GELM KAVRAMLARI ve DNEMLER KAYNAK KTABIMIZ Geliimle lgili
GELİŞİM KAVRAMLARI ve DÖNEMLERİ
KAYNAK KİTABIMIZ
Gelişimle İlgili Temel Kavramlar • • • Büyüme Gelişme Olgunlaşma Hazırbulunuşluk Öğrenme Gelişimin kritik dönemleri
Büyüme • Bedenin sadece boy, kilo ve hacim olarak artmasıdır. Rakamlarla ifade edilir. • Büyüme, vücudun değişik organlarında değişik hızlarda gerçek leşir.
Gelişme • Organizmanın büyüme, olgunlaşma ve öğrenmenin etkileşimiyle sürekli olarak ilerleme kaydeden değişmesidir. • Organizmanın döllenmeden başlayarak bedensel, zihinsel, dil, duygusal, sosyal yönden, belli koşulları olan en son aşamasına ulaşıncaya kadar sürekli ilerleme kaydeden değişimidir. • Gelişmeyi ürün olarak ele aldığımızda gelişimi bu ürü nünsüreç yönü olarak tanımlayabiliriz.
Olgunlaşma • Vücut organlarının kendilerinden beklenen fonksiyonu yerine getirebilecek düzeye gelmesi için, kalıtımın etkisiyle geçirdiği biyolojik bir değişmedir. • Öğrenme yaşantıların dan bağımsız olarak, örneğin, parmak kasları yeterince gelişmemiş bir çocuk makasla kağıdı düzgün bir şekilde kesemez.
Hazırbulunuşluk • Bireyin olgunlaşma ve öğrenme sonucu belli davranışları yapmaya hazır hale gelmesidir. • Bireyin sadece olgunlaşma düzeyini değil, aynı zamanda, bireyin önceki öğrenmelerini, ilgilerini, tutumlarını, güdülenmişlik düze yini, yeteneklerini, genel sağlık durumunu da kapsar. • Örnek: Resim çizmeyi öğrenecek olan bir çocuğun kalem tutabilmesi için kaslarının olgunlaşmasının yanı sıra resme karşı ilgisinin olması.
Öğrenme • Bireyin çevresiyle etkileşimi sonucunda davranışlarında meydana gelen kalıcı değişikliklere denir. • Duygu, düşünce ve davranışlarımızdan oluşan deneyimlerimizde göreceli kalıcı değişiklikler oluşturma sürecidir.
Gelişimin Temel İlkeleri • • Kalıtım ve çevre etkileşiminin bir ürünüdür. Süreklidir ve belli aşamalarda gerçekleşir. Nöbetleşe devam eder. Baştan ayağa, içten dışa doğrudur. Genelden özele doğrudur. Kritik dönemler vardır. Gelişim bir bütündür. Bireysel farklılıklar söz konusudur.
Gelişim görevi • Kişinin içinde bulunduğu yaşam döneminde başarması gereken görevleri, kazanması gereken bazı özellikleri, geliştirmesi gereken bazı davranışları ifade eder.
Gelişim görevlerini etkileyen faktörler • Fiziksel olgunlaşma • Toplumsal beklenti ve talepler • Kişisel değerler ve beklentiler
Gelişim Dönemleri • Doğum Öncesi Dönem: Döllenmeden doğuma kadar olan dönem. • Doğum Sonrası Dönem: Doğumdan başlayıp ölüme kadar süren yaşam dönemidir.
