GNEYDOU TRK LEHELER ZBEK TRKES SES BLGS 1
GÜNEYDOĞU TÜRK LEHÇELERİ
ÖZBEK TÜRKÇESİ SES BİLGİSİ 1. Özbek Türkçesinde görülen /i/leşme ve /ı, ö, ü/ ünlülerinin kaybolması büyük ünlü uyumunu bozmaktadır: uçdilär, yolimiz, båġli «bağlı» , toġri «doğru» , toġrisidä «hakkında» , åräsidä "arasında", boldir- "oldurmak", bolim «bölüm", buzil- «bozulmak» , unli «ünlü, vokal» , suwsiz «susuz» , altı > ålti « 6» , altın > åldin «önce» , yakşı > yaxşi «iyi» , yıl > yil, yılan > yilan vb. Yine yuvarlak a’nın kullanılması uyumu bozmaktadır: ötmämåq «geçmemek» , bilmåq. Bazı eklerin ince ya da kalın sıradan tek şekilli olması da uyumun bozulmasına sebebiyet verir: qolning, buni. Küçük ünlü uyumu da sağlam değildir. 2
2. Özbek Türkçesinde e>i, a>ı, ā>ı, o>u şeklinde daralmalar görülür. terceme > tercime, hecā > hicce «hece» haslet > hıslet «mizaç» , hacālet > hıcālet «utanma» cān-āver «cānıvar» toprak > tuprak, ol > ul 3. Özbek Türkçesinde i>e, i>ä, į>ä, ū>ö şeklinde genişlemeler görülür. mihman > mehman yigirmi > yigirmä ‘alänį > ‘aläynä kūçe > köçe «sokak» , gūşt > göşt «et» , gūr > gör «mezar» 3
4. e > ü şeklinde yuvarlaklaşma görülür. eb > üy, seb- > söy 5. Özbek Türkçesinde ilk hecede yalnız kapalı /e/ bulunur; başka bir deyişle, ilk hecedeki kapalı /e/ ünlüsü korunmuş, açık /ä/ ünlüsü de kapalı /e/ye dönüşmüştür: ėl «halk» , ėlt- «iletmek» , ėrtä «erken» , kėçä «gece» vb. ; är > ėr «erkek, koca» , äski > ėski, ät > ėt, ätäk > ėtäk, käräk > kėräk «gerek» , sämri- > sėmir- «semirmek» , täri > tėri «deri» 4
6. Türkiye Türkçesinde /g-/ ile başlayan Türkçe asıllı sözcükler, Özbek Türkçesinde /k-/’lidir: T. T. giriş > Ö. T. kiriş, T. T. gerek > Ö. T. keräk, T. T. güreş > Ö. T. küräş, T. T. gündüz > Ö. T. kündüz, T. T. göl > Ö. T. köl, T. T. gelin > Ö. T. kelin, T. T. getirmek > Ö. T. keltirmåq 7. Türkiye Türkçesinde bazı sözcük başı /p-/ler Özbek Türkçesinde /b-/lidir. pire > bürge bıçak > piçak 8. Eski Türkçe /-b-/ ve /-b/ ünsüzleri Özbek Türkçesinde /v/ ünsüzüne dönüşür. sub > suv, yalbar- > yalvar 5
9. Türkiye Türkçesindeki sözcük başı bazı /b-/ sesleri Özbek Türkçesinde /m-/‘dir: muz «buz» , men «ben» , mängü «bengü» , ming «bin» , min- «bin» , mung «bun, sıkıntı» , munçåq «boncuk» , maşåq «başak» 10. Türkiye Türkçesindeki sözcük başı /v-/, Özbek Türkçesinde şu sözcüklerde /b-/’dir: bår «var» , bår- «var-» , ber- «ver-» 11. Türkiye Türkçesinde /d-/ ile başlayan Türkçe asıllı sözcükler, Özbek Türkçesinde /t-/ ile başlar: T. T. dil > Ö. T. til, T. T. dokuz > Ö. T. toqqız, T. T. düzeltmek > Ö. T. tüzätmåq, T. T. duman > Ö. T. tuman, T. T. deri > Ö. T. teri, T. T. demir > Ö. T. temir 6
