili olanları dahil etmeyiniz. 3. Antisosyal ya da narsisistik özellikleri olanları dahil etmeyiniz. 4. Aktif intihar düşünceleri olanları dahil etmeyiniz. 8

Grup KİPT’e Kabul İçin Değerlendirme Kişilerarası İlişkiler Dökümü: Hedefler 1. Güncel ilişkileri ve genel sosyal destek düzeyini anlamak 2. Hastanın güncel kişilerarası problemlerini araştırmak 3. Hastanın bağlanma stilini değerlendirmek 4. Hastanın iletişim tarzını belirlemek 5. Tedavinin odağı olabilecek özgül KİPT problem alanlarını belirlemek Hastalar grup seansına, kendi kişilerarası dökümlerinin (çember) bir kopyasını getirmelidirler. ilişkiler 9

Grup KİPT’e Kabul İçin Değerlendirme Kişilerarası Envanter Çok yakın destekler Yakın destekler Uzak destekler 10

Kişilerarası İlişkiler Dökümünü Sunuş «Sosyal destek ağınızı daha ayrıntılı bir şekilde anlayabilmek istiyorum : Birlikte zaman geçirdiğiniz aile bireyleri ve arkadaşlarınız kimlerdir ? Belki de bu kişiler şu an yaşadığınız sorunlarla da bir biçimde ilişkili olabilirler. Bu ilişkileri kâğıt üzerinde görebilmek bize çok yardımcı oluyor. Bunu yapmak için şöyle basit bir yol bulduk: Destek ağınızda yer alan 7 -8 kişinin adlarını, size ne kadar yakın olduklarına göre, bu çemberlere yazıp yerleştirmenizi rica edebilir miyim? Lütfen yazarken bana kim olduklarını da söyleyin; isimleri yazdıktan sonra, geri dönüp her kişi hakkında daha ayrıntılı konuşacağız. » İsimleri yazması için çemberi hastaya veriniz. Daha sonra, “bana kimi tanıtarak başlamak istersiniz? ” diye sorarak başlayınız 11

Kişilerarası İlişkiler Dökümü: Örnek Sorular • Hayatınızdaki önemli insanlar kimlerdir? • Sizi daha iyi tanımak için 7 -8 kişiyle konuşacak olsam, bunların kimler olması gerekirdi? • Sosyal destek ağınızı nasıl tanımlarsınız? • Siz kimlere destek olursunuz, nasıl destek olursunuz? • Destek almak için kimlere yönelirsiniz? Nasıl destek istersiniz? • Ne tür desteklere gereksiniminiz olur? • İlişkilerinizde bir çatışma çıktığında neler olur? • Size sevgisini en güzel kim hissettirdi? Nasıl yaptı bunu? 12

Grup KİPT’e Kabul İçin Değerlendirme Bağlanmayı Değerlendirme 1. Hastanın kendi bildirimleri – Kişilerarası ilişkiler dökümü – Kişiliğinin ve ilişkilerinin doğrudan kendisine sorulması 2. Başka kişilerden alınan bilgiler (mümkünse; örneğin ebeveyn, eş) 3. Hasta-terapist ilişkisi – Karşı aktarım (terapi esnasında sizin hastaya tepkiniz) 4. Öyküleme – Öyküler (Hastanın diğer insanları tanımlama biçimi ve içeriği) 13

KİPT Bağlanma Modeli Benlik Modeli Kendine yetebilen Güvenli Güvenilebilir Kendine yetemeyen Saplantılı Başkaları Modeli Güvenilemez Kayıtsız Korkulu (Grup KİPT için uygun değil) 14

Kişilerarası Problem Alanları 1. Rol Değişimleri – Sosyal rol değişiklikleri: yeni okul, evlenme, yeni iş, taşınma, göç – Yaşam evresi rol değişimleri: Yetişkinlik, çocuk sahibi olma, yaşa bağlı değişiklikler 2. Kişilerarası Çatışmalar – Eş, aile, arkadaşlar, patron ya da iş arkadaşları ile çatışmalar 3. Yas ve Kayıplar – Ölüm, boşanma, önemli bir dostluğun sona ermesi, engelliliğe bağlı fiziksel işlev kaybı Problem alanları, birer tanı değildir. Problem alanları, KİPT’te kişilerarası ilişkilere, işbirliği içinde odaklanmanın bir yoludur. 15

Grup KİPT İçin Bireysel Değerlendirme Kişilerarası Formülasyon 1. Kişilerarası formülasyon terapistin potansiyel grup üyesini ve onun problemlerini kapsamlı ve formel biçimde psikolojik / psikiyatrik olarak kavramlaştırmasıdır. • Formülasyon, formel DSM-5 tanısını içerir • Formülasyon bağlanma, kişilik, savunma mekanizmaları, travma ve benzeri teknik kavramlar içerebilir • Formülasyon hastanın tıbbi kayıtlarının yazılı bir parçası olabilir 2. Kişilerarası formülasyon, biyopsikososyal / kültürel / manevi bir modele dayanır. 16

Kişilerarası Formülasyon Biyolojik Faktörler Psikolojik Faktörler Sosyal Faktörler Özgün Birey Manevi Faktörler Kültürel Faktörler Akut Kişilerarası Kriz 17

Kişilerarası Formülasyon Biyolojik Faktörler Yaş Genetik Cinsiyet Madde kullanımı Tıbbi hastalık Tıbbi tedaviler Diyet, Egzersiz Psikolojik Faktörler Bağlanma Kişilik Mizaç Travma öyküsü Damgalanma Sosyal Faktörler Yakın ilişkiler Sosyal destek İş durumu Eğitim Sağlık hizmetine ulaşım İletişim stili Özgün Birey Kültürel Faktörler Gelenekler Aile Akut Kişilerarası Kriz Kişilerarası çatışma Rol değişimi Yas ve kayıplar Manevi Faktörler Gelenekler Sosyal destek Anlamlandırma sistemi 18