Gelişim alanları • • Bedensel gelişim Psikomotor gelişim (Gallahue) Bilişsel gelişim (Piaget) Dil gelişimi (Chomsky) Psiko seksüel gelişim (Freud) Psiko sosyal gelişim (Erikson) Ahlak gelişimi (Piaget ve Kohlberg)
Bedensel Gelişim
Doğum Öncesi Dönem • Yaşam, annenin yumurtasının babadan gelen sperm tarafından döllenmesiyle başlar • Döllenmiş olan yumurtaya zigot denilmektedir. • Zigotun bölünmesiyle hücre grupları oluşmakta ve değişik aşamalardan geçerek insan yavrusu oluş maktadır. • Döllenmeden ortalama 280 gün sonra doğum gerçekleşmektedir • Bebek doğduğunda boyu ortalama 48 53 cm. ve ağırlığı 2500 4300 gr arasındadır
Döllenmeden doğuma embriyonik gelişim
0 2 Yaş dönemin özellikleri • Doğumdan sonraki ilk yılda bedensel gelişim çok hızlı gerçekleşmektedir. • Yeni doğan bir bebeğin başı diğer organla rına göre daha büyüktür. • Bebek hem boy olarak hem de ağırlık olarak çok hızlı gelişir. • 5 aylık bir bebek doğumdaki ağır lığının iki katına, 12 aylık bir bebek ise üç katına ulaşmaktadır. • 12 aylık bir bebek doğumdaki boyunun %50'sine ulaş maktadır. • Bebeğin psiko motor gelişiminde büyük ilerlemeler olur.
2 6 Yaş dönemin özellikleri • Doğumdan sonra ilk aylardaki hızlı büyüme iki yaşından sonra yavaşlamaktadır. • Dört yaşındaki bir çocuğun boyu do ğumdaki boyunun iki katıdır. • Okul çağına doğru boy uzama hızı azalır, daha sonra ergenlik çağında tekrar hızlanır. • Sinir sistemi gelişimini büyük ölçüde tamamlarken, kalp atış hızı da giderek azalır ve altı yaşına doğru yetişkininkine benzer hale gelir. • Bu dönemde çocukların etkinlik düzeyleri çok yüksektir. • İlgilerini çok çeken bir etkinlik yapmadıkça uzun süre bir yerde oturamazlar; koşmak, atlamak, zıplamak ihtiyacındadırlar.
6 12 Yaş dönemin özellikleri • Çocukların ilköğretime başladıkları bu dönemde bedensel gelişim daha yavaş olur. • Boy ve ağırlık artışı yavaştır. Yıl lık boy artışı ortalama beş buçuk santim kadardır. • 12 yaşına gelen çocukların boyu ortalama 145 cm. dir. • 11 yaşlarına doğ ru kızların ağırlığı erkeklerin ağırlığından fazladır. • Kızlar erkeklerden önce ergenlik dönemine girmektedirler. • Bu dö nemde kemik ve iskelet sistemindeki gelişmeler kas gelişiminden daha ileri düzeydedir.
12 18 Yaş dönemin özellikleri • Ergenlik dönemi denilen bu dönem buluğa ermeyle başlar. • Buluğ dönemi ise cinsiyet salgı bezlerinin aktif hale gele rek cinsiyet hormonu üretimiyle başlar. • Ergenlik döneminin tüm aşamaları bütün bireylerde aynı sırayı izlemekle birlikte bireyden bireye farklılıklar gösterir. • Kızlar 11 yaş civarında buluğa girerken, erkekler 13 yaş civarında buluğa girerler. • Hızlı fizyolojik değişmeler vücut yapısında büyük farklılıklara neden olur. • Önce eller ve ayaklar büyür, sonra kollar ve bacak lar, daha sonra da beden gelişir
Psikomotor Gelişim
Psikomotor Gelişim • İçten ve dıştan gelen süreçlerin etkileşiminin bir sonucu olarak motor davranışta yaşam boyu meydana gelen değişmelerdir.
