Geneza i mechanizmy lece u podstaw moralnoci Geneza

Geneza i mechanizmy leżące u podstaw moralności

Geneza i sposób działania moralności l Skąd się wzięła i po co nam jest potrzebna moralność? l Czym są i jak poznajemy własności moralne? Jaka jest tu rola emocji i rozumu? l Do czego odnoszą się sądy moralne?

Tradycyjne spory etyczne i aksjologiczne deskryptywizm (są fakty moralne w świecie) vs. ekspresywizm (nie ma takich faktów) l rodzaje deskryptywizmu: naturalizm (fakty moralne są naturalne) vs. antynaturalizm (nie są naturalne) l rodzaje naturalizmu: subiektywizm (ogólny i pierwszoosobowy) i utylitaryzm l błąd naturalistyczny: z faktu, że do czegoś dążymy, nie wynika, że to coś jest warte dążenia. l

Tradycyjne spory etyczne i aksjologiczne

Tradycyjne spory etyczne i aksjologiczne l absolutyzm vs. relatywizm l egoizm vs. altruizm l intencjonalizm vs. konsekwencjalizm

Kognitywizm vs. non-kognitywizm Kognitywista etyczny będzie twierdził, że sądy moralne mają wartość logiczną – mogą być prawdziwe albo fałszywe, ponieważ mają charakter poznawczy i stanowią wynik racjonalnego rozumowania. l Non-kognitywista etyczny zaprzeczy, jakoby sądy te miały wartość logiczną i będzie argumentował, że pochodzą one z intuicji lub po prostu wyrażają stan emocjonalny podmiotu. l

Kognitywizm vs. non-kognitywizm l Skrajny kognitywizm prowadzi do całkowitego wyeliminowania emocji z wszelkiego wartościowania moralnego (vide deontologiczna etyka I. Kanta) z kolei skrajny non-kognitywizm prowadzi do emotywizmu, poglądu odmawiającego tym wartościowaniom jakiegokolwiek sensu (tak uważał np. A. J. Ayer).

Wewnętrzny konflikt w mózgu l Badania przeprowadzone przez J. Greene’a i jego zespół prowadzą do wniosku, że przy tworzeniu sądów moralnych biorą udział zarówno te procesy mózgowe, które są odpowiedzialne za emocje, jak i te, które mają charakter „kognitywny” (poznawczy, racjonalny). [Greene 2004]

Wewnętrzny konflikt w mózgu l Badacze ci oparli się na uzasadnianym ewolucyjnie rozróżnieniu personalnych i impersonalnych przypadków wśród sytuacji relewantnych moralnie. l Kryterium odróżniającym obydwa przypadki jest wejście w bezpośredni kontakt z drugą osobą i celowa zmiana jej sytuacji.

Wewnętrzny konflikt w mózgu l Przykładem sytuacji impersonalnej może być tzw. problem drezyny, w którym przestawienie zwrotnicy powoduje, że drezyna przejedzie po jednej, a nie po pięciu przywiązanych do torów osobach.

Wewnętrzny konflikt w mózgu l Z kolei za przykład sytuacji personalnej posłużyć może tzw. problem kładki, w której zepchnięcie stojącego na kładce grubasa na tory spowoduje zatrzymanie drezyny i uratowanie pięciu nieszczęśników na torach (kosztem śmierci grubasa).

Wewnętrzny konflikt w mózgu Greene i jego zespół odkryli, że części mózgu odpowiedzialne za emocje są bardziej aktywne w przypadku sytuacji personalnych, zaś części „kognitywne” – w sytuacjach impersonalnych. l Jest to spójne z ustaleniami psychologii ewolucyjnej, ponieważ części mózgu odpowiedzialne za emocje są ewolucyjnie starsze, a nasi ewolucyjni przodkowie nie mieli do czynienia z sytuacjami impersonalnymi. l

Wewnętrzny konflikt w mózgu l Co więcej, w przypadkach, w których badani podejmowali decyzje moralne w duchu utylitaryzmu (lepiej jeśli zginie jeden niż pięciu), zarejestrowano wzmożoną aktywność przedniej części kory zakrętu obręczy, struktury mózgowej odpowiedzialnej za kontrolę i rozwiązywanie konfliktów pomiędzy różnymi częściami mózgu.

