GELENEKSEL TRK TYATROSU TLER KARAGZ ZET Karagz karlkl

GELENEKSEL TÜRK TİYATROSU TÜLERİ KARAGÖZ

ÖZET Karagöz, karşılıklı konuşmaya ve taklide dayanan iki boyutlu tasvirlerle perdede oynatılan bir gölge oyunudur. Hacı Cavcav işletmeye adam arıyor galiba Vay Karagözüm nasılsın?

KARAGÖZ OYUNUN ÖZELLİKLERİ Karagöz Oyunu, seyirlik halk oyunlarındandır. Manda ve derisinden yapılan resimlerin, bir ışık yardımıyla sahnedeki perdeye yansıtılmasıyla oluşan bir gölge oyunudur.

Bu nedenle bazı kaynaklarda “hayal-i zıl” olarak adlandırılır. İslam uygarlığı etkisindeki Osmanlı toplumunun dilini, inançlarını, gelenek - görenek ve zanaatlarını, siyasal ve sosyal olaylara bakışını yansıtan zengin bir kaynaktır. Oyunda her meslek, yöre ve sınıftan insan rol alır; herkes kendi şivesiyle konuşur. Karagöz, halkın ortak malıdır. Konuları kimin düzenlediği belli değildir; yani oyunun önceden hazırlanmış bir metni yoktur, oyun doğaçlamaya dayalıdır. Oyunda her meslek, yöre ve sınıftan insan rol alır; herkes kendi şivesiyle konuşur.

Karagöz oynatan kişiye HAY LÎ denir. Hayali’nin yardımcısına ise yardak adı verilir. Hayâlî sıfatı, bir usta yanında uzun yıllar yardaklık (yardımcılık, çıraklık) yapmış ve hakkıyla karagöz hacivat oynatabilecek kıvama gelmiş kişilere ustası tarafından verilir.

Karagöz oyunu 4 bölümden oluşur: 1) Giriş 2) Muhavere 3) Fasıl (Asıl Oyun) 4) Bitiş

KARAGÖZ OYUNUNUN BÖLÜMLERİ 1) Giriş: Oyunun başlangıç bölümüdür. Bu bölümde sahneye göstermelik denilen bir resim konulur. Perdede görüntü verilmeden önce müzik başlar. Sonra konuya uygun olarak bir görüntü verilir. Hacivat Of. . . hay, Haak! diyerek perde gazeline başlar.

2) Muhavere: Karagöz ve Hacivat’ın karşılıklı konuşmalarının yer aldığı bölümdür. Bunlar fasılla ilişkisi olan ve fasılla ilişkisi olmayan bölümlerdir. Bu bölümde. sadece Karagöz ve Hacivat bir oyun oynar. Bu oyun, önce olmayacak bir olayın gerçekleşmiş gibi anlatılmasıyla başlar. Sonra bunun düş olduğu anlaşılır. 3) Fasıl(Asıl Oyun): Bu bölümde bir olay gösterilir. Karagöz oyunları bu bölümde gösterilen oyunlara göre adlar alır.

4) Bitiş: Bu bölüm çok kısadır. Oyunun sonunda hatalar için özür dilenen ve bir sonraki oyunun yerinin belirtildiği bölümdür. Bu bölümde Karagöz ve Hacivat arasında bir söyleşme geçer. Bu söyleşmede oyundan çıkarılacak sonuç da belirtilir.

Karagöz oyunundaki tipler ana hatlarıyla şöyle tasnif edilebilir: a) Asıl Tipler: Karagöz ve Hacivat’tır. b) Şive Taklitleri Yapanlar: Kastamonulu, Kayserili, Bolulu, Frenk, Arap gibi. c) Hasta Tipler: Beberuhi, Tiryaki, Kekeme, Altıkulaç, Sarhoş, Deli. d) Diğer Tipler: Çelebi, Köçek, Zenne.

