GENTECHNOLOGIE Redding of Ramp Dr ir Vera Dua

GENTECHNOLOGIE Redding of Ramp? Dr. ir. Vera Dua 28. 01. 2010 KUL

INHOUD 1. 2. 3. 4. 5. “Groene” gentechnologie Spelers Risico’s + nadelen Voedselproblematiek Zijn ggo’s een oplossing?

gentechnologie = genetische opmaak van cellen wijzigen o. m. door genen van andere soorten in te brengen met het oog op creatie van soorten met nieuwe eigenschappen = totaal verschillend van klassieke veredeling en kruising

“Groene” gentechnologie § Via genetische modificatie eigenschappen van landbouwgewassen wijzigen • • Herbicideresistentie Insectenresistentie - ziekteresistentie Weerstand tegen abiotische stress Veranderde voedingseigenschappen of andere planteigenschappen

voorbeelden van groene ggo’s § § HERBICIDERESISTENTIE Inbrengen van genen uit een micro-organisme (bijv. Bacillus licheniformis) - plant produceert enzyme waardoor ze ongevoelig wordt voor herbicide Vooral Roundup (glyfosaat) (of andere: bromoxyl) Daardoor kan Roundup gespoten worden tegen onkruid zonder gg-plant te verdelgen Meest verspreide toepassing: soja, katoen, koolzaad, maïs, (rijst Bayer)

voorbeelden van groene ggo’s § § INSECTENRESISTENTIE Inbrengen van Bt-genen uit micro-organismen (Bacillus thuringiensis) waardoor de plant een eiwit produceert dat insectenlarven doodt Insecticide wordt ingebouwd Vooral bij maïs, katoen Bacteriepreparaten worden al lang gebruikt als biologisch bestrijdingsmiddel

andere voorbeelden van Groene ggo’s § Resistentie tegen droogte, koude, vervuiling (zware metalen) = abiotische stress – staat nog niet ver § Voedingseigenschappen wijzigen: “golden rice” = meer vitamine A als compensatie voor eenzijdige voeding –proefvelden China § Planteneigenschappen wijzigen traanvrije uien tomaten die beter bewaren (werd afgevoerd) koffie zonder cafeïne populieren met minder lignine voor biobrandstof (veldproject gestart in Oost-Vlaanderen na veel strubbelingen)

Enkele bijaspecten van Groene ggo’s § Gebruik van merkergenen die coderen voor antibioticumresistentie bij de gebruikte bacterie om te zorgen dat enkel de “geslaagden” overleven na antibiotica-behandeling § Terminator-gen = zorgen dat geen zaad gevormd wordt of dat geen bloei is om voortplanting te vermijden (zaadmonopolie)

Wie zijn de spelers? Wie heeft er belang bij? § 1. agro-industrie § 2. onderzoekswereld § 3. overheid

Machtsconcentratie in agro-sector Globalisering in sector van zaden/ pesticiden/ meststoffen/supermarktketens § 10 bedrijven hebben wereldwijd 2/3 zaadmarkt in handen § 10 bedrijven hebben wereldwijd 84% van agrochemicaliën (o. m. bestrijdingsmiddelen) in handen § 10 supermarktketens hebben 25% wereldmarkt in handen (Wall-Mart – Carrefour)

Top 8 zaaigoed – omzet Monsanto (VS) Du. Pont (VS) Syngenta (Zwi) Groupe Limagrain (Fr) Land O’Lakes (D) KWS AG (D) Taikii (Jap) Bayer Crop science (D) 3. 971 (miljoen euro) 2. 211 1. 394 914 592 538 425 332

Top 8 agrochemie – omzet Syngenta (3) Bayer (8) BASF Monsanto (1) Dow Du. Pont (2) Nufarm Sumitomo Chemical 6. 378 (in miljoen euro) 4. 644 3. 079 2. 879 2. 698 1. 717 1. 330 1. 039

Machtsconcentratie ggo’s § GGO’s zijn in handen van MNO’s § In 2000 verliep het patent Roundup – nieuw scenario was nodig § 2004: 88% van gg-zaden in handen van Monsanto: herbicideresistentie (Roundup -ready) – insectenresistentie (Yieldgard) § Soja – maïs – katoen - koolzaad

Driving forces § § § Winst veilig stellen In Westerse landen = milieu-argument Veel tegenstand vooral in EU, nu ook in andere landen (VS, Argentinië) § ontwikkelingslanden = voedselargument

Onderzoek § Duur en hoogstaand onderzoek § Veel overheidsgeld + steun voor biotechonderzoek – direct of indirect naar bedrijven § Sterke verweving overheid - universiteiten – industrie = beslissen mee over programma’s § Draaideurpolitiek (26. 01: Suzy Renckens adviseur EUcommissie stapt over naar Syngenta – recent 3 positieve adviezen gegeven voor Syngenta-ggo) § Relatief weinig onderzoek naar neveneffecten § Tegenstand = “not done” – (boek Robin)