SPORA ÖZGÜ HAREKETLER 7 +14 yaş TEMEL HAREKETLER 2 7 Yaş PRİMİTİF (İLKEL) HAREKETLER 0 2 Yaş REFLEKSİF HAREKETLER Doğum Öncesi 1 Yaş Motor Gelişim Dönemleri
Refleksif Hareketler Dönemi • Bu dönem doğum öncesi ve doğumdan sonraki bir yıllık süreyi kapsar, vücudun çeşitli dış uyaranlara gösterdiği istem dışı tepkilerdir. • Yeni doğan çocuğun davranışları omurilik ve orta beyin merkezlerinden idare edilmektedir. Ortaya çıkan refleksif hareketler ilk motor tepkiler ve ilk bilgi edinme kaynaklarıdır.
Refleksif Hareketler Dönemi • Bu istemsiz hareketler hayatın ilk aylarında artan korteks fonksiyonu ile birlikte çocuğa vücudunu ve dış dünyayı tanımasına yardım eder. Bu refleksler bilgi toplama, besin arama ve koruyucu şeklinde sıralanabilir.
Refleksif Hareketler Dönemi • Gelişimsel refleksler sinir sistemi bozukluklarının teşhisinde bir araç olabilir. Örneğin, doğumdan sonraki üçüncü günde, yüzüstü durumda çenesini kaldıramayan bebeklerde yaşamın ileriki dönemlerinde nörolojik anormallik belirtilere rastlanmıştır.
İlkel Hareketler Dönemi • 0 2 yaş arasını kapsar. • Bu dönemde merkezi sinir sisteminin gelişmesine paralel olarak önce baş ve gövde sonra kol ve bacaklar üzerinde kontrol sağlanır.
İlkel Hareketler Dönemi • İlkel hareketler dönemi dengeleme (baş boyun ve gövde kaslarının kontrolü) hareketleri uzanma, yakalama bırakma gibi manipulatif hareketleri, yürüme gibi lokomotor hareketleri kapsar. Bu yeteneklerin ortaya çıkma hızı çocuktan çocuğa değişir, hem biyolojik hem de çevresel faktörlere bağlıdır.
İlkel Hareketler Dönemi • Bu dönemde kazanılan hareketler ileriki yıllarda kazanılacak hareketlerin temelini oluşturur.
İlkel Hareketler Dönemi • Bu dönemde kazanılan hareketler çok fazla kontrol gerektirir. • Motor mekanizma ve fonksiyonları birbirine bağlayamadığından tüm dikkatini hareketine verir. • Yeni yürüyen bir çocuğun konuştuğu ve başka bir yere baktığı görülemez.
İlkel Hareketler Dönemi • Emekleme ve yürüme becerilerin kazanılması çocuğun çevresini tanıma olanağı vermesi açısından önemlidir.
Psiko motor özellikler (0 12 ay) • • • 1. ay Yüzükoyun yatırılırsa çenesini kaldırır. 4. ay Yardımla oturur. 7. ay Kendi başına oturabilir. 10. ay Emekler. 11. ay Tek başına ayakta durabilir. 12. ay Yürüyebilir.
Kronolojik motor gelişim 13 ay 14 ay 15 ay
Temel Hareketler Dönemi • Yaşamın 2 7 (ilk çocukluk) yaşları arasını kapsar. Motor gelişimin yoğun olduğu, temel becerilerin kazanıldığı dönemdir. Bu temel beceriler, koşma, atlama, sıçrama, sekme, yakalama, fırlatma ve topa ayakla vurma gibi hareketlerdir. • Çocukların yeteneklerini keşfetme zamanı olarak tanımlanabilir.
Temel Hareketler Dönemi • Temel hareketlerin gelişiminde olgunlaşma, çevresel etmenler, olanaklar, motivasyon ve öğretim bu hareketlerin hangi düzeyde gelişeceğini belirlemektedir.
Temel Hareketler Dönemi • Koşu ve zıplama gibi lokomotor aktiviteleri, fırlatma ve yakalama gibi manipulatif hareketler ve dengeleme gibi aktiviteler erken çocukluk döneminde geliştirilmesi gereken aktivitelerdir.
