Genetik almalarda Etik Prof Dr Nurten Kara Tbbi

Genetik Çalışmalarda Etik Prof. Dr. Nurten Kara Tıbbi Biyoloji Anabilim Dalı 13 Mart 2020 Z. Betül Çelik, 2018

� Doğada gen alışverişi, yalnızca benzer türlerin bireyleri arasında olurken, genetik teknolojinin gelişmesi sayesinde klonlanan genler herhangi bir canlı hücresine aktarılabilir hale gelmiştir. � Gen teknolojisi, bu tekniği kullanan ve sürekli olarak geliştirip yaşamın her alanına yayan araştırmacılara bir takım sorumluluklar getirmektedir.

� Germ hücrelerinde yapılan tedaviler, gelecek kuşakların sağlığını etkilemekte ve bazı tehlikeli durumlar ortaya çıkarabilmektedir. Bu nedenle bu tekniklerin sadece tedavi amacına yönelik olması ve bunu yaparken de belli etik ilkelere uyulması gerekmektedir. � Genler üzerinde gerçekleştirilen manipülasyonların anlık etkilerinden çok, gelecekteki etkileri üzerinde yoğunlaşmak gerekmektedir.

� Bilim insanı olmak sorumluluk duygusunu hissetmek, vicdanı ikinci plana itmemek, belli değerleri ve ilkeleri zedelememektir. � Bunun aksi yaklaşımların her zaman için örnek teşkil edebileceğini ve yapılacak diğer çalışmalar için mazur görülebilecek sebepler oluşturabileceği düşünülmelidir.

Ögeni � Kişilerin haklarına, özgürlüklerine ve tercihlerine rağmen üreme amaçlı zorlayıcı politikaları kapsar � Üstün genom yoktur � Irkçılık

(2011)’e göre ise, “İnsan üzerinde genetik deneyler yapalım mı? ” sorusu tıp etiği açısından önem arz eden bir durumdur. � Gen teknolojisinin insan sağlığı için kullanılması, eğer yararlı sonuçlar verecekse uygundur. � Ancak bu teknolojinin etik ilkeler çerçevesinde uygulanması gerekmektedir. Bu durum etik açıdan insan sağlığına yararlı olma ilkesine uymayı sağlayacaktır (Erdemir, 2011). � Erdemir

İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi (4. 4. 1997) Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) tarafından 2003 yılında imzalanıp onaylamıştır. Sözleşmenin; � Madde 12 – Genetik Tanı Testleri Genetik hastalıkları teşhise yönelik veya kişinin bir hastalıktan sorumlu bir gen taşıyıp taşımadığını belirlemeye ya da bir hastalığa genetik yatkınlığı veya hassasiyeti olup olmadığını ortaya çıkarmaya yönelik testler, sadece sağlık amaçlarıyla veya sağlık amaçlı bilimsel araştırmalar için ve uygun genetik danışmanlık hizmeti verilmesi şartıyla yapılabilir. Madde 13 – İnsan Genomuna Müdahale İnsan genomunu değiştirmeye yönelik bir müdahale, yalnızca koruyucu, teşhis ve tedavi edici gayelerle ve sadece, herhangi bir altsoyun (çocuklar, torunlarının çocukları) genomunda değişiklik yapılması amacını gütmemesi halinde yapılabilir. � Madde 15 – Genel Kural Biyoloji ve tıp alanında bilimsel araştırma, bu sözleşme hükümlerine ve insan türünün korunmasını güvence altına alan diğer yasal hükümlere bağlı kalmak şartıyla, serbestçe yapılabilir.

Genom Düzenlemenin Etik Boyutu International Summit on Human Gene Editing (Aralık, 2015) The National Academic of Sciences, Engineering and Medicine. Academies consensus on human gene editing begins, first data-gathering meeting. (Şubat, 2016) Committee Meeting in Europe on Human Gene Editing (Nisan, 2016) Genome editing: An ethical review (Nuffield Council on Bioethics, Eylül 2016) 38

Genom Düzenlemenin Etik Boyutu İngiltere’de Fertilizasyon ve Embriyoloji Otoritesi, Gelişimsel Biyolog Kathy Niakan’a “İnsan embriyolarında CRISPR/Cas 9 ile in vitro genom düzenleme çalışma izni” vermiştir. 41