12. Eski Türkçede sözcük ortası /-d-/ ünsüzü Özbek Türkçesinde /y-/ ünsüzüne çevrilir. adak > ayak, kidin > kiyin «sonra» 13. Türkiye Türkçesinde /d/ veya /t/ ile başlayan eklerin Özbek Türkçesinde sadece /d/li şekilleri mevcuttur. båşdä, årtdä «geride» , båqdim «baktım» , yoqdir «yoktur» , äytdi «söyledi» , içdän «içten» 14. Özbek Türkçesinde çok heceli sözcüklerin sonundaki /-ġ/ ve /g/ sesleri /-q/ ve /-k/ seslerine dönüşmüştür: a: çıġ > aççiq «acı» , adıġ > ayiq «ayı» , sa: rıġ > sariq «sarı» , ta: glıġ > tågliq «dağlı» , bilig > bilik "bilgi", ölüg > olik «ölü» , tirig > tirik «diri» 7
15. Türkiye Türkçesinde Türkçe asıllı sözcüklerde bulunan /c/ sesi, Özbek Türkçesinde /ç/’dir: T. T. Cengiz > Ö. T. Çingiz, T. T. kucak > Ö. T. quçåq, T. T. yolcu > Ö. T. yolçi, T. T. acı > Ö. T. aççik 16. Karahanlı Türkçesinde /ş/ler Özbek Türkçesinde /ç/dir. karış > kariç 17. Yabancı sözcüklerdeki /f/ler Özbek Türkçesinde /p/dir. fark > park, fayda > payda 18. Çağatay yazı dilindeki gibi Özbek Türkçesinde ünsüz ikizleşmeleri görülür. yetti, tokkız, ikki, kattık «sert» 8
19. -ñ- > -ġyalnız > yalġız 20. -z- > -sturmaz > turmas 21. -m- > -namtı > endi «şimdi» 22. /-r/ düşmesi görülür. kurtul- > kutul-, er- > i 9
23. Özbek Türkçesinin en önemli özelliklerinden biri de 3. kişi iyelik ekinden sonra beliren zamir /n/’sinin kaybolmuş olmasıdır: uy-i-gä «evine» , årä-si-dän «arasından» , åtä-si-gä «babasına» , toğri-si-dä «hakkında» 10
ÖZBEK TÜRKÇESİ ŞEKİL BİLGİSİ İSİM ÇEKİMİ Çokluk Eki: -lär qol+lär, köz+lär, båbä+lär İyelik Eki +m : dostim +ŋ : dostiŋ +i : dosti +imiz : dostimiz +iŋiz : dostiŋiz +läri : dost läri 11
İsim Durum Ekleri 1. İlgi Durumu: +niŋ Sadece +niŋ eki kullanılır. Sadece men ve sen zamirlerine +iŋ şeklinde gelir. qol+niŋ, båş+niŋ, köz+ning, ålmä+niŋ 2. Belirtme Durumu: +ni Genellikle +ni ile yapılır. Bazı durumlarda 3. şahıs iyelik ekinden sonra +n de kullanılır: qol+ni, båş+ni, köz+ni köz+i+n “gözünü” 12
3. Yönelme Durumu: +gä (genellikle), +kä, +qa qol+gä, båş+gä, qışlåq+qa közigä (Arada zamir n’si yok!) 4. Bulunma Durumu: +dä 3. tekil şahıs iyelik eklerinden sonra araya zamir n’si almaz. köz+dä, båş+dä, dost+i+dä «arkadaşında» 13