Overheid § Regelgeving: zeer grote diversiteit wereldwijd (VS vs. EU)! § Octrooiwetgevingen = 14. 400 patenten in de agrobiotechnologie – ¼ in privéhanden (sleuteloctrooien) § Ondersteuning innovatie + financiering onderzoek

Areaal ggo’s wereldwijd

Opp. ggo’s wereldwijd § 125 miljoen hectare in 25 landen (2, 5%) § Op 57 % van dit areaal worden transgene sojabonen gekweekt, gevolgd door maïs (25 %) en katoen (13 %). § In Europa beperkt: 107. 719 ha § vooral transgene maïs in Spanje § Beperkte opp in Portugal, Duitsland, Frankrijk § Sterke groei in Tsjechië en Slovakije - transgene sojabonen in Roemenië § EU: 1 transgene maïs met resistentie tegen maïsstengelboorder voor teelt goedgekeurd

Tegenstand 1. Ethisch-filosofische bezwaren 2. Risico’s gezondheid – milieu 3. Weerstand bij consumenten 4. Discutabele opbrengsten 5. Afhankelijkheid landbouwers (patenten) 6. Bedreiging voor conventionele en biologische landbouw 7. ggo-landbouw is geen duurzame landbouw

1. Ethische bezwaren § § § Hoe ver kan de mens gaan? Overschrijding soortgrenzen Genetisch determinisme vs. ecosysteem benadering § elk levend wezen is een “machine” vs. complexiteit van leven § Maatschappelijk debat nodig

2. Risico’s voor gezondheid en milieu § Niet simpel – ook lange termijn is belangrijk ! (cfr. DDT, dioxine) § Zorgvuldig + uitgebreid Risk Assessment is nodig § Voorzorgsprincipe moet gelden!

gezondheid § Relatief weinig onderzoeksgegevens § Onderzoek bij ratten: lever- en nierschade + verstoring vruchtbaarheid bij eten gg-maïs (Monsanto) § Antibioticaresistentie door gebruik van specifieke merkergenen § Allergieën: univ Nebraska = ggo soja met proteïnen uit paranoot (Bertholletia excelsa) gaven allergische reacties = afgevoerd § Neveneffect: Roundup via vliegtuigen (Paraguay – Brazilië) = vele rechtszaken lopende

Effecten volksgezondheid § Veel te weinig langetermijn-onderzoek en onderzoeksresultaten dikwijls op basis van gegevens van de firma’s § Andere procedure dan voor pesticiden geneesmiddelen, voedseladditieven door principe van “wezenlijke gelijkwaardigheid” (VS) § Effect Roundup e. d. onderschat

Neveneffecten herbicidenresistentie 1. transgene herbicidetolerante gewassen overwoekeren bij teeltwisseling (koolzaad) 2. “genetische vervuiling” = wilde soort wordt ook resistent en wordt woekeronkruid = (koolzaad/raapzaad) 3. door herhaald gebruik totaalherbicide (Roundup) worden wilde planten resistent

Neveneffecten herbicidenresistentie § Volgens de VS Department of Agriculture is effectiviteit verdwenen: ganse reeks onkruiden zijn resistent geworden aan glyfosaat. § Miljoenen ha soja en katoen= aantal sproeibeurten sterk toegenomen door tolerantie – wordt nu meer gesproeid dan voor introductie van ggo § Amaranthus - paardestaart: worden woekerplanten in VS § Overschakeling naar “straffere” middelen (atrazine) § Canada: via kruising is koolzaad ontstaan dat resistent is tegen 3 soorten herbiciden § Monsanto heeft nu een “super”-pesticide ontworpen

Confirmed Glyphosate Resistant Weeds in the US (2006) Horseweed (Marestail) Common Ragweed Italian Ryegrass Rigid Ryegrass Palmer Amaranth Common Waterhemp Giant Ragweed

Glyphosate Resistant Weeds in the US G ian Rig Ho t ra gw Pa Wate ee lme rhe d r a mp ma Ita l ran i Co an th mm rye on gra rag ss we ed id r rse yeg ras s we ed

Neveneffecten Resistentie tegen insecten/virussen § Bt-proteïnen schadelijk voor breed gamma aan insecten = niet selectief - milieuschade § Bij gg-Bt-planten wordt een toxine geproduceerd tegen insecten. Door massale blootstelling is kans groter dat insecten resistent worden en dat dit toxine in de natuur niet meer werkt § Resistentie tegen virus door inbouwen van virusgenen: door recombinatie kan nieuw virus ontstaan dat breder werkt