Kişilerarası Formülasyon Örneği Biyolojik Faktörler 28 yaşında Ailede depresyon öyküsü Kadın Düşük yapmış Hipertansiyon Psikolojik Faktörler Sosyal Faktörler Saplantılı bağlanma stili Çökkün duygudurum Anhedoni Travma öyküsü yok Duygusal yemek yeme Baş etmek için yoga yapıyor Evli Yakın arkadaş-aile destekleri Hukuk öğrencisi Duygu ifade etme ve yardım istemede zorluk Jane Manevi Faktörler Kültürel Faktörler Beyaz ırk Heteroseksüel Akut Kişilerarası Kriz Yas ve kayıp Kendisini Hıristiyan olarak tanımlıyor Kiliseye gitmiyor Tanrıya en yakın hissettiği yer doğa 19

Grup KİPT’e Kabul İçin Değerlendirme Kişilerarası Özet Kişilerarası özet, hasta ve terapistin BİRLİKTE oluşturdukları, hastanın durumu ve problemlerinin işbirliği içinde yazılmış bir özetidir. Özet, «formel olmayan» bir anlayışta ve tedavinin hastaya uygun bir dilde oluşturulmuş yol haritasıdır. Özet, kabul için değerlendirme aşamasının sonunda yapılır. Özet ve formülasyon, birbirlerinden farklı KİPT araçlarıdır. Kişilerarası Özet ▪ ▪ Hasta ve terapist katkıda bulunurlar Hem hasta hem de terapist yazar ya da çizerler Hastanın anlayabileceği basit dil kullanılır Formel olmayan yapıdadır Kişilerarası Formülasyon ▪ Terapist oluşturur ▪ Terapist yazar ▪ Teknik dil içerir ▪ Formel yapıdadır 20

Kişilerarası Özet: Hedefler 1. Hastanın sıkıntısına kişisel anlam taşıyan bir açıklamanın işbirliği içinde oluşturulması 2. Hastanın güçlü yönleri ve incinebilir yönlerine ait resmin işbirliği içinde oluşturulması 3. KİPT problem alanının (alanlarının) işbirliği içinde belirlenmesi 4. İşbirliği içinde hedeflerin saptanması ve tedavi planı geliştirilmesi 5. İlk grup seansında hastanın kendisini tanıtmak için kullanabileceği bir taslak oluşturulması Kişilerarası özet, biyopsikososyal / kültürel / manevi modele dayanmakla birlikte formel olarak bu kategorilere ayrılmaz. Bunun yerine hastaya anlamlı gelecek «alanlar» ya da «kümeler» kullanılmalıdır. Tüm hastalar grup seansına, özetlerini getirmelidirler. kendi kişilerarası 21

Kişilerarası Özet Oluşturma «Yaşamakta olduğunuz sorunlara nelerin yol açtığını daha iyi anlayabilmemiz için, şimdiye kadar konuştuklarımızı sizinle birlikte özetlemek istiyorum. Söz ettiklerimizi belli alanlar ya da kümeler olarak kâğıda dökebilirsek bunu daha kolay yapabiliriz. Birlikte önemli olabileceğini söylediğimiz şeyleri bu kâğıda yazmaya başlayabilir misiniz acaba? Bunları tıbbi sorunlar ya da ilişki sorunları gibi sizin için geçerli olabilecek kümelere ayırabiliriz. Haydi birlikte yapmaya başlayalım. » 1) Hastaya faktörleri yazabilmesi için boş özet kağıdını veriniz. 2) Terapist önemli faktörlerin yazılmasına yardımcı olmalıdır. 3) Mümkün olduğunca hastanın sözcüklerini ve ifadelerini kullanınız. 4) Hastanın güçlü yönlerini sıralayan bir alan MUTLAKA ekleyiniz. 5) KİPT tedavisi için 2 -3 genel hedef ekleyiniz. 6) TEDAVİ HEDEFLERİ ARASINA, SOSYAL DESTEĞİN ARTTIRILMASINI HER ZAMAN EKLEYİNİZ. 22

Kişilerarası Özet: Örnek Sorular • Hangi ilişki sorunları mevcut sıkıntınızla ilgili olabilir? • Hangi ailesel sorunlar mevcut sıkıntınızla ilgili olabilir? • Hangi tıbbi ya da fiziksel sorunlar, mevcut sıkıntınızı ilgili olabilir? • Dini veya manevi inançlarınız mevcut sorunlarınızla baş etmenize nasıl yardımcı oluyor olabilir? • Mevcut sorunlarınızla baş etmenize olabilecek güçlü yönleriniz nelerdir? yardımcı • Terapide genel hedeflerinizden 2 -3’ü nelerdir? 23

Kişilerarası Özet Örneği: Postpartum Depresyon Yorgunluk, Uykusuzluk, Emzirme Hedefler: 1) Eşten yardım almak 2) İzolasyon hissini azaltmak 3) Diğer insanlardan daha fazla destek alabilmek Eşimden YARDIM YOK GÜÇLÜ YÖNLER Problem çözücü Yeterli Mizah gücü Değişen arkadaşlıklar, Yalnızlık hissi Sıkıldım ve bunaldım 24

Kişilerarası Özet Örneği: Yeni tanı konmuş kanser ve ilişkili anksiyete Kanser!!!! Ölüm korkusu Ağrı korkusu Hedefler: 1) Kansere karşı daha güçlü olmak 2) İzolasyon hissini azaltmak 3) Diğer insanlardan daha fazla destek alabilmek «Partnerim konuşmaktan kaçınıyor, Duygusal desteğim yok» GÜÇLÜ YÖNLER “Savaşçıyım” Azim İyi arkadaşlar Yalıtılmışlık Yalnızlık «Hastalık seyri ve tedavisi ile ilgili bana verilen çelişkili görüşler» = Artan kaygı 25