5. Çıkma Durumu: +dän 3. tekil şahıs iyelik eklerinden sonra araya zamir n’si almaz. köz+dän, båş+dän, dost+i+dän «arkadaşından» 6. Vasıta Durumu «bilän» datı ile yapılır. Ancak «ilä” ve “birlä» şekilleri de vardır. göz bilän, båbä bilän 7. Eşitlik Durumu: +çä, +däy, +dek +çä eki bazı kalıplaşmış örneklerde zamir n’si ile görülebilir. köz+çä, köz+dek, köz+däy 14
İsimlerde Soru durumu her zaman -mi eki ile yapılır. qol-mi, köz-mi 15
Şahıs Zamirleri 16
İşaret Zamirleri 17
Dönüşlülük Zamiri “öz” sözcüğüdür. 18
FİİL ÇEKİMİ Zaman Ekleri 1. Görülen Geçmiş Zaman: 2 şekilde yapılır. I. -di öt-di-m “geçtim”, öt-mä-di-m, yåz-di-m öt-di-ŋ öt-di-k öt-di-ŋiz öt-di-(lär) II. -gän+iyelik eki+yoq de-gän-im yok “demedim” 19
2. Öğrenilen Geçmiş Zaman 3 şekilde yapılır. I. -(i)b bol-ib-män/bol-mä-b-män “olmuşum/olmamışım” bol-ib-sän bol-ib-di bol-ib-miz bol-ib-siz bol-ib-di(lär) 20
Öğrenilen Geçmiş Zaman II. -gän, -qan, -ken Birinci tipe göre daha yakın bir geçmiş zamanı anlatır. Türkiye Türkçesine bu nedenle -d. I eki ile aktarılabilir. båglä-gän-män/båglä-mä-gän-män/båglä-gän emäs-män “bağladım/bağlamadım” båglä-gän-sän båglä-gän-miz båglä-gän-siz båglä-gän(lär) 21
Öğrenilen Geçmiş Zaman III. -miş Nadiren görülür. bit-miş-män/bit-mä-miş-män “yazmışım/yazmamışım” bit-miş-sän bit-miş-(dir) bit-miş-miz bit-miş-siz bit-miş-lär 22
3. Şimdiki Zaman 4 şekilde yapılır. I. -yäp de-yäp-män/de-mä-yäp-män “diyorum/demiyorum” de-yäp-sän de-yäp-ti de-yäp-miz de-yäp-siz de-yäp-ti(lär) 23
Şimdiki Zaman II. -måqdä kel-måqdä-män/kel-måqdä emäs-män “gelmekteyiz/gelmemekteyiz” kel-måqdä-sän kel-måqdä-miz kel-måqdä-siz kel-måqdä(lär) 24
Şimdiki Zaman III. -(ä)yåtir Hareketin yakın geleceğe uzayacağını bildirir. Bu ekli biçimler daha çok gazetelerde ve şiirlerde kullanılır. kör-äyåtir-män/ kör-mä-yåtir-män “görmekteyim” kör-äyåtir-sän kör-äyåtir-miz kör-äyåtir-siz kör-äyåtir(lär) 25
Şimdiki Zaman IV. -b tur-, -b otir-, -b yür-, -b yåt- gibi süreklilik ifade eden yardımcı fiillerle kurulur. kel-ib yür-ib-män “geliyorum” kel-ib yür-ib-sän kel-ib yür-ib-di kel-ib yür-ib-miz kel-ib yür-ib-siz kel-ib yür-ib-di(lär) 26
4. Geniş Zaman: -(ä)r/-mäs süy-är-män/süy-mäs-män “severim/sevmem” süy-är-sän süy-är-miz süy-är-siz süy-är-(lär) 27
5. Gelecek Zaman 4 şekilde yapılır. I. -ä (sev-ä-män), -y (tilä-y-män) äyt-ä-män/äyt-mä-y-män “söyleyeceğim/söylemeyeceğim” äyt-ä-sän äyt-ä-di (<turur) äyt-ä-miz äyt-ä-siz äyt-ä-di 28