Verstoring biodiversiteit § Effect van insectenresistentie op niettargetsoorten: bestuivers, natuurlijke vijanden § Algemene genetische verschraling – verarming van reservoir voor veredeling – traditionele criollo-maïs in Mexico besmet Bt- en RRgen § Grootschalige gg-teelten: minder wilde planten – minder vogels enz…

De Monarchvlinder

De Monarchvlinder § 1999: proeven over effect van Bt-maïs (toxine tegen maïsboorder) § Rupsen monarchvlinder: bladeren bestoven met stuifmeel van Bt-maïs = 44% dood na 4 dagen § Hoge symboolwaarde in VS § Nefast voor export maïs naar Europa!

onzelieveheersbeestje

Onzelieveheersbeestje § Wetenschappelijk onderzoek Schotland § Gevoederd met luizen die leven op transgene aardappelen § Vruchtbaarheid met 38% verminderd § Leven maar half zo lang § In Duitsland daarom gg-maïs verboden (2009)

3. De consument wil het niet § in Europa: 60 -70% ronduit tegen ggo’s. § 1998: 1% britten vindt ggo’s een aanwinst voor samenleving § 2004: 80% Amerikanen wil etikettering – groei van biosector door weigering § EU: etikettering verplicht! § Supermarkten weigeren ggo-voedsel

4. Discutabele opbrengsten § “Failure to Yield” = rapport over globaal resultaat 20 jaar gg-maïs en soja in VS § Voor herbicidenresistentie = geen tot negatief effect op termijn § Voor insectenresistentie = marginaal effect § Zelfde resultaat voor gg-soja in Argentinië, zeer slechte resultaten in Indië (katoen) § Oogstverbetering door veredeling + betere landbouwtechnieken = + 1%/jaar § beter met “marker assisted selection” de veredeling versnellen

5. Afhankelijkheid boeren § Patenten = oorspronkelijk niet van toepassing op levende organismen § Lobbywerk bedrijven: patent op transgeen organisme § Amerikaans model via TRIPS-akkoord in GATT geslopen (Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights) § Is flagrant in tegenspraak met Internationaal Verdrag inzake Biodiversiteit!

5. Afhankelijkheid boeren § “koppelverkoop”: zaad + herbicide en contractueel verbod op oogsten § In Argentinië, Paraguay, Indië: in eerste fase goedkoop zaad – na tijd betaling royalties (10 $ per ton; 20 $ per ton) § Kleine boeren gaan over kop en grond wordt opgekocht door grootgrondbezitters § Rechtszaak Percy Schmeiser, Canadese landbouwer = besmetting gg-koolzaad

5. Afhankelijkheid boeren § 1999: “Neem”-zaak in Indië : Dr. Vandana Shiva (+ Magda Aelvoet); rechtszaak gewonnen, § 2001: actiegroep Navdanya vs. het Amerikaanse bedrijf Rice. Tec over patent op variant van basmatirijst: bevat genetisch materiaal dat ontwikkeld was uit rijstsoorten van (Indiase) boeren; rechtszaak gewonnen § 2004: idem voor Indiase tarwe-variëteit Nap Hal

De praktijk: Indië § Algemene introductie van Bt-katoen = ramp! Via leningen voor zaadaankoop – reeks misoogsten door niet aangepast aan bodem – geen effect op insectenplagen § “GM-genocide” in Maharashra= door gg-katoen = zeer veel zelfmoorden – statement prins Charles – boerenorganisaties rechtszaak aangespannen tegen Monsanto

De praktijk: Argentinië § Argentinië: “sojasation” = 16 miljoen ha gg-soja: grootschalig – voor export bodemuitputting – meer pesticiden door tolerantie bij onkruid – via vliegtuigen herbicide gespoten= sterfgevallen – processen § 1998 -2004: 800. 000 ha ontbost voor industriële gg-soja – bodemerosie…

6. Besmetting biologische landbouw § Lastenboeken bio zijn zeer streng op vlak van ggo’s = nultolerantie § Test Canada op koolzaad: in 27 silo’s met niettransgeen zaad was 80% besmet gg-zaad § Koolzaad kan niet meer geteeld worden door bioboeren in nabijheid van gg-koolzaad § Discussie over co-existentie =“farce”?