Grup KİPT’e Kabul İçin Son Seçim Grup KİPT için hastaların SON SEÇİM değerlendirmesi grup sürecinin EN ÖNEMLİ bileşenidir. 1. Tüm üyelerin benzer bir odağı olmalıdır. Örnekler: postpartum depresyon, kanser, kayıp ve yas, anksiyete, diyabet, HIV pozitifliği tanısı 2. Tüm üyelerin açık Özet ve Hedefleri olmalıdır. 3. Tüm üyelerin açık Problem Alanları olmalıdır. 4. «Artmış Sosyal Destek» tüm üyeler için tedavi hedefleri arasında olmalıdır. 5. Tüm üyelerin tutarlı bağlanma stilleri olmalıdır. 6. Kayıtsız bağlanma, antisosyal ya da narsisistik özellikler, aktif intihar eğilimi olanlar gruba dahil edilmemelidir. 26

Grup KİPT’in Rasyoneli 1. Grup, üyelerine sosyal destek sağlar 2. Grup KİPT Deneysel desteği olan bir tedavidir Tedavi hedefleri – – Belirtileri azaltma Kişilerarası işlevsellikte düzelme Sosyal destekte artış Psikoeğitim sağlama 3. Güçlü yönlere dayanan ve işbirliği içinde yürütülen bir tedavidir ve şunları sağlar: • • • Grubun diğer üyelerinden destek alma Grubun diğer üyelerinden öğrenme Yalnız olmadığını fark etme 27

Grup KİPT Tedavi Anlaşması Grup KİPT’in Yapısı • • Grubun süreceği seans sayısını belirtiniz. Grubun bitişi ile tedavinin sonlanacağını belirtiniz ( eğer farklı bir süreç izlenecekse açıklayınız). Grup Kuralları • • Tüm seanslara katılmak Zamanında gelmek Gizliliğe uymak Katılımcı olmak Açık görüşlü olmak Olumlu olmak Diğerlerini yargılamamak Doğrudan öneri vermekten kaçınmak- ÖNCELİKLE DİNLE Grup kohezyonunu azaltabilmesi nedeni ile genellikle grup üyelerinin grup dışında görüşmemeleri istenir. 28

Grup KİPT Seansları Terapistin görevleri- Tüm seanslar • Ağırlama- herkesin nasıl olduğunu sorarak başlamayınız. • Gündem- her seansta tahtaya yazınız. • Eğitim- KİPT ve yaşanılan sıkıntı üzerine, grup üyelerinin ortak deneyimleri üzerinden ilerleyerek farkındalıklarını artırınız. • Katılımcı olmaya teşvik ediniz. • Geribildirim isteyiniz. • NEZAKETİNİZLE ÖRNEK OLUNUZ. • Grup desteğine dahil olmaya teşvik ediniz ve grup kohezyonunu kolaylaştırınız. • Zamanı iyi kullanınız. 29

Grup KİPT Seansı 1: Sunuş Amaçlar: – Grup kohezyonu ve desteğini geliştirmek – Kişilerarası deneyimlerin ortaklığını vurgulamak – Grup üyelerini Grup KİPT ile ilgili bilgilendirmek Gündem: – – – Karşılama ve sunuş; kaynaşma Gündemin gözden geçirilmesi (tahtaya yazın) Grup KİPT yapısını ve rasyonelini gözden geçirme Grup kurallarının işbirliği içinde tartışılması Kişilerarası sıkıntıların işbirliği içinde tartışılması Üyelerin çemberlerini ve özetlerini sunumu (2. seansta devam eder) Tüm üyeler grup seansında, kendi kişilerarası ilişkiler dökümlerini (çember) ve özetlerini yanlarında bulundurmalıdırlar. 30

Grup KİPT Seans 1: KAYNAŞMA Amaç: Grup üyelerini tanıştırarak grup kohezyonu kurmaya ve destek sağlamaya başlamak TERAPİ ETKİNLİĞİ Üyeler ikili gruplara ayrılarak 5 -10 dk. eşlerine kendileri hakkında bilgi verirler. Daha sonra her üye eşini grubun geri kalanına tanıtır. Örnek: “Şimdi herkesin birbirini tanımasını istiyoruz. Bunun için başarıyla kullandığımız bir yol var: her biriniz grubun bir başka üyesi ile eşleşin ve karşılıklı olarak kendinizi eşinize tanıtın. Eşlerin birbirini tanıması için 5 -10 dakika süremiz olacak. Daha sonra herkes eşini gruba tanıtacak. Nereli olduğunuz, hobilerinizin ya da yapmayı sevdiğiniz diğer şeylerin neler olduğu ve kendinizle ilgili diğer ilginç konuları anlatarak başlayabilirsiniz. ” 31

Grup KİPT Seans 1: GRUP KURALLARI Amaç: Üyelerle işbirliği içinde grup kurallarını oluşturmak ve onları bu yönde bilgilendirmek. TERAPİ ETKİNLİĞİ Grup liderlerinden birisi, grup üyeleri ile birlikte çalışarak üzerinde anlaşılan grup kurallarını tahtaya yazar. Grup tarafında önerilen kurallar yazılmalıdır (gerekiyorsa daha sonra değişiklikler yapılabilir). Örnek: “Grup içinde rahat hissedebilmek ve bazı kişisel bilgileri paylaşabilmek için hepimizin uyacağı bazı ortak kararlar ve kurallar olması gerekir. Hangi kuralları önermek istersiniz? ” Grup üyelerinden öneri gelmese dahi, terapistin önerisi ile şu kurallar eklenmelidir: 1) mahremiyet; 2) zamanında gelmek; 3) açık görüşlü olmak; 4) katılımcı olmak; 5) olumlu olmak; 6) devamsızlıklar ile ilgili grup kararı; 7) grup dışı görüşmelerle ilgili ortak karar 32