Genom Düzenlemenin Etik Boyutu Genom düzenlemenin hedefi? Germ hücreleri vs Somatik hücreler 39 Kohn et al. , Blood. , 2016, 127: 2557

Genom Düzenlemenin Etik Boyutu İnsan Embriyolarında İlk Genom Düzenleme Girişimi Junjiu Huang (Sun Yat-sen University in Guangzhou) Liang P, Xu Y, Zhang X, et al. (2015) CRISPR/Cas 9 mediated gene editing in human tripronuclear zygotes Protein and Cell 6(5): 363– 372. β-thalassaemia, triploid yumurtalar, CRISPR/Cas 9 86 embriyonun çok azında istenen değişim mevcut Tüm eksom sekanslama, çok sayıda hedef dışı etki Çok tartışmalı Bu tarz bir çalışma için erken !!! 40

Genom Düzenlemenin Etik Boyutu Pluripotent ya da germ hücrelerinde tedavi amaçlı kullanıma uygun değildir. Yarar zarar oranı göz önünde bulundurularak somatik hücre tedavisinde kullanılabilir. Bilgilendirilmiş onam olmalıdır. Tanınan otoritelerce konulan düzenlemelere uygun ve gerekli izinler alınmış (FDA, EMA, vb. )olmalıdır. Bu koşullar altında somatik hücrelerde genom düzenleme çalışmaları kliniğe taşınabilir. 42

Etik Uygulamalar � Helsinki Deklerasyonu’na göre klinik araştırmalar için bilgilendirilmiş onam önemli bir etik standarttır.

Gönüllü Onamı Alma � 1. Sizden bir kan örneği alacağız. � 2. Sizin ve sağlığınız hakkında bazı bilgiler edineceğiz. � 3. Örneklerinizi saklayacağız ve biobank‘ta bilgilerinizi depolayacağız � 4. Araştırmacıların onaylanmış çalışmalarda biobank'da depolanan bilgileri ve malzemeleri kullanmalarına izin vereceğiz � 5. Gelecekte size başka araştırmalara katılma teklifleri sunabiliriz. � 6. Genetik ve sağlık bilgilerinizden bazıları bilimsel veritabanlarına yerleştirilebilir.

Etik Hizmetlerin Genetikte Uygulanması � Kaynakların, en fazla ihtiyaç duyanlar için kullanılması � Adil olmayan ayırımcılık ve kayırmacılığın engellenmesi � Ayrımcı olmayan bir dil kullanma � Gerekli hizmetlerin zamanında sağlanması ve takibinin yapılması � Tıbbi olarak gerekli olmayan işlemlerden kaçınmak � Devam eden hizmetlerin kalite kontrolünü sağlamak

Etik Düzenlemelere Genel Bir Bakış 1. 2. 3. 4. 5. 6. Mevcut genetik hizmetlere eşit ulaşılmalı Genetik danışmanlık yönlendirmeden uzak olmalı Bütün genetik hizmetlerde gönüllülük esas olmalı Kişinin veya fetüsün sağlığını etkileyecek bilgiler açıklanmalı Genetik bilgilerin gizliliği korunmalı. Kişisel mahremiyete hürmet etmeli

Etik Düzenlemelere Genel Bir Bakış 7. Prenatal teşhis, sadece fetus sağlığıyla ilgili uygulanmalı ve yalnızca genetik durumu ve fetal malformasyonu tesbit etmeli. 8. Genetik hizmetlerle ilgili tercihler, gönüllülük esasına dayalı olmalı ve saygı duyulmalı. 9. Genetik bozukluk olan aile ve çoçuklara optimum destek sağlanmalı. 10. Evlatlıklar ve aile dışı biyolojik yakınları olan bireyler, biyolojik yakınlarıyla ilgili bilgiye ulaşabilmeli.

Etik Düzenlemelere Genel Bir Bakış 11. Gözden geçirmek ve bilgilendirilmiş onam için, araştırma protokolleri kanıtlanmış prosedürleri takip etmeli. 12. Deneysel insan gen terapisi için protokoller ulusal kabul görmeli.

