FUAD LNAI OLU QNBROV MONETAR SYAST V QTSAD
FUAD ƏLİNAĞI OĞLU QƏNBƏROV MONETAR SİYASƏT VƏ İQTİSADİ ARTIM Bakı 2015
ƏSAS İSTİQAMƏTLƏR Ø PUL KÜTLƏSİNDƏ DƏYİŞİKLİK Ø VALYUTA MƏZƏNNƏSİNİN İQTİSADİ ARTIMA TƏSİRİ Ø FAİZ DƏRƏCƏLƏRİNİN DƏYİŞMƏSİ Ø İNFLYASİYANIN İQTİSADİ ARTIMA TƏSİRİ Ø MƏCBURİ EHTİYATLAR Ø AÇIQ BAZAR ƏMƏLİYYATLARI
PUL KÜTLƏSİ VƏ İQTİSADİ ARTIM Böyük Depressiyadan öncə ABŞ-da pül kütləsinin həcmi 1929 -ci il 1 oktyabr tarixinə 48. 16 mlrd dollardan 1933 1 aprel tarixinə 29. 75 mlrd dollara düşüb. Bu dövrdə pul kütləsinin həcmi 38% azalıb, işsizlik 25%-ə qalxıb, məhsul istehsalı 30% azalıb. 2000 -2007 -ci illərdə Çində ÜDM 8 -14%, pul kütləsi 20%-ə qədər artıb və inflyasiya 2% olub. Hindistanda ÜDM 7%, pul kütləsi 16% artıb və inflyasiya 4. 7% olub. Brazilyada 2000 -2012 -ci illərdə ÜDM 3. 5%, pul kütləsi 14% artıb və inflyasiya 7% olub. Orta illik 5 -6% iqtisadi artımı təmin etmək üçün pul kütləsi 15 -20% artmalıdır.
PUL KÜTLƏSİ VƏ ÜDM-in ARTIM TEMPİ, İNFLYASİYA, %-lə 120 20 18 100 16 80 14 71. 4 12 60 10 44 38. 2 40 34. 5 25 32. 5 8 32. 1 24. 3 25. 5 20. 7 20 10. 8 9. 3 5 1. 5 0 2007 2008 0. 1 -0. 3 2009 2010 2011 2. 2 2012 -20 19 6 15. 4 4 11. 4 5. 8 2013 6. 1 2. 8 2014 2 0 -2 M 3 ÜDM-in artım tempi inflyasiya İnflyasiya səviyyəsi %-lə Pül kütləsi və ÜDM-in artım tempi %-lə 105. 9
5000 4000 50 4153. 2 44 45 40 38. 2 34. 5 3000 2243. 5 35 32. 1 2457 25. 5 2000 24. 3 1000 1584 1385. 3 20. 7 25 2008 2009 1. 5 -0. 3 2010 15. 4 2011 2012 20 19 0 -1000 30 2013 11. 4 143 6. 1 2014 15 10 5 0 -5 -1260 -2000 -10 Valyuta müdaxiləsinin həcmi M 2 M 3 M 2 və M 3 -ün dəyişməsi %-lə Valyuta müdaxilsəinin həcmi (mln. manat) PUL KÜTLƏSİNİN DƏYİŞMƏSİ %-lə və VALYUTA MÜDAXİLƏSİNİN HƏCMİ (mln manat)
İNFLYASİYA VƏ İQTİSADİ ARTIM MV=PY Bu bərabərliyə görə M, V dəfə dəyişərək P dəyərində olan Y məhsulların alqı satqısında istifadə edilir. Pul təklifi artımı+ dövretmə sürətinin artımı=inflyasiya +real iqtisadi artım Qısa müddətli dövrdə inflyasiya iqtisadi artma dəstək versə də, uzun müddətli dövrdə neqativ təsir edir. 140 ölkə arasında 1960 -1998 -ci illəri əhatə edən aparılmış empirik araşdırmalar göstərir ki, zərərli həddən aşağıda inflyasiya iqtisadi artıma təsir etmir, zərəli həddən yuxarıda isə iqtisadi artıma neqativ təsir göstərir. İnkişaf etmiş ölkələr üçün zərərli hədd 1 -3%, İEOÖ-lər üçün isə 7 -11% təşkil edir. (Khan, Hansen) 63 ölkə arasında aparılmış. tədqiqat göstərir ki, İEÖ-də inflyasiya 2%-dən, İEOÖ-də isə 12%-dən çox olarsa iqtisadi artım məhdudlaşır. (Kremer) Əgər iqtisadiyyatda aktivlərin qiymətində fundamentalla söykənməyən artım və ya kredit bumu müşahidə olunarsa o zaman inflyasiya sabit olsa bele "köpüklərin" partlaması əhəmiyyətli iqtisadi ressesiyaya gətirib çıxara bilər. Azərbaycanda inflyasiyanın maksimal həddi 8% olmalıdır. 5 -6% olması isə inflyasiyanın hədəflənməsində optimal hədəf kimi müəyyən edilə bilər.