Grup KİPT Seans 1: SIKINTI Amaç: Üyelerle işbirliği içinde, ortak kişilerarası sıkıntılarla odaklanmak ve bu konuda farkındalıklarını artırmak. TERAPİ ETKİNLİĞİ Terapistler, tahtayı da kullanarak, grupla birlikte depresyon, anksiyete ve sıkıntı deneyimlerini belirleme ve tanımlama üzerinde çalışırlar. Grup üyelerine yaşamakta oldukları sıkıntı hakkında sorular sorarlar. Deneyim ve belirtilerini tahtaya yazıp ve tartışırlar. Terapistler tartışmayı kolaylaştırıcı rol üstlenmeli, grup üyelerinin deneyimleri arasındaki benzerlik ve farklılıkları vurgulamalıdır. Örnek: “Hadi şimdi depresyonla ilgili deneyimleriniz hakkında konuşalım. Ne tür belirtiler ya da problemler yaşadınız? Fikirlerinizi tahtaya yazalım, böylece hepsini tartışabiliriz. ” 33

Grup KİPT Seans 1: ÜYELERİN ÇEMBER VE ÖZETLERİNİ SUNMALARI Amaç: Grup üyelerinin kendi sıkıntı deneyimlerini paylaşmaya başlamaları; izolasyon hissinin azalması ve gruptaki diğer üyelerce anlaşılabildiklerine dair hissin artması. TERAPİ ETKİNLİĞİ Terapistler, bir gönüllüden kendi kişilerarası çember, özet ve tedavi hedeflerini sunmasını isterler. Grup üyelerinin seansa getirdikleri çember ve özetler üzerinden sunum yapılmalıdır. Ortak temalar ortaya çıktıkça, terapistler bunları tahtaya yazarlar. Örnek: “Her birinizle sizi buraya neyin getirdiği ve gruptan beklentileriniz üzerine konuşmak istiyoruz. Bu yapmanın iyi bir yolu grupla çember, özet ve hedeflerinizi paylamanızdır. Kim başlamak ister? ” 34

Grup KİPT Seans 2: ROL DEĞİŞİMLERi Amaçlar: – Grup kohezyonunu ve desteğini geliştirmek – Kişilerarası deneyimlerin ortaklığını vurgulamak – Kişilerarası problemlerle belirtiler arasında bağlantı kurmak Gündem: – – – Karşılama Grup üyelerinin çember, özet ve hedeflerini sunmalarına devam Rol değişimleri ile ilgili işbirliği içinde tartışma Zaman çizelgesi örneği sunumu İkili gruplar halinde zaman çizelgesi egzersizi Üyelerin zaman çizelgelerini gruba sunması Tüm üyeler grup seansında, kendi kişilerarası ilişkiler dökümlerini (çember) ve özetlerini yanlarında bulundurmalıdırlar. 35

Grup KİPT Seans 2: TARTIŞMA: ROL DEĞİŞİMLERİ Amaç: Üyelerle işbirliği içinde, rol değişimleriyle ilgili ortak deneyimlere odaklanmak ve bu konuda farkındalıklarını artırmak. TERAPİ ETKİNLİĞİ Terapistler, tahtayı da kullanarak, grupla birlikte üyelerin rol değişimi deneyimlerini belirleme ve tanımlama üzerinde çalışırlar. Grup üyelerine yaşamakta oldukları rol değişimleri hakkında genel sorular sorun. Genel temaları tahtaya yazın ve tartışın. Terapistler tartışmayı kolaylaştırıcı rol üstlenmeli, grup üyelerinin deneyimleri arasındaki benzerlik ve farklılıkları vurgulamalıdır. Örnek: “Rol değişimleri, KİPT’teki temel problem alanlardan birisidir. Rol değişimi, önemli bir yaşam değişikliğidir. Beklenmedik ya da istenmeyen bir değişiklik olması, aynı anda birkaç değişikliğin birden olması ve çevredekilerden yeterli destek alınamaması durumlarında rol değişimleri zorlu hale gelebilir. Yeni bebek sahibi olmak, taşınma, iş değişikliği, aile değişiklikleri bazı rol değişimi örnekleridir. Siz ne gibi rol değişiklikleri yaşıyorsunuz? 36

Grup KİPT Seans 2: ZAMAN ÇİZELGESİ ÖRNEK SUNUMU Amaç: Üyelerle işbirliği içinde, her grup üyesinin kendi kişilerarası zaman çizegelesini hazırlamasını sağlamak ve değişimlerin yaşanılan sıkıntı ile ilişkisi konusunda farkındalığını artırmak. TERAPİ ETKİNLİĞİ Terapist tahta üzerinde zaman çizelgesini açıklar. Daha sonra gönüllü bir grup üyesiyle örnek zaman çizelgesi oluşturur. Hedef, grup üyelerinin yaşamlarında ne tür değişiklikler olduğunu ve ihtiyaçlarının neler olduğunu anlamaları, sonra da kendi yaşadıkları rol değişiminin öyküsünü gruba anlatmaya çalışmalarıdır. Örnek: “Yaşadığınız zor değişimin sizin için nasıl birse olduğunu çevrenizdekilerin anlamasını sağlamanın en iyi yolu, bunu onlara iyi bir şekilde anlatabilmektir. KİPT’te bunun için zaman çizelgesini kullanırız. Zaman çizelgesi, sağ ucunda bir ok olan düz bir çizgiden ve değişimi gösteren bir kesme noktasından ibarettir. Benimle birlikte kim kendi zaman çizelgesini oluşturmak ister? 37