7. Met ggo’s geen duurzame landbouw § Altijd een versterking van industriële landbouw die sterk afhankelijk is van kunstmeststoffen en chemische bestrijdingsmiddelen § Bedreiging voor bio-landbouw § Leidt tot grootschaligheid en afname biodiversiteit § Leidt tot afbouw familiale boerenlandbouw in zuiden = 5 VTE/ha tegenover 1 VTE/2 ha

PROTEST § Veel actiegroepen (Friends of the Earth – Greenpeace, Oxfam …) § Wetenschappers (UCS, e. a. ) § Ook derde wereld-landen: Zambia weigert ggo-voedselhulp; Venezuela ggovrij, discussies in WTO en GATT § Vele Europese landen en publieke opinie § 39 Vlaamse gemeenten: “ggo-vrij”

GGO-vrije regio’s in Europa Charter van Firenze § Abruzzo (IT), Aquitaine (FR), Asturies (ES), Auvergne (FR), Basse-Normandie (FR), Bourgogne (FR), Bretagne (FR), Burgenland (AU), Calabria (IT), Canaries (ES), Centre (FR), Corse (FR), Drama-Kavala-Xanthi (GR), Emilia-Romagna (IT), ENAE (GR), Euskadi (ES), Franche-Comté (FR), Grèce, Haute. Normandie (FR), Highlands of Scotland (UK), Ile de France (FR), Käernten (AU), Lazio (IT), Liguria (IT), Limousin (FR), Marche (IT), Midi-Pyrénées (FR), Molise (IT), Municipalidad de Menorca (ES), Niederösterreich (AU), Nord-Pas-de-Calais (FR), Oberösterreich (AU), Pays de la Loire (FR), Piemonte (IT), Poitou-Charentes (FR), Principado de Asturias (ES), Provincia Autonoma di Bolzano-Südtirol (IT), Puglia (IT), Rhône-Alpes (FR), Salzburg (AU), Sardegna (IT), Sisak-Moslavina (CR), Steiermark (AU), Tirol (AU), Toscana (IT), Umbria (IT), Varazdin County (CR), Vorarlberg (AU), Wales (UK), Wallonie (BE) Wien (AU)

GGO’s en voedsel

Voedselproblematiek § Wereldbevolking: 6, 8 miljard (prognose 2050: 9 miljard) 5 miljard ha landbouwgrond § Groei voedselproductie: 2% per jaar sinds 1960 (ongelijk verdeeld!) § Momenteel genoeg voedsel om iedereen te voeden = 2. 803 kcal/dag

veeteelt § 3, 9 miljard ha voor vleesproductie = 78% § 69, 5% = permanent weiland / 30, 5% = voeders

Voedselproblematiek 850 miljoen mensen leven in hongersituatie = 12, 5 %

oorzaken § Armoede § Boeren = onvoldoende middelen voor aankoop zaad, meststoffen, investeringen § Slechte infrastructuur, onvoldoende markttoegang, afwezigheid van een markt § Onvoldoende publieke investering in landbouw § Groot aandeel exportgewassen (o. a. veevoeders)

IAASTD “Agriculture on a cross-roads” INTERNATIONAL ASSESSMENT OF AGRICULTURAL KNOWLEDGE, SCIENCE AND TECHNOLOGY FOR DEVELOPMENT FAO, UNDP, UNEP, WHO, WB § Internationaal rapport opgemaakt door 600 wetenschappers en stakeholders

IAASTD “How can we reduce hunger and poverty, improve rural livelihoods, and facilitate equitable, environmentally, socially and economically sustainable development through the generation, access to, and use of agricultural knowledge, science and technology? ”

IAASTD - biotechnologie § Nog veel onbekenden op vlak van risico’s voor gezondheid, milieu, economische baten § Oogstopbrengsten zijn zeer uiteenlopend: soms stijging soms daling van de opbrengst § Gevaar voor concentratie van eigendomsrecht op landbouwproducten § Patentenregeling doen de kosten stijgen § Afhankelijkheid boeren stijgt § Eenzijdige oriëntatie van onderzoeksfondsen + middelen + onafhankelijkheid onderzoek in gevaar § Investeringen moeten gericht zijn op lokale prioriteiten met garanties van inspraak en participatie bevolking

CONCLUSIES § voor ontwikkelingslanden is multifunctionele landbouw gebaseerd op agro-ecologie de beste garantie voor voedselzekerheid § Biologische landbouw zou gunstiger effect hebben dan GG-landbouw § Grote omzichtigheid met ggo: overleving kleine boeren, eigendomsrecht, omgeving § Ander landbouwstructuren + ander consumptiepatroon Westen

Daling vleesconsumptie?

Ggo’s geen oplossing § Meeropbrengsten zijn zeer twijfelachtig § Meerkost is groot: te duur voor kleine boeren § Risico’s voor gezondheid en milieu § Nefast voor biodiversiteit § leidt tot grootschalige intensieve landbouw: veevoeder, biobrandstof (maïs)

Intensieve ggo-landbouw

Polycultuur goed voor boeren en biodiversiteit