KARAGÖZ Oyunun hiç şüphesiz başrol oyuncusu Karagöz’dür. Karagöz eğitimsiz, kaba ve cahil bir karakterdir; ancak içi dışı birdir. Başında ışırlak olarak adlandırılan bir şapka vardır. Hacivat’ın kullandığı yabancı kelimeleri anlamaz ya da anlamaz görünüp, onlara yanlış anlamlar yükleyerek ortaya çeşitli nükteler çıkarırken bir taraftan da Türkçe dil kuralları ile yabancı kelimeler kullanan Hacivat ile alay eder. Her işe burnunu sokar, her işe karışır, sokakta olmadığı zaman da evinin penceresinden uzanarak, ya da içerden seslenerek işe karışır.

HACİVAT Asıl adının Hacı İvaz olduğu söylenir. Hacivat karakteri düzeni temsil eder. Nabza göre şerbet verir. Kişisel çıkarlarını her zaman ön planda tutar. Az buçuk okumuşluğundan dolayı yabancı sözcüklerle konuşmayı sever. Perdeye gelen hemen herkesi tanır, onların işlerine aracılık eder. Alın teriyle çalışıp kazanmaktan çok Karagöz’ü çalıştırarak onun sırtından geçinmeye bakar. Rol icabı değişik kıyafetler içinde Keçi Hacivat, Çıplak Hacivat, Kadın Hacivat, Kahya Hacivat gibi farklı tasvirleri vardır.

TUZSUZ DELİ BEKİR Tuzsuz olarak da tanınır. Kaba kuvveti büyüktür. Bir elinde içki şişesi, bir elinde tabanca ya da kama vardır. Olayların karmaşıklaştığı anda gelip kaba kuvvetle olayı çözer. Sürekli olarak etrafındakiler ile çatışır, sataşır. Tehdit eder ve her an kavga etmeye hazır bir ruh hali vardır.

ÇELEBİ Kibar aile çocuğu olarak nitelendirilen çelebi tam bir İstanbul Türkçesiyle konuşur. Bazı oyunlarda zengin bir bey, bazı oyunlarda bir mirasyedi, bazı oyunlarda ise zevk düşkünü bir çapkındır. Nazik ve çıtkırıldım bir tiptir. Şiir okumayı çok sever güzel giyinir ve güzel konuşur.

TİRYAKİ Adından da anlaşılacağı gibi uyuşturucu bağımlısı bir tiptir. Hemen her zaman uyuklar vaziyettedir. Nargile, kahve, tütün ürünleri ne varsa bütün keyif verici maddeleri sever ve kullanır. Olayın en can alıcı yerinde uyuklayan bir tiptir. Mahallenin en yaşlı efendisidir. Konuşması Hacivat’ı andırır. Sabırsız ve sinirli bir kişiliğe sahiptir. Bazen çocuk gibi davranır.

BEBE RUHİ Yaygaracı ve sulu bir tiptir. Çok hızlı konuşur. Ağlaması boldur ve işi gürültülü bir şekilde oldu bittiye getirir. Pisbop ve Altıkulaç diğer isimleridir. Karagöz oyununda kötü huylu cüce tipidir.

BABA HİMMET Oduncudur. Kastamonu şivesiyle konuştuğundan “Kastamamonulu” da denir. Bazı oyunlarda Himmet Dayı ya da Himmet Ağa olarak isimlendirilir. Yaklaşık 50 cm boyundadır. Elinden baltası hiç eksik olmaz. Karagöz oyunlarının en iri tasviridir.

ARNAVUT Dürüst, mert; ama bilgisiz ve kabadır. Kabadayılığı vardır, sıkıya gelince kaçar. Kendine has bir şivesi vardır. Arnavut ağzı kullanır. Laf anlatması zordur. Okumayı, yazmayı, sayı saymayı bilmez. Çoğu zaman Bayram adını kullanır.

ARAP Kara Arap ya da Ak arap olarak iki farklı şekilde gölge sahnesinde canlandırılır. Uşak, deveci tarzında mesleklere sahiptir. Hacı fitil, Hacı fışfış veya Hacı kandil diye anılır. Afrika’dan köle olarak getirilmiş zenci insanlardır.