Grup KİPT Zaman Çizelgesi Sunumu “Gönüllü olduğunuz için teşekkür ederim! Yaşamakta olduğunuz önemli değişiklikleri daha iyi anlamak istiyorum. Tahtada bir zaman çizelgesi yaparak görsel bir tablo elde etmek yararlı olabilir. Ortadaki dik çizgi, daha önce tanımladığımız değişimi gösteriyor. Bu değişimi daha ayrıntılı olarak nasıl tanımlayabilirsiniz? Değişimin tam olarak ne olduğunu buraya yazabilir misiniz? Sonra da, zaman çizelgesi üzerine bu değişimle ilgili diğer olayları yazmanızı rica ediyorum. Mesela değişimin gerçekleşeceğini ne zaman fark ettiğinizi, ya da değişim sonrasında olan diğer önemli olayları. . . Siz bunları yazmayı bitirdikten sonra, geriye dönüp her biri hakkında ayrıntılı olarak konuşacağız. ” Gönüllü grup üyesinin bilgileri terapistle birlikte yazmasını sağlayınız. • Önemli noktaları ekleme konusunda terapist yardımcı olabilir. • Mümkün olduğunca hastanın sözcük ve ifadelerini kullanınız. 38

Rol Değişimleri Zaman Çizelgesi 39

Grup KİPT Seans 2: ÇİFTLER HALİNDE ZAMAN ÇİZELGESİ EGZERSİZİ Amaç: Üyelerle işbirliği içinde, kendi kişilerarası zaman çizelgelerini hazırlamalarını sağlamak ve bu konuda farkındalıklarını artırmak. TERAPİ ETKİNLİĞİ • Çiftlere ayrılan grup üyeleri, örnek zaman çizelgesi sunumunu kullanarak sırasıyla eslerinin zaman çizelgelerini oluşturmalarına yardımcı olurlar. Üyeler, eslerine zaman çizelgesi geliştirmesi için yardımcı olurken Çalışma Kağıdı 1’i kullanabilirler. Çiftler halinde bu çalışma yapıldıktan sonra, her üye kendi zaman çizelgesini gruba sunar. Örnek: “Eşleşerek birbirinizin zaman çizelgelerini oluşturmasına yardım etmeniz önemli bir adım olacaktır. Az önce tahtaya çizdiğimiz örnek zaman çizelgesini kullanabilirsiniz. Lütfen sırayla yapmaya başlayınız. Her bir üyenin zaman çizelgesi için 5 -10 dakika süremiz olacak. Bir üyeye ayırdığımız süre dolduğunda haber vereceğim, sonra diğer eş için yine 5 -10 dakika zaman ayıracağız. Eşiniz zaman çizelgesini size açıklarken, siz de çalışma kağıdındaki soruları yönelterek ona yardımcı olabilirsiniz. ” 40

Grup KİPT Seans 2: ÇALIŞMA KAĞIDI #1 Zaman Çizelgesi Hazırlama İçin Örnek Rol Değişimi Soruları • Büyük değişim yaratan olay neydi? • Ondan önce neler oldu? • Ondan sonra neler oldu? • Sizin için değişim nasıl bir şeydi? • Değişim sizi nasıl etkiledi? • Değişim ruh halinizi ve sıkıntınızı ne şekilde etkiledi? • Bu değişimden önce nasıl bir insandınız? • Bu değişimden sonraki sizi nasıl tanımlarsınız? • Diğer insanların değişimin sizi nasıl etkilediğini anlayabilmeleri için bilmeleri gereken şeyler nedir? 41

Grup KİPT Seans 3: ROL DEĞİŞİMLERİ (Devamı) Amaçlar: – Grup kohezyonu ve desteğini geliştirmek – Kişilerarası deneyimlerin ortaklığını vurgulamak – Kişilerarası problemlerle belirtiler arasında bağlantı kurmak Gündem: – Karşılama – Grup üyelerinin zaman çizelgelerini sunmalarına devam – Grup kohezyonunu grup üyelerinin birbirlerine desteğini Tüm üyeler grup seansında, kendi kişilerarası ilişkiler dökümlerini (çember) ve özetlerini yanlarında bulundurmalıdırlar. 42

Grup KİPT Seans 4: ÇATIŞMALAR Amaçlar: – Grup kohezyonu ve desteğini geliştirmek – Kişilerarası deneyimlerin ortaklığını vurgulamak Gündem: – – – Karşılama Kişilerarası çatışmalar üzerine işbirliği içinde tartışma Örnek merdiven sunumu İkili gruplar haline merdiven çalışması Grup üyelerinin merdivenlerini gruba sunmaları Tüm üyeler grup seansında, kendi kişilerarası ilişkiler dökümlerini (çember), özetlerini ve ZAMAN ÇİZELGELERİNİ yanlarında bulundurmalıdırlar. 43

Grup KİPT Seans 4: TARTIŞMA: KİŞİLERARASI ÇATIŞMALAR Amaç: Üyelerle işbirliği içinde, kişilerarası çatışmalarla ilgili ortak deneyimlere odaklanmak ve bu konuda farkındalıklarını artırmak. TERAPİ ETKİNLİĞİ Terapistler, tahtayı da kullanarak, grupla birlikte üyelerin kişilerarası çatışma deneyimlerini belirleme ve tanımlama üzerinde çalışırlar. Grup üyelerine yaşamakta oldukları kişilerarası çatışmalar hakkında genel sorular sorun. Genel temaları tahtaya yazın ve tartışın. Terapistler tartışmayı kolaylaştırıcı rol üstlenmeli, grup üyelerinin deneyimleri arasındaki benzerlik ve farklılıkları vurgulamalıdır. Örnek: “Bugün kişilerarası çatışmalar hakkında konuşacağız. Çatışma, diğerleri ile olan fikir ayrılığı ya da anlaşmazlık durumudur ve sıklıkla ihtiyaç duyulan yardım ya da destek alınamadığında ortaya çıkar. Beklentileriniz karşılanmadığında, hayal kırıklığına uğradığınızda ve incindiğinizde çatışma yaşayabilirsiniz. Geçen hafta üzerinde durduğumuz önemli bir nokta destek alabildiğimiz durumlarda yaşamdaki değişim dönemlerini daha kolay atlattığımız olmuştu. Her ne kadar diğer insanların nasıl bir yardıma ihtiyaç duyduğumuzu kendiliklerinden bilmeleri hoşumuza gitse de , gerçekte genellikle yardımı bizim istememiz gerekir. Diğer insanlarla sizi sıkan ne tür çatışmalar yaşadınız? " 44