İnflyasiya, ÜDM və qeyri neft ÜDM-nin artım tempi 40 35 30 25 20 15 10 5 inflyasiya ÜDM-in artım tempi Qeyri neft ÜDM-nin artım tempi 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 0
Bank sektorunun göstəricilərinin artım tempi və ÜDM-artım templərinin müqayisəsi (%-lə) 100. 0 90. 0 80. 0 70. 0 60. 0 50. 0 40. 0 30. 0 20. 0 10. 0 2007 2008 Aktivlər 2009 Kredit portfeli 2010 Əmanətlər 2011 ÜDM 2012 2013 Qeyri neft ÜDM 2014
MONETAR GÖSTƏRİCİLƏR Maliyyə dərinliyi M 2/ÜDM Bank sektorunun aktivləri/ÜDM Kerditlər/ÜDM Əmanətlər/ÜDM Azərbaycan 28. 5 35. 3 25. 9 11. 1 Rusiya 47. 4 86. 8 45 39 Qazaxıstan 35. 37 46. 1 38 25. 5 Türkiyə 54. 73 105 54 54. 4 Norveç 55. 95 140 93 93 Böyük Britaniya 165. 75 441 113 162 Avropa Birliyi 158. 5 212 113 105
BANK SEKTORUNUN GÖSTƏRİCİLƏRİ (Əhalinin hər nəfərinə düşən məbləğ ABŞ dolları) 1 nəfərə düşən bank aktivləri 1 nəfərə düşən kredit 1 nəfərə düşən depozit məbləği Azərbaycan 2, 853 2, 098 1, 084 Rusiya 11, 365 6, 361 5, 480 Qazaxıstan 5, 551 4, 657 3, 112 Türkiyə 9, 851 5, 835 5, 843 Norveç 146, 864 98, 475 97, 777 Böyük Britaniya 179, 626 63, 360 65, 870 Avropa Birliyi 119, 289 63, 054 57, 207
DAXİLİ TƏLƏB VƏ İSTEHLAK KREDİTLƏRİNİN HƏCMİ (mln. manat) 30000 26324 24150 25000 21390 19216 20000 13286 15000 15049 16528 9375 10000 5211 6873 5000 389 1657 778 2335 2328 2701 3315 4317 6215 7732 0 2005 2006 2007 2008 İstehlak kreditləri 2009 2010 2011 2012 Ev təsərrüfatlarının istehlak xərci 2013 2014
Kredit qoyuluşlarının sahələr üzrə strukturu 2005 Kredit qoyuluşlarının sahələr üzrə strukturu 2014 Digər 10% Digər 8% Ticarət və xidmət 13% Ticarət və xidmət 25% Ev təsərrüfatl arı 27% Energetika 12% Nəqliyyat və rabitə 9% Sənaye 6% İnşaat və əmlak 6% Kənd təsərrüfatı və emal 7% Energetika 1% Kənd təsərrüfatı və emal 5% Ev təsərrüfatl arı 42% İnşaat və əmlak 14% Nəqliyyat və rabitə 4% Sənaye 11%
REAL VALYUTA MƏZƏNNƏSİ VƏ İQTİSADİ ARTIM Nəzəri olaraq milli valyutanın ucuzlaşması ixracı ucuzlaşdırır. , idxalı bahalaşdırır. Qısa müddətdə bahalaşan idxal “qiymət effekti” nəticəsində tədiyyə balansına mənfi təsir edir. Uzunmüddətli dövrdə isə ixracın artması “kəmiyyət effekti” ilə tədiyyə balansına müsbət təsi edir. J əyrisi (Marşal-Lerner şərti) Milli valyutanın ucuzlaşması əgər iqtisadiyyatda dollarlaşma səviyyəsi 84%-dən yuxarıdırsa iqtisadi artıma mənfi təsir göstərir. Dollarlaşmanın kritik həddi 50 %-dir. Əgər ölkənin xarici borc öhdəlikləri azdırsa milli valyutanın 10% ucuzlaşması iqtisadi artımı 0. 