Temel Hareketler Dönemi • Bu dönemdeki hareketlerin gelişmeleri esas itibariyle olgunlaşmaya bağlıdır, ancak hareket etme özgürlüğü bol olan bir çevrede gelişim daha çabuk ve tam anlamıyla ortaya çıkar.
Spora Özgü Hareketler Dönemi • Bu dönem 7 yaş ve yukarısını kapsar. Bu dönem temel hareketlerin gelişim aşamasıdır. Hareket, yalnızca hareket etmesini öğrenmede amaç olmak yerine, çeşitli yarışma ve işbirliğine dayalı oyun, spor, dans ve rekreasyonel etkinliklerde bir araç olarak kullanılır.
Spora Özgü Hareketler Dönemi • Dengeleme, lokomotor ve manipulatif becerilerin giderek mükemmelleştirildiği, birleştirilerek çeşitli etkinliklerde kullanıldığı bir dönemdir. • Örneğin sekme ve sıçrama temel hareketleri artık ip atlama, halk oyunları, üç adım atlama gibi etkinliklere dönüşmüştür.
Spora Özgü Hareketler Dönemi • Bu dönemde becerilerin ne ölçüde gelişeceği bilişsel (kognitif), duyuşsal (afektif) ve motor etmene bağlıdır (Koordinasyon, vücut yapısı, alışkanlıklar, arkadaş etkisi, duygusal yapı). • Bu dönemdeki gelişme bir önceki dönemdeki gelişmeyle bağlantılıdır.
Motor Gelişim İlkeleri • Motor gelişim kalıtım ve çevre etkileşiminin bir ürünüdür. • Gelişimi meydana getiren değişiklikler bazen hızlı bazen de yavaş olmak üzere ömür boyu devam eder. Gelişimin en hızlı olduğu iki dönem bebeklik ve ergenliktir. • Motor gelişim sıralı aşamalar izler. Bu aşamalar basit ve ilkelden zor ve karmaşığa doğru bir evrim gösterir.
Motor Gelişim İlkeleri • Zihinsel, duygusal ve motor gelişim birbirinden soyutlanamaz. • Gelişim birikimli bir süreçtir. • Gelişim bütün halinde gerçekleşen hareketten spesifik olarak gerçekleşen harekete geçer. Bebeğin ilk hareketleri büyük kasları ile gerçekleşir. Zamanla daha küçük kas yapıları harekette bulunmak için kullanılır.
Motor Gelişim İlkeleri • Motor gelişim baştan ayağa doğru olur. Kasların gelişimi başa en yakın kaslarla başlar ve kol ve bacak gibi organlarla devam eder. • Motor gelişim içten dışa doğru olur. Bedenin gövdesine en yakın kaslarla başlar ve bedenin dış çevresine doğru ilerler. Bebekler önce kolunu omuzdan kullanma becerisini daha sonra bileklerini ve parmaklarının kontrolünü sağlar. • Gelişimde bireysel farklılıklar söz konusudur.
Motor Gelişim Kuramları • Olgunlaşma Kuramı (Arnold Gesell) • Dinamik Sistemler Kuramı (Esther Thelen) • David L. Gallahue’ya Göre Motor Gelişim Dönemleri
Olgunlaşma Kuramı (Arnold Gesell) • Gesell’in büyüme ve gelişim üzerine olan olgunlaşma kuramı, insan davranışını etkileyen fiziksel ve motor etmenlerden en önemlisi olan sinir sisteminin olgunlaşması üzerinde durmaktadır (Fazlıoğlu, 2014). Gesell, çocukların büyüme ve gelişiminin iki temel güçten etkilendiğini ifade etmektedir: genler ve çevre. Kendi çevresinin ürünü olan çocuğun gelişimi genlerin etkisiyle yönlenmektedir ve Gesell bu süreci olgunlaşma olarak tanımlamaktadır.