Grup KİPT Seans 4: MERDİVEN ÖRNEĞİ SUNUMU Amaç: Üyelerle işbirliği içinde, kendi kişilerarası merdivenlerini hazırlamalarını sağlamak ve bu konuda farkındalıklarını artırmak. TERAPİ ETKİNLİĞİ Terapist, tahtayı da kullanarak merdivenleri açıklar. Daha sonra gönüllü bir grup üyesinin merdiveni örnek olarak sunulur. Hedef, grup üyelerinin neler olduğunu ve ihtiyaçlarının ne olduğunu anlamaları, kendi yaşadıkları çatışmanın öyküsünü gruba anlatmaya çalışmalarıdır. Örnek: “Diğer insanların, bir çatışma yaşıyor olmanın nasıl bir şey olduğunu anlamasını sağlamanın en kolay yolu, çatışmanın neye benzediğini anlatmaktır. KİPT’te bunu sağlamak için merdiven resimlerini kullanırız. Bir merdiven ilişkinin ne kadar önemli olduğunu, diğer merdiven ise çatışmanın büyüklüğünü temsil eder. Birlikte bir örnek oluşturabilmemiz için kim gönüllü olmak ister? 45

Kişilerarası merdiven örneği sunumu “Gönüllü olduğunuz için teşekkür ederim! Yaşamakta olduğunuz çatışmayı daha iyi anlamak istiyorum. Görsel bir tablo halinde tahtaya çizmek yararlı olabilir. Merdivenler şeklinde düşünmenizi istiyorum. Bir merdiven problemin büyüklüğünü, diğer merdiven ise ilişkinin ne kadar önemli olduğunu gösteriyor. Üst basamaklara çıktıkça çatışma daha büyük ya da ilişki daha önemli hale geliyor. Biraz düşündükten sonra bir merdiven üzerinde çatışmanın büyüklüğü gösteren basamağa, diğerinde ise ilişkinin önemini gösteren basamağa işaret koymanızı istiyorum. Daha sonra neden o noktaları işaretlediğiniz üzerine detaylı biçimde konuşabiliriz. ” Grup üyesi terapistle birlikte tahtanın önünde durmalıdır. • İşaretlediği noktaları nasıl seçtiği ile ilgili tartışmayı yönlendiriniz. • Sonra, çatışma içinde olduğu kişinin eğer kendisi yapsaydı merdivenleri nasıl işaretleyeceğini düşündüğünü sorabilirsiniz. • Sonra, ikisi arasındaki farkı kapatmanın yolları üzerine konuşabilirsiniz. 46

Kişilerarası Çatışmalar Kişilerarası Merdivenler Sorun ne kadar büyük? İlişki ne kadar önemli? 47

Grup KİPT Seans 4: ÇİFTLER HALİNE MERDİVEN EGZERSİZİ Amaç: Üyelerin işbirliği içinde, kendi kişilerarası merdivenlerini hazırlamalarını sağlamak ve bu konuda farkındalıklarını artırmak. TERAPİ ETKİNLİĞİ • Çiftlere ayrılan grup üyeleri, örnek zaman merdiven sunumunu kullanarak sırasıyla birbirlerinin kişilerarası merdivenlerini oluşturmalarına yardımcı olurlar. Üyeler, partnerlerine merdivenlerini geliştirmesi için yardımcı olurken Çalışma Kağıdı 2’yi kullanabilirler. Çiftler halinde bu çalışma yapıldıktan sonra, her üye kendi merdivenini gruba sunar. Örnek: “Grup üyelerinin birbirleri ile eşleşmesi ve birbirlerinin merdivenlerini oluşturmasına yardım etmeleri faydalı bir etkinlik olacaktır. Model olarak az önce tahtaya çizdiğimiz örnek merdiveni kullanabilirsiniz. Lütfen sırayla yapmaya başlayınız, her bir üyenin merdiveni için 5 -10 dakika süremiz olacak. Bir üyeye ayırdığımız süre dolduğunda haber vereceğim, sonra diğer eş için yine 5 -10 dakika zaman ayıracağız. Eşiniz merdivenini size açıklarken, siz de çalışma kağıdındaki soruları yönelterek ona yardımcı olabilirsiniz. ” 48

Grup KİPT Seans 4: ÇALIŞMA KAĞIDI #2 Merdiven Hazırlama İçin Örnek Sorular • İlişki sizin için ne kadar önemli? • İlişkiyi önemli yapan nedir? • Çatışma ne kadar büyük? • Çatışmayı belirttiğiniz kadar büyük (ya da küçük) kılan nedir? • Çatışmanın geçmişi nedir? • Nasıl değişeceğini düşünüyorsunuz? • Çatışma sizi ne şekilde etkiledi? • Çatışmanın sizin ruh haliniz ve sıkıntınıza etkisi ne oldu? • Çatışmanın sizin için nasıl bir şey olduğunu anlamak için diğer insanların neyi bilmesi gerekir? • Çatışma içindeki diğer kişinin bunu nasıl anladığını düşünüyorsunuz? • İlişkinin onun için ne kadar önemli olduğunu düşünüyorsunuz? • Çatışma onu için ne kadar büyük? 49