ACEM Karagöz ve Ortaoyunu’nda görülen Azerbaycan’dan ya da İran’dan gelen Azeri kökenli Türk’tür. Zengin bir halı tüccarıdır, ticaretle uğraşır. Çoğu kez halı tüccarı olması yanı sıra tömbekici, antikacı ya da ara sıra tefecidir. Eli aÇık, gönlü yüce, ancak atıp tutan bir kişidir. Abartma huyu çok belirgindir, inatçıdır, nispet yapar. Karagöz’ün karşısında yüksekten atar. Karagöz ise bu kişinin sözlerini kaba nüktelerle karşılar. Eğlence düşkünü olduğu kadar kendine dalkavukluk edenden hoşlanır. Şiire düşkündür. Farsça beyitler okumaya bayılır. Karagöz ise TürkÇe maniler okuyarak oyuna komik unsurlar katar.

FRENK Adından da anlaşılacağı üzere yabancıdır. Avrupalılık taslayan doğulu bir Hıristiyan’dır. Karagöz oyununda bu genellikle Rum’dur.

ZENNE Karagöz oyununda bütün kadınlara genel olarak “Zenne” denir.

AYVAZ SERKİS Karagöz oyunundaki Ermeni tipi sonradan bir Ermeni adı olan Karabet diye adlandırılmıştır. Vekilharçkahya olarak zengin konaklarında çalışır. Sadakati ve dürüstlüğüyle bilinir.

YAHUDİ İstanbullu azınlıklardan cimri bir tiptir. Kah eskici kah bezirgandır. Ticari zekası çok gelişmiştir. Karagöz’e iş gördürür, para vermez.

KARAGÖZ HEYKELİ

KARAGÖZ VE HACİVAT İLE İLGİLİ SÖYLENCELER ØOyunun önce Çin'de (M. Ö. 2. yüzyıl) veya Hint'te çıktığı söylentileri vardır. Ø Evliya Çelebi ise Karagöz ve Hacivat’ın Anadolu Selçuklu Hükümdarı Alaeddin Keykubat zamanında (13. yüzyıl) yaşamış gerçek kişiler olduğunu belirtir. ØHalk arasındaki bir söylentiye göre ise Karagöz ile Hacivat, Sultan Orhan (14. yüzyıl) zamanında Bursa'da bir cami yapımında çalışmış işçilerdir.

Orhan Gazi'nin, "cami vaktinde bitmezse kelleni alırım" dediği cami mimarı, caminin vaktinde bitmemesine neden olarak Karagöz ve Hacivat'ı gösterir. Karagöz ve Hacivat Kendileri çalışmadıkları gibi diğer işçilerin de çalışmasını engellemektedirler.

Bunun üzerine bu ikili başları kesilerek idam edilir. Karagöz ve Hacivat'ı çok seven ve ölümlerine çok üzülen Şeyh Küşteri, ölümlerinin ardından kuklalarını yaparak perde arkasından oynatmaya başlar. Bu sayede Hacivat ve Karagöz tanınır.

KARAGÖZ - HACİVAT YAPIMINDAN GÖRÜNTÜLER Karagöz ve Hacivat'ı çok seven ve ölümlerine çok üzülen Şeyh Küşteri, ölümlerinin ardından kuklalarını yaparak perde arkasından oynatmaya başlar.

KARAGÖZ OYNATIMI Karagöz oyununda bütün konuşmalar perdenin arkasındaki tek kişi tarafından yapılır. Bu nedenle Karagöz oynatmak zor bir iştir. Karagöz oyununun oynatıldığı perdeye “hayal perdesi” denir. Oynatan kişi de hayali ya da hayalbaz olarak adlandırılır.

Geleneksel kültürümüzün ortaoyunu ve meddah ile birlikte en önemli köşe taşlarından biri olan gölge oyunumuz KARAGÖZ OYUNU, günümüzden yüz yıllarca önce ortaya çıkmış, insanları eğlendirirken düşündürmüş, zaman toplumsal bilinç oluşmasında öncü bir rol oynamıştır.

Her ne kadar sürç-i lisan ettikse affola!

KAYNAKÇA 1) 9. SINIF TÜRK EDEBİYATI DERS NOTLARI 2) İNTERNET