GEZONDHEIDSVOORLICHTING theoretische modellen Femke Donderwinkel September 2017 Inhoud

GEZONDHEIDSVOORLICHTING – theoretische modellen Femke Donderwinkel September 2017

Inhoud 1 Gezondheidsvoorlichting 2 GVO cyclus 3 Intervention Mapping 4 Lalonde Health Field Concept 5 ASE-model 6 Stages of Change / stappenreeks 1

Gezondheidsvoorlichting 1 • Doelgericht motiveren tot ander, gezonder gedrag zodat een persoon een voor gezondheid gunstiger leefstijl ontwikkelt (Sassen, 2017) – – – Systematiek Doelgerichtheid Planmatigheid (Kok et al. , 2000) 2

GVO cyclus 2 Gezondheidskundige analyse Determinanten van gedrag Gezondheidskundige interventies Evaluatie (Sassen, 2004) 3

Intervention mapping 3 STAP 1 • Needs assessment / Gezondheidskundige analyse STAP 2 • Gedrags- en veranderdoelen STAP 3 • Methoden en theorieën om gedrag te veranderen STAP 4 • Gezonheidskundige interventies STAP 5 • Implementatie STAP 6 • Evaluatie (Bartholomew et al. , 2011) 4

Gezondheidskundige analyse • Wat is het gezondheidsprobleem? • Welke epidemiologische gegevens zijn van belang? • Wat is de relatie tussen het gezondheidsprobleem en (gezondheids)gedrag? • Wat is de relatie tussen het gezondheidsprobleem en de omgeving? • Welke gedragsdeterminanten bepalen de intentie en het (gezondheids)gedrag? (Sassen, 2017) 5

Gezondheidsindicatoren • Morbiditeit – – • • • incidentie prevalentie Mortaliteit Ervaren gezondheid Levensverwachting Medische consumptie Ziekteverzuim (Sassen, 2017) 6

Lalonde Health Field Concept GEZONDHEIDSDETERMINANTEN 4 (RIVM Centrum Gezond Leven, 2017) 7

Extern milieu (fysieke omgeving) Fysisch: Geluidsoverlast en een hoge buitentemperatuur kunnen hypertensie veroorzaken Chemisch: Binnenshuis verontreiniging door roken en ‘meeroken’ is een risicofactor voor ontwikkelen van het gezondheidsprobleem Biotisch: Niet van toepassing Endogeen Erfelijke factoren: - Familiare Hypercholesterolemie - Diabetes type I en II - Aanleg voor hypertensie, hypercholesterolemie en obesitas - Komt vaker voor bij mannen dan bij vrouwen Verworven eigenschappen: - Vrouwen in de overgang - Ouderen 75+ - Hypertensie - Hypercholesterolemie - Obesitas - Diabetes type I en II Gezondheidsprobleem: coronaire hartziekten Extern milieu (maatschappelijke omgeving) Positieve effecten: - Sociale steun verkleint de kans op ontwikkeling van het gezondheidsprobleem - Op school voldoende aandacht voor bevorderen van gezond gedrag leert jongeren een gezonde leefstijl aan Negatieve effecten: - Werkdruk en werkeloosheid zorgen beide voor stress wat voor een verhoogde de bloeddruk kan zorgen - Mensen met een lage Sociaal Economische Status (SES) maken minder adequaat gebruik van medische zorg. Een lage SES gaat tevens vaker gepaard met werkeloosheid en een ongezonde leefstijl - Sociale omgeving welke veelal bestaat uit mensen met een lage SES, hierdoor wordt er minder vaak een gezonde leefstijl aangenomen - Ouderen 75+ ervaren vaker weinig sociale steun - Allochtonen maken minder adequaat gebruik van medische zorg (Nabuurs, 2017 b) Leefstijl Positieve effecten: - Voldoende beweging (minimaal 30 minuten per dag) - Gezonde voeding conform de ‘Schijf van vijf’ Negatieve effecten: - Roken - Weinig beweging - Overmatig alcohol gebruik - Stress - Ongezonde voeding, bestaande uit veel verzadigde vetten en suikers 8