Grup KİPT Seans 5: YARDIM İSTEME Amaçlar: – Grup kohezyonu ve desteği geliştirmek – Kişilerarası deneyimlerin ortaklığını vurgulamak – Grup üyelerini problem çözme konusunda eğitmek Gündem: – Karşılama – Grup üyelerinin kendi merdivenlerini sunmalarına devam – İşbirliği içinde Yardım İsteme ve Problem Çözme konularını tartışmak. Tüm üyeler grup seansında, kendi kişilerarası ilişkiler dökümlerini (çember), özetlerini, zaman çizelgelerini ve MERDİVEN’lerini yanlarında bulundurmalıdırlar. 50

Grup KİPT Seans 5: TARTIŞMA: YARDIM İSTEME Amaç: Üyelerle işbirliği içinde, yardım isteme, iletişim ve problem çözme konularına odaklanmak ve bu konuda farkındalıklarını artırmak. TERAPİ ETKİNLİĞİ Terapistler, tahtayı da kullanarak, grupla birlikte üyelerin yardım isteme deneyimlerini belirleme ve tanımlama üzerinde çalışırlar. Grup üyelerine yardım istedikleri zamanlar hakkında genel sorular sorun. Genel temaları tahtaya yazın ve tartışın. Terapistler tartışmayı kolaylaştırıcı rol üstlenmeli, grup üyelerinin deneyimleri arasındaki benzerlik ve farklılıkları vurgulamalıdır. Örnek: "Geçen hafta üzerinde durduğumuz önemli bir nokta destek alabildiğimiz durumlarda yaşamdaki değişim dönemlerini daha kolay atlattığımız olmuştu. Her ne kadar diğer insanların nasıl bir yardıma ihtiyaç duyduğumuzu kendiliklerinden bilmeleri hoşumuza gitse de , gerçekte genellikle yardımı bizim istememiz gerekir. Yardım isterken iki kritik nokta önemlidir. Birincisi nezaketle sormaktır - lütfen ve teşekkür ederim diyerek. İnsanlar buna genellikle daha iyi yanıt verirler. İkincisi, yardım etmesi muhtemel kişilere soruyor olmaktır. Kimin yardım edebileceğini, kimin yardım edeceğini ve onlardan ne zaman yardım istemek gerektiğini bilmek gerçekten önemlidir. Sizin yardım istemeyle ilgili ne gibi deneyimleriniz oldu? " 51

Grup KİPT Seans 5: PROBLEM ÇÖZME ve YARDIM İSTEME • Amaç: Üyelerle işbirliği içinde, birbirleriyle problem çözmelerini sağlamak ve bu konuda farkındalıklarını artırmak. TERAPİ ETKİNLİĞİ Terapist, tahtayı da kullanarak problem çözmeyi açıklar. Terapist tahtaya problem çözme ve yardım istemenin dört basamağını yazmalıdır: 1) 2) 3) 4) Problem nedir? Ne tür bir yardım gerekli? Kim yardım edebilir? Ona nezaketle nasıl sorabilirim? Bu dört basamak kılavuz olarak kullanılarak zaman çizelgeleri, merdivenlerde ortaya çıkan ya da sonraki seanslarda ortaya çıkacak konular ele alınabilir. 52

Grup KİPT Seans 6: YAS VE KAYIPLAR Amaçlar: – Grup kohezyonu ve desteğini geliştirmek – Kişilerarası deneyimlerin, özellikle kayıpların, ortaklığını vurgulamak Gündem: – Karşılama – İşbirliği içinde Yas ve Kayıp konularını tartışmak. – Grup tartışması ve desteği Tüm üyeler grup seansında, kendi kişilerarası ilişkiler dökümlerini (çember), özetlerini, zaman çizelgelerini yanlarında bulundurmalıdırlar. 53

Grup KİPT Seans 6: YAS VE KAYIPLAR: Hedefler İyi dinlemek • Her bir üyenin paylaşabilmesi için güvenli bir grup ilişkisi oluşturunuz. • Her bir üyenin kaybının (kayıplarının) hikayesini anlatmasına yardımcı olunuz. • Grup üyesi anlaşıldığını tam olarak hissetmedikçe diğer üyelerin güven vermesini veya normalleştirmesini önleyiniz. • Grubun, üyenin yanında olmasına ve destek olmasına yardım ediniz. ‒ Terapist öncelikle destek, yakınlık ve anlayış için model olur. ‒ Ardından, mümkün olan en kısa sürede, üyenin gruptan destek aramasına ve grubun da destekleyici davranmasına yardımcı olur. 54

Grup KİPT Seans 6: TARTIŞMA: YAS VE KAYIPLAR Amaç: Üyelerle işbirliği içinde, yas ve kayıplarla ilgili ortak deneyimlere odaklanmak ve bu konuda farkındalıklarını artırmak. TERAPİ ETKİNLİĞİ Terapistler, tahtayı da kullanarak, grupla birlikte üyelerin yas ve kayıp deneyimlerini belirleme ve tanımlama üzerinde çalışırlar. Grup üyelerine yaşadıkları kayıplar hakkında genel sorular sorun. Genel temaları tahtaya yazın ve tartışın. Terapistler tartışmayı kolaylaştırıcı rol üstlenmeli, grup üyelerinin deneyimleri arasındaki benzerlik ve farklılıkları vurgulamalıdır. Bunu açık tartışma takip eder. Gerektiğinde grup üyelerine sorulabilecek sorular için Çalışma Kağıdı #3’ü kullanabilirsiniz. Örnek: “Kayıplar ve yasın üstesinden gelebilmenin en iyi yollarından birisi, kaybınızla ilgili neler düşündüğünüz ve hissettiğiniz hakkında bir başkası ile konuşmaktır. Özellikle de nasıl hissettiğiniz ve neye ihtiyaç duyduğunuz hakkında konuşmak…Yakın birinin ölümü, fiziksel işlevselliği yitirmek, bir ilişkinin bitmesi ve hatta inancını kaybetme üzerinde konuşabileceğimiz bir kayıp olabilir. Sizler ne tür kayıplar yaşadınız? " 55