Gen Düzenlemenin Etik Boyutu � Çinli bilim insanları Nisan 2015’te insan embriyolarını düzenlemek için CRISPR’ı kullanabileceklerini duyurduktan sonra dünyanın önde gelen genetikçileri, biyoteknologları ve biyoetik uzmanları bir araya gelip bu konuyu derinlemesine tartışma kararı aldı. � Gen düzenlemenin geleceğini tartışmak için Washington’da bir araya geldiler ve bu konuda temel araştırmaların geliştirilmesi ve ilerlemesi gerektiği ancak insanda gebelik sürecinde gen düzenlemenin ileri boyutlara şimdilik taşınmaması gerektiği kararına vardılar. � Etik tartışmalar sıralandığında;

1. Risklerin ve Faydaların Dengesi � Araştırmalardaki en önemli etik noktalardan biri, faydaların risklerden büyük ölçüde fazla olması gerektiğidir. Çevreye ve canlılara zarar verebileceği için, risklere daha fazla önem verilmelidir. � CRISPR-Cas 9 uygulaması da hedef dışı (offtarget) mutasyonlar üreterek çok büyük zararlara sebep olabilir. En düşük off-target etkisi frekansı fare ve zebra balıklarında gözlemlenirken, en yüksek frekans insan hücrelerinde görülmüştür.

2 - Ekolojik Dengesizlik � CRISPR-Cas 9 tekniğine dayanan RNA bazlı gen sürüşünde, off-target etkisi düşünülerek tür içi özgüllüğe çok dikkat edilmelidir. � Bu genler yaşamakta olan canlılarda nesiller boyu kendini göstermeye devam edeceğinden, mutasyonlar hedef dışı olmaya ve sonraki nesillere aktarılmaya devam edecektir. � Gen sürüşünün kendini gösterdiği popülasyonun tamamı ortadan kalkabilir ve ekosistem dengesinde ciddi sorunlar yaşanabilir. Örneğin, yeni salgınlar gelişebilir.

3 - Tüketicilere Yönelik Düzenlemeler � Genetiği değiştirilmiş fakat onaylanmamış ürünleri marketlerde tanımak, hiç de kolay olmayacaktır. � Başka bir husus da patentleme düzenlemesidir, çünkü bu noktada çok büyük bir ekonomik çıkar söz konusudur. Transgenik organizmalar yıllardır endüstriyel kullanım için üretildiklerinde patent almıştır, klinik kullanım için insan gen dizileri de aynıdır.

� Modern biyoteknolojide yaşanan bu gelişmeler ışığında, yakın gelecekte ata gen (korunmuş gen) kaynaklarının özel bir önem kazanacağı şimdiden söylenebilir. � Bu nedenle, gen aktarımı uygulamalarında doğanın doğal uyumuna ve gelecek nesillerde oluşabilecek risklere karşı dikkatli olmak, bir tür özen gösterme yükümlülüğüdür.

� Nobel ödüllü fizikçi Richard Feynman’ın da söylediği gibi � Bilim bize “cennetin” kapısını açan anahtarı verir, fakat aynı anahtar “cehennemin” de kapısını açabilir.

Sonuç � Yapılan transgenik uygulamaların ve bunlardan elde edilen ürünlerin kullanımında, gerekli biyogüvenlik önlemlerinin alınması kadar; insan, hayvan ve diğer tüm canlılar açısından etik ilke ve değerlerin göz önünde tutulması gerekir.

Kaynaklar � Tıbbi Genetik Laboratuvar ve Klinik. Editör: Özgür Çoğulu. S: 393 -397. Nobel Tıp Kitabevi, Ankara � Thompson & Thompson Genetics in Medicine Nussbaum, Mc. Innes, Willard, 8 th Edition, p: 383390, Elsevier, 2016. � Demirhan Erdemir A. Tıpta Etik ve Deontoloji (Yirmibirinci Yüzyılda). Gen Teknolojisi ve Tıp Etiği. Nobel Tıp Kitabevleri; 2011: 637 -54. � Çağatay Üstün, Nuray Demirci, Biyoteknoloji, Tıp ve Etik. Ege Tıp Dergisi / Ege Journal of Medicine 2016; 55(3): 158 -162. � Dinçer, RP. , Genom düzenleme etiği slaytları.