Gelecek Zaman II. -äcäk Nadiren kullanılır. kel-äcäk-män/kel-mä-y-äcäk-män “geleceğim/gelmeyeceğim” kel-äcäk-sän kel-äcäk-miz kel-äcäk-siz kel-äcäk-(lär) 29
Gelecek Zaman III. -ädigän, -ydigän Yaygın değildir. Gelecek zamanda gerçekleşecek bir durumun gerekliliğini, ona duyulan isteği anlatır. tåy-ädigän-män/ tåy-ädigän emäs-män “çekineceğim/çekinmeyeceğim” tåy-ädigän-sän tåy-ädigän-miz tåy-ädigän-siz tåy-ädigän-(lär) 30
Gelecek Zaman de-ydigän-män “diyeceğim” de-ydigän-sän de-ydigän-miz de-ydigän-siz de-ydigän-(lär) 31
Gelecek Zaman IV. -gü + iyelik eki (+dir) Nadiren görülür. söy-gü-m “seveceğim” söy-gü-ŋ söy-gü-si söy-gü-miz söy-gü-ŋiz söy-gü-(läri) 32
Tasarlama Kipleri 1. Şart Kipi: -sä küt-sä-m “beklesem” küt-sä-ŋ küt-sä-k küt-sä-ŋiz küt-sä-(lär) 33
2. İstek Kipi 3 şekilde yapılır. I. -måqçi köç-måqçi-män/ köç-måqçi emäs-män “göçeyim/göçmeyeyim” köç-måqçi-sän köç-måqçi-miz köç-måqçi-siz köç-måqçi-(lär) 34
İstek Kipi II. -gäy (-käy, -qay) Daha çok edebî metinlerde görülür. buz-gäy-män/buz-mä-gäy-män “bozayım/bozmayayım” buz-gäy-sän buz-gäy-män buz-gäy-miz buz-gäy-siz buz-gäy-(lär) 35
İstek Kipi III. -gü + iyelik eki + bår/yoq -gü + iyelik eki + kelkör-gü-m bår/yoq “göresim var/yok” 36
3. Gereklilik Kipi Müstakil bir ek yoktur. “keräk, låzim, zärur, şärt” sözcükleri ile yapılır. Bu sözcüklerden önce fiile şart eki ya da -iş, -måq gibi ekler gelir. kör-sä-m keräk/låzim/zärur/şärt “görmeliyim” kör-måq-im keräk/låzim/zärur/şärt kör-iş-im keräk/låzim/zärur/şärt 37
4. Emir Kipi Teklik 1. kişi : -(ä)y, -(ä)yin : bol-äyin/bol-mä-yin “olayım/olmayayım” : bol-(gin) “ol” : bol-sin “olsun” 2. kişi : -gin, -gil 3. kişi : -sin Çokluk 1. kişi : -(ä)ylik : bol-äylik “olalım” 2. kişi : -ŋ, -ŋiz, -ŋlär, -ŋizlär : bol-iŋ(iz) “olun(uz)” 3. kişi : -sinlär : bol-sinlär “olsunlar” 38
Yararlanılan Kaynaklar • Tekin, Talat-Ölmez, Mehmet (1999). Türk Dilleri, Simurg Yayınları. • Ercilasun, Ahmet B. (2007). “Özbek Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: Akçağ Yayınları: 231 -290. • Doğan, Levent vd. (2007). “Özbek Türkçesi”, Çağdaş Türk Lehçeleri El Kitabı, İstanbul: Kriter Yayınları: 367 -417. • Buran, Ahmet-Alkaya, Ercan (2012). “Özbek Türkçesi”, Çağdaş Türk Lehçeleri. Ankara: Akçağ Yayınları: 149 -186. • Coşkun, Volkan (2000). Özbek Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. • Yıldırım, Hüseyin (2009). Özbek Türkçesi, Ankara: Gazi Kitabevi. • Ölmez, Zuhal. “Özbekler ve Özbekçe”, Türk Halkları ve Dilleri, 12: 24 -31. 39
- Slides: 39