Gesell, gelişimi temel beş prensiple açıklamaktadır. • 1. Gelişimin yönü baştan ayağa, içten dışa doğrudur. • 2. İçsel faktörler gelişimi kontrol eder ve dışsal faktörlerden etkilenmeyebilir. Çevre, büyüme ve gelişme için birincil uyarıcı değildir. Gelişimde, olgunlaşma sıralaması önemlidir. • 3. Gelişim, iki karşı kuvvet arasındaki karşılıklı ilişkinin düzenlenmesi, motor kontrol gelişimi sarmal olarak çeşitli bileşenlerin artıp azalmasıdır. Her basamakta bileşenler olgunlaşma dönüşümü yaratarak birleşip yerlerine geçerler.
• 4. Özdüzenlemeye ilişkin sorunlar, gelişimi, denge ve dengesizlik periyodları arasındaki dalgalanmalar gibidir. • 5. Fonksiyonel asimetri ilkesi, asimetrik davranışın sonraki dönem simetrik davranışa geçişi olarak tanımlanır. Olgunlaşma Kuramı insanların motor becerilerinin nasıl geliştiğini incelemiş ve yuvarlanma, oturma, yürüme gibi motor becerilerin belli bir sıra ve zamanda gerçekleştiği belirtilmiştir.
Dinamik Sistemler Kuramı (Esther Thelen) • Esther Thelen tarafından geliştirilen Dinamik Sistemler Kuramı yeni davranış şekillerinin, görev içeriğindeki çeşitli bileşenlerin işbirlikçi etkileşimleri sonucu ortaya çıktığını savunmaktadır. Motor gelişimin beden ile bileşenlerinin etkileşimi sonucunda kendiliğinden ortaya çıktığını, davranış kalıplarını şekillendirdiğini ifade etmektedir. Motor becerilerini geliştirmek için bebekler öncelikle çevrelerinde bazı şeyleri algılamalıdırlar. Böylece eylem için güdülenir ve algılamalarını ince-ahenkli hareketler için kullanabilirler.
• Bir bebek yatağında yatarken yatak başında sallanan mobili görür ve dikkatini çekerse önce ona bakar, hareketlenir, sesler çıkarır ve uzanıp onu yakalamaya çalışır (Tepeli, 2019). Dinamik Sistemler Kuramı, gelişimin doğrusal değil kesintili bir süreç olduğunu ve motor becerilerin öğrenilmesinde güdülenmenin önemli bir yeri olduğunu ifade etmektedir. Çocuğun hedefleri ve becerileri için çevrede bulunan destekler, merkezi sinir sisteminin gelişimi, fiziksel özellikleri, her yeni beceri ya da davranış için gerekli faktörlerdir.
• Bu faktörlerin herhangi birinde yapılacak değişiklik, sistemin daha az istikrarlı olmasına sebebiyet vererek çocuğun yeni ve daha etkili motor düzeni arayışına girmesine neden olur (Santrock, 2011). Bebekler dış uyaranlara refleksif tepkiler vermekten daha fazla yeteneğe, algısal ve kavramsal becerilere sahiptirler. Kuram, yaş dilimlerini değil bireysel gelişimi merkeze alarak eğitimin önemini vurgulayan bir bakış açısı sunmaktadır (Boz, 2014).
David L. Gallahue’ya Göre Motor Gelişim Dönemleri • Gallahue, motor gelişime ilişkin yapılan biyolojik olgunlaşma ile merkezi sinir sisteminin gelişimi sonucunda çocuğun isteme bağlı hareket kazanması tanımında eksik kalan öğrenme ve beslenme gibi çevresel faktörleri ele almıştır.