Leefstijl Medische zorg & preventie: Dragen van luchtige kleding Onbeschermd in het gras liggen, door het bos lopen Onvoldoende controleren van de huid • Tekenbeet app. • Voorlichting over o. a. erythema migrans • Antibiotica. • Vroegtijdig behandelen • Meer onderzoek naar de ziekte van Lyme is nodig. • Lyme Prospect onderzoek (Gelre ziekenhuizen, z. d. ). Ziekte van Lyme Extern milieu, fysiek en maatschappelijk: • Biotopisch; een bacterie veroorzaakt de ziekte van Lyme. • Meer teken door klimaatverandering. • Teken komen vaker voor in de natuur dan in stedelijk gebieden. Interne milieu: • Genetische aanleg speelt geen rol. • Verworven aanleg kan een rol spelen; wanneer het immuunsysteem onvoldoende goed functioneert, is er een groter risico om bacteriële infecties op te lopen. • . (Hoogveld, 2017 b) 9

ASE-model GEDRAGSDETERMINANTEN 5 (De Vries, 1999) 10

(Nabuurs, 2017 a) 11

Attitude Als het slecht weer is dan heb ik geen zin om te gaan bewegen. Door meer te bewegen, krijg ik een betere conditie. Door een betere conditie krijg ik meer energie en voel ik me uiteindelijk gezonder. Ik wil wel meer gaan bewegen, maar ik ben zo snel moe en buiten adem. Ik hou niet van fitnessen. Sociale invloed Medepatiënten sporten ook niet, ik verwacht van hun geen ondersteuning. Ik vind het fijn als een medewerker van de afdeling vraagt of ik mee ga wandelen. Vroeger ging ik altijd met vrienden voetballen; hier voetbalt niemand. Het zou me helpen als mensen me zouden motiveren in de omgeving. Zelf kom ik moeilijk tot bewegen. Barrieres: • Negatieve symptomen van schizofrenie • Slecht weer Voornemen om meer te gaan bewegen Meer bewegen Eigen effectiviteit: Ik heb er vertrouwen in dat het met gaat lukken om meer te bewegen. (Hoogveld, 2017 a) 12

Gedrags- en veranderdoelen • EINDDOEL • GEDRAGSDOELEN • VERANDERDOELEN 13

14

15 (Nabuurs, 2017 a)

Matrix gedragsdeterminanten, gedragsdoelen en veranderdoelen Gedragsdoel Bereidt aan het einde van de groepsinterve ntie zelfstandig een gezonde maaltijd en geeft aan dit thuis voort te zetten Kennis Attitude Sociale invloed Eigeneffectiviteit Barrières Geeft na de groepsinterventi e aan in staat te zijn zelfstandig, eventueel via het internet, gezonde recepten te vinden Maakt bewust voldoende tijd vrij om te koken Veranderdoelen Benoemt na de groepsinterventie etiketten van voedingsproduct en te kunnen beoordelen en kan hieruit concluderen of het product verantwoord is Benoemt na de groepsinterv entie in staat te zijn thuis een gezonde maaltijd te bereiden (Nabuurs, 2017 b) Geeft na de groepsinterventie aan zich gesteund te voelen door de sociale omgeving en heeft het gevoel ruimte te krijgen voor het zelfstandig bereiden van een gezonde maaltijd 16

• Einddoel De zorgvrager beweegt voor eind 2017 wekelijks conform de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (NNGB) • Gedragsdoelen – – – • De zorgvrager kan benoemen waarom het voor hem, lijdend aan COPD, belangrijk is om een actieve leefstijl te hebben. De zorgvrager geeft wekelijks in een gesprek aan wat zijn doel voor de komende week is qua beweging. De zorgvrager brengt in kaart wat de steunende en de belemmerende factoren zijn. De zorgvrager maakt inzichtelijk hoe hij om gaat met belemmerende factoren, wanneer hij hierdoor gehinderd wordt en hoe hij gebruik kan maken van zijn steunende factoren. De zorgvrager bereikt en behoudt de gezonde actieve leefstijl. Veranderdoelen Per gedragsdoel subdoelen op niveau van gedragsdeterminanten (Hoogveld, 2017 a) 17