Wewnętrzny konflikt w mózgu Aby podjąć decyzję o przestawieniu zwrotnicy bądź zrzuceniu grubasa, nowsze ewolucyjnie kognitywne struktury mózgu muszą przezwyciężyć starsze struktury emocjonalne. l Klasycznym przykładem jest tu także scenariusz z matką duszącą własne dziecko po to, aby uchronić ukrywających się ludzi przed rychłą śmiercią z rąk przeszukujących dom żołnierzy nieprzyjaciela. Jest to „trudna” sytuacja personalna. Uaktywnia ona korę zakrętu obręczy, co nie zachodzi w przypadku „łatwych” sytuacji personalnych l

Wewnętrzny konflikt w mózgu Greene i jego zespół konkludują, że spór pomiędzy kognitywizmem i non-kognitywizmem w etyce jest odzwierciedleniem napięcia pomiędzy strukturami mózgu odpowiedzialnymi za racjonalne myślenie z jednej, i za emocje z drugiej strony. l Równocześnie jednak wyniki badań falsyfikują skrajne teorie filozoficzne, gloryfikujące jeden czynnik i bagatelizujące drugi. l

Sąd moralny a jego uzasadnienie F. Cushman z zespołem sprawdzili, czy osoby postępujące według dających się łatwo zidentyfikować reguł moralnych potrafią uzasadnić swoje moralne wybory. Pod uwagę wzięli trzy reguły: l „a) krzywda wyrządzona przez działanie jest gorsza niż krzywda wyrządzona poprzez powstrzymanie się od działania; l b) krzywda wyrządzona jako cel jest gorsza od krzywdy wyrządzonej jako skutek uboczny; l c) krzywda wyrządzona przez kontakt fizyczny z krzywdzonym jest gorsza od krzywdy wyrządzonej bez takiego kontaktu. ” l

Sąd moralny a jego uzasadnienie Sam fakt, że ludzie stosują wymienione reguły, został potwierdzony przez inne badania. Celem Cushmana i kolegów było sprawdzenie, czy sądy moralne oparte na rzeczonych regułach są efektem świadomie przeprowadzonego rozumowania, czy też stanowią wynik działania intuicji, a ich uzasadnienie stanowi jedynie racjonalizację dokonywaną ex post. l Badacze przyjęli zatem założenie, że dowodem na zajście świadomego rozumowania przy tworzeniu sądu moralnego musi być odwołanie się do danej reguły w uzasadnieniu tegoż sądu. l

Sąd moralny a jego uzasadnienie W ramach eksperymentu badani byli konfrontowani z kilkoma wersjami problemu drezyny, a następnie musieli podejmować decyzje moralne, które wymagały zastosowania się do trzech wyżej wymienionych reguł. l Większość badanych była w stanie prawidłowo uzasadnić odwołanie się do pierwszej z wymienionych reguł, co jest spójne z tezą o świadomym rozumowaniu. l

Sąd moralny a jego uzasadnienie W przypadku drugiej reguły, tylko jedna trzecia badanych potrafiła uzasadnić swoje sądy poprzez odwołanie się do niej, mimo że ewidentnie się do niej stosowali. W tym wypadku bardziej adekwatny wydaje się być model intuicjonistyczny. l W przypadku ostatniej reguły, dwie trzecie badanych potrafiło się do niej odwołać w uzasadnieniu swoich sądów. Niektórzy potrafili ją wyartykułować, ale nie byli skłonni uznać ją za obowiązującą. Ten rezultat jest bardziej spójny z intuicjonizmem – ludzie stosują regułę nieświadomie, a kiedy uświadamiają sobie jej treść, szukają alternatywnego wyjaśnienia dla swoich sądów l

Sąd moralny a jego uzasadnienie Okazuje się zatem, że obydwa modele – kognitywny i non-kognitywny – znajdują swoje zastosowanie w zależności od kontekstu. Tezę tę uwiarygodniają rozstrzygnięcia ewolucyjne oraz badania przeprowadzone przez Greene’a. l Sytuacja, w której ludzie stosują pewną regułę w praktyce, ale odżegnują się od niej uzasadniając swoje czyny, stanowi odzwierciedlenie konfliktu, o którym pisał Greene. l Wyniki przedstawionych badań pokazują, że normy etyczne ewoluują razem z nami, a treść naszych sądów moralnych jest wypadkową czynników racjonalnych i emocjonalnych. l

Moralność jako adaptacja ewolucyjna G. Miller [„Umysł w zalotach”]: postawy moralne są wyrazem adaptacji ewolucyjnej. Osobnik postępujący zgodnie z normami moralnymi wykazuje się empatią oraz zaradnością, ponieważ musi posiadać wystarczająco dużo zasobów, aby dzielić się z innymi. Musi być pewny siebie, jeśli chce podejmować ryzyko dla dobra innych. Kobieta poprzez empatię pokazuje, że będzie dobrą matką dla potomstwa. l Tym samym moralne zachowania są jak pawi ogon, ich ukryty sens polega na manifestowaniu własnych zalet w celu zwiększenia swojej atrakcyjności seksualnej, a wobec tego także szans na reprodukcję. Proces ten ma charakter nieuświadomiony, ale jest wbudowany w nasze umysły. l

Lektura: Antonio Damasio, Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 1999, ss. 19 -70.