Refleksif Hareketler Dönemi (Uterus 12 Ay) • Yeni doğan bebekler motor beceriler açısından oldukça aktiftirler. Motor gelişim dönemlerinin temeli olan refleksler aşağı beyin merkezinin kontörlü altındaki istem dışı davranışlardır. Normal gelişim gösteren bebekte refleksler azalır, kaybolur ya da olgunlaşarak hareket formlarını oluşturur. Refleksler, olası merkezi sinir sistemi problemlerini belirlemek için gerekli olan ilk bilgilerin ediniminde oldukça önemlidir. Bir refleksin yokluğu, gereğinden zayıf ya da güçlü olması, vücudun iki tarafında simetrik olmayan reflekslerin görülmesi ve refleksin ortadan kalkması gerekirken devam
• Bilgi toplama evresi olarak ifade edilen birinci evre; doğum öncesi dönemden başlayarak bebekliğin 4. ayına kadar devam etmektedir. Bebek bu evrede refleksleri aracılığıyla bilgi toplar, besin arar ve korunur.
• Dört ay bir yaş arasında gerçekleşen bilgi çözme evresinde beyin merkezinin gelişimine bağlı olarak refleksler giderek ortadan kalkmaya ve oturma, emekleme, sıralama gibi istemli hareketler görülmeye başlar. Bu evrede, üst beyin merkezinin gelişimine bağlı olarak refleksler giderek kaybolur ve yerini istemli hareketlere bırakır.
İlkel Hareketler Dönemi (0– 2 Yaş) • Sıfır-iki yaşlar arasında sergilenen hareketler kemik, kas ve sinir sistemindeki gelişim ile çocuğa sağlanan alıştırma fırsatları sonucunda ortaya çıkmaktadır (Williams ve diğ. , 2008). Sinir sisteminin olgunlaşması ile birlikte refleksler, yerlerini istemli davranışlara bırakırlar. İstemli hareketlerin başladığı dönem olan ilkel hareketler dönemindeki hareketlerin ortaya çıkış sıraları değişmemekle birlikte ortaya çıkış zamanları bireyden bireye farklılıklar gösterir (Özer ve Özer, 2002; Şen, 2004). İlkel hareketler; denge hareketlerini (baş, boyun, gövde kontrolü), manipülatif becerileri (uzanma, yakalama vb. ), lokomotor hareketleri (sürünme, emekleme vb. ) kapsamaktadır. Bebekler denge, manipülatif ve lokomotor becerilerde uzmanlaşmaya başlarlar ve hareketlerde kontrollülük artar. Ayrıca algısal motor bilgiler anlamlı olarak bütünleşmeye başlar (Şahin, 2018). İlkel hareketler dönemi, reflekslerin ortadan kalktığı evre ve ilk kontrol evresi olarak ikiye ayrılır.
• Reflekslerin ortadan kalktığı evre: Korteksin gelişmesiyle refleksler zayıflayarak zaman içinde kaybolur ya da istemli hareketlerle yer değiştirir. Amaçlı olarak yapılan hareketler kontrolsüz ve kabadır (Özer ve Özer, 2002). • Sayfa 140 141 i çalışın. .
• Parmağınız bir aleve ya da sıcak bir sobaya değdiğinde, acı mesajını bir getiren nöron omurgaya iletecek, oradan ise omuriliğin merkez bölgesine ulaştıracaktır. Omuriliğin içerisindeki bu merkez bölgede bulunan bir bağlayıcı nöron mesajı alacak ve götüren nöron üzerinden parmağınızı geri çekmenize yol açan bir yanıt yollayacaktır. Tüm bunlar çok hızlı bir şekilde olup biter. Eğer tepki verilmeden önce acı mesajı beyne kadar tüm yolu gitmek zorunda kalsaydı, tepki verme süresi fazlasıyla artacak ve parmağınıza daha fazla hasar gelecekti. Dolayısıyla yalnızca omurilik tarafından kontrol edilen bu çeşit bir refleks yayı çok hızlı tepki sürelerini mümkün kılar. Acı mesajı, sonunda, beyne ulaştığında “Ahhh!” deme ve parmağınızı ağzınıza alma gibi motor tepkileri tetikler.
- Slides: 64