Grup KİPT Seans 6: ÇALIŞMA KAĞIDI #3 Yas ve Kayıplar İçin Örnek Sorular • Bu kaybın üzerinizdeki etkisi tam olarak ne oldu? • Böyle bir kayıpla nasıl başa çıkabildiniz? • Kaybı yaşadığınız dönemdeki önemli olaylardan söz edebilir misiniz? • Manevi ve dini inançlarınız, kayıp deneyiminizi nasıl etkiledi? • Kayıp döneminde size kimler destek oldu? • Kimlerden destek alabilmeyi ve sizi nasıl desteklemelerini isterdiniz? • Bu kaybın sizin için anlamını tam olarak anlayabilen başka kim var? • Bir kişinin kaybınızın sizi nasıl etkilediğini tam olarak anlaması için neyi bilmesi gerekir? Bunu o kişiyle nasıl paylaşabilirsiniz? 56

Grup KİPT Seans 7: YAS VE KAYIPLAR (Devamı) Amaçlar: – Grup kohezyonu ve desteğini geliştirmek – Kişilerarası deneyimlerin ortaklığını vurgulamak – Kişilerarası problemlerle belirtiler arasında bağlantı kurmak Gündem: – Karşılama – Yas ve kayıplar, diğer problem alanları, yardım isteme ve problem çözme konularını tartışmaya devam – 8. seansta grup KİPT’i tamamlamayı planlama ve tartışma (iki hafta sonra) Grup çalışmasını bitirmenin bir çok yolu vardır; grup üyelerini son seansta grubun bitişi şerefine ne yapmak istedikleri konusunda konuşmaya teşvik edin. «Grubu bitirme» de tartışılması ve işlenmesi gereken bir kayıp-yas konusudur. 57

Grup KİPT Seans 8: TAMAMLAMA Amaçlar: – İlerlemeyi gözden geçirme – Gerekiyorsa, gelecekteki tedavi sürecini planlama – Vedalaşma Gündem: – – Karşılama Hedeflerin ve kazanımların gözden geçirilmesi Grubun sonlamasının tartışılması Yün Yumağı Etkinliği Bir çok grup son seansta grup sürecini tamamen sonlandırır. Eğer herkes katılabilecekse birkaç ay sonra bir yeniden buluşma planlanabilir. Eğer grup üyeleri, grup bittikten sonra görüşme planı yapıyorlarsa buna tüm üyeler dahil edilmelidir. 58

Grup KİPT Seans 8: YÜN YUMAĞI TERAPİ ETKİNLİĞİ Terapistler, grubun bitişi üzerine tartışmaya öncülük ederler. Çember şeklinde sıralanmış grup üyelerine bir yün yumağı verilir. Uyulması gereken bir sıra yoktur, ancak herkes en az bir defa yumağı almalıdır. Yumağı alan üye duygu ve düşüncelerini ifade etme ya da yumağı sadece biraz tutup başka bir üyeye verme konusunda özgürdür. Hedef, ipin üyeleri birbirine bağlaması ile gruptaki tüm üyelerin birbiriyle bağlantısını fiziksel olarak göstermektir. Bu etkinlik için gerektiği kadar uzun zaman kullanılabilir. Örnek: “Grubu tamamlarken birbirimizle olan bağlantımızı simgeleyecek bir yün yumağı kullanmak istiyoruz. Yapacağımız şu, yumağı alan ilk kişi ipin bir ucunu tutarken grup üyelerine ya da tüm gruba, grubun sona ermesiyle ilgili duygu ve düşüncelerini söyleyecek. Daha sonra ipin ucunu tutmaya devam ederken yumağı bir başkasına verecek. İkinci kişi de aynı şekilde duygu ve düşüncelerini söyledikten sonra ipi tutarken yumağı bir başkasına verecek. Bir sıra takip etmemiz gerekmiyor. Amacımız birbirimizle nasıl bağlantılı hale geldiğimizi göstermek ve grubun sonlanması ile ilgili konuşabilmek. ” 59

Ek KİPT Kaynakları • Genel bilgi ‒ IPT Institute: www. iptinstitute. com • Uygunluk ve Kalite Değerlendirme Ölçeği ‒ https: //iptinstitute. com/ipt-training-materials/ipt-quality-adherencescale/ • Community-Based KİPT Sertifikasyonu ‒ https: //iptinstitute. com/ipt-certification/ • KİPT Eğitimi ‒ https: //iptinstitute. com/ipt-training/ • KİPT Kaynak Kitabı – Stuart S, Robertson M: Interpersonal Psychotherapy: A Clinician’s Guide. 2 nd Edition. London, Taylor and Francis, 2012. 60

IPT Institute İrtibat Bilgileri • Website: IPTInstitute. com • E-posta: [email protected] com • Addres: Dr. Scott Stuart IPT Institute PO Box 5925 Coralville, Iowa 52241 IPT for Groups Clinician’s Handbook. Stuart S, Schultz J. Copyright © IPT Institute, July 2016 61

IPT for Groups Clinician’s Handbook. Stuart S, Schultz J. Copyright © IPT Institute, Temmuz 2016 Türkçe çeviri ve uyarlama: Oguz Omay, Gökben Hızlı Sayar, Nazan Aydın Copyright © IPT Institute, Mart 2018 62