Gedragsdoelen Gedragsdeterminanten of sociaalcognitieve determinanten Risico-perceptie en Attitude Sociale invloed kennis De zorgvrager kan Betrokkene koppelt benoemen waarom benoemen wat een aangeven wat een de informatie terug het voor hem, lijdend actieve leefstijl voor aan de aan COPD, inhoud hem inhoud. medewerkers van belangrijk is om een de afdeling. actieve leefstijl te hebben. De zorgvrager geeft Hij weet dat het wekelijks in gesprek belangrijk is om een aan wat zijn doel week doel te stellen voor de komende en hierin voor een week is qua persoonlijke beweging. uitdaging te zorgen. Eigen effectiviteit Barrières Betrokkene bestudeerd zelf voorlichtings- materiaal wat hij ontvangen heeft. Betrokkene heeft er vertrouwen in dat hij zijn doel kan behalen Dhr zoekt bij slecht weer een ander alternatief om (binnen) te bewegen De zorgvrager Betrokkene kan Betrokkene betrekt brengt in kaart wat benoemd wat hem vertellen wat hem de medewerkers de steunende en helpt om zijn doel te belemmerd om te van de afdeling in belemmerende bereiken. gaan bewegen. zijn plan. factoren zijn. De zorgvrager maakt Betrokkene beschrijft Betrokkene bedenkt Betrokkene geeft inzichtelijk hoe hij een ondersteunend oplossingen voor aan waar hij om gaat met plan van aanpak hoe belemmerende ondersteuning nodig belemmerende hij steunende factoren heeft om dit plan op factoren, wanneer hij factoren kan inzetten te stellen. hierdoor gehinderd om belemmeringen wordt en hoe hij te elimineren. gebruik kan maken van zijn steunende factoren. De zorgvrager Betrokkene heeft Betrokkene beweegt Betrokkene nodigt Betrokkene vraagt bereikt en behoudt kennis over COPD, wekelijks volgens de medewerkers en om hulp als hij de gezonde actieve wat de gezonde door hem zelf medepatiënten uit tegen barrières leefstijl. actieve leefstijl opgestelde doelen om met hem mee te aanloopt en inhoud voor hem en en werkt toe naar wandelen. moeite heeft om houdt het vol om het opgestelde de gezonde minimaal 5 maal per einddoel. actieve leefstijl vol week te sporten / te houden. bewegen. (Hoogveld, 2017 a) 18

Stappenreeks van voorlichting Openstaan Begrijpen Willen 6 Kunnen Doen Blijven doen (Van der Burgt, Terra & Van Mechelen-Gevers, 2015) 19

Stages of change 6 (Prochaska et al. , 1997) 20

Modellen van gedragsverandering Stages of change Stappenreeks Precontemplatie Openstaan (ongemotiveerdheidsfase) Contemplatie Begrijpen (overwegingsfase) Preparatie Willen (voorbereidingsfase) Kunnen Actie Doen (gedragsverandering) Stabilisatie of consolidatie (gedragsbehoud) Blijven doen 21

Literatuur • • • Bartholomew, L. K. , Parcel, G. S. , Kok, G. , Gottlieb, N. H. & Fernández, M. E. (2011) Planning health promotion programs: An Intervention Mapping approach. San Francisco: Jossey. De Vries, H. (1999) Tussen optimisme en realisme. Medisch Contact. 54, 1709 -10. Hoogveld, E. (2017 a). Deeltentamen: Planmatig samenwerken aan gezondheidsbevordering (beroepsproduct). HBOV Deeltijd. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, Nijmegen. Hoogveld, E. (2017 b). Deeltentamen: Ontwerpen, organiseren, uitvoeren en evalueren van een preventieve groepsinterventie (beroepsproduct). HBOV Deeltijd. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, Nijmegen. Kok, G. , Bartolomew, L. K. , Parcel, G. S. , Gottlieb, N. H. , Schaalma, H. & Van Empelen, P. (2000) Intervention mapping; een protocol voor het ontwikkelen van op theorie en onderzoek gebaseerde gezondheidsvoorlichting. Tijdschrift voor Sociale Gezonheidszorg. 78(3), 135 -141. Nabuurs-Verstappen, S. (2017 a). Deeltentamen: Planmatig samenwerken aan gezondheidsbevordering (beroepsproduct). HBOV Deeltijd. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, Nijmegen. Nabuurs-Verstappen, S. (2017 b). Deeltentamen: Ontwerpen, organiseren, uitvoeren en evalueren van een preventieve groepsinterventie (beroepsproduct). HBOV Deeltijd. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, Nijmegen. RIVM Centrum Gezond Leven (2017) Loketgezondleven. nl - Integraal beleid. Geraadpleegd op 10 september 2017, van https: //www. loketgezondleven. nl/gemeente/gezondheidsbeleid-maken/integraal-beleid Sassen, B. (2004) Gezondheidsvoorlichting en preventie. Leidraad voor verpleegkundigen. Maarssen: Elservier. Sassen, B. (2017). Gezondheidsbevordering en zelfmanagement (7 e ongewijzigde druk). Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Van der Burgt, M. , Terra, B. & Van Mechelen-Gevers, E. (2015) Patiëntenvoorlichting door verpleegkundigen. De stappen naar zelfmanagement (5 e herziene druk). Amsterdam: Reed Business Education 22