7% artırır. Əgər xarici borcların həcmi yüksəkdirsə ÜDM-in artım tempi 1. 6% azalır. Valyuta böhranları və iqtisadi artım arasındakı əlaqəni araşdırmaq üçün BVF 95 ölkədə 1970 -1998 -ci ili əhatə edən 191 valyuta böhranı zamanı milli valyutanın ucuzlaşmasının iqtisadi artıma təsirinin ekonometrik asılılığını müəyyən edib. Alınan nəticəyə görə cəmi 40% hallarda milli valyutanın ucuzlaşması məhsul buraxılışına müsbət təsir göstərib. Əkəsi hallarda təsir mənfi olub. Müsbət təsirdə iqtisadi artım 3. 5%, neqativ halda -4. 8% olub.
2000 M 12 2001 M 12 2002 M 12 2003 M 12 2004 M 12 2005 M 12 2006 M 12 2007 M 12 2008 M 12 2009 M 12 2010 M 12 2011 M 12 2012 M 12 2013 M 12 2014 M 1 2014 M 2 2014 M 3 2014 M 4 2014 M 5 2014 M 6 2014 M 7 2014 M 8 2014 M 9 2014 M 10 2014 M 11 2014 M 12 2015 M 1 290 280 270 260 250 240 230 220 210 200 190 180 170 160 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 Manatın partnyor ölkələrin valyutalarına nisbətən real məzənnəsi 2000=100 ABŞ Avropa Birliyi Böyük Britaniya Türkiyə Rusiya Gürcüstan Yaponiya Çin
QEYRİ NEFT SEKTORU ÜZRƏ MANATIN XARİCİ VALYUTALARA NİSBƏTƏN MƏZƏNNƏSİ 2000=100 160. 00 150. 00 140. 00 130. 00 120. 00 110. 00 100. 00 90. 00 80. 00 Qeyr neft sektoru üzrə nominal məzənnə 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 70. 00 Qeyri neft sektoru üzrə real məzənnə
Azərbaycanda milli valyutanın real məzənnəsinin bahalaşmasının səbəbləri 1) Mərkəzi Bank aktiv şəkildə ölkəyə daxil olan valyutanı alıb əvəzində dövriyyəyə manat kütləsi buraxır. Nəticədə, inflyasiya artır və manatın nisbi sabit məzənnəsi saxlanılmaqla onun real məzənnəsi güclənir. 2) Yaxud da valyuta satışı əvəzində Mərkəzi Bank ölkədə dollar kütləsinin artımına üstünlük verir ki, bu da sabit qiymət fonunda yenə də milli valyutanın real məzənnəsinin güclənməsinə gətirib çıxarır. Azərbaycanda real valyuta məzənnəsinin bahalaşması əsas səbəblərini isə belə qruplaşdırmaq olar: (a) Neft Fondunun dövlət büdcəsinə transferləri; (b) Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkətinin mənfəət vergisinin ABŞ doları ilə ödənilməsi; (c) Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin xarici valyutada gəlirləri; (d) Birbaşa və yaxud dolayı dövlət zəmanəti altında dövlət müəssisələrinin xarici borcları; (e) Azərbaycanın kommersiya banklarının xarici kreditorlardan aldıqları borclar; (f) Dövlətin xarici kreditorlardan aldığı borclar. Bütün bunlar ölkədə dollar təklifini artırır və nəticədə manatın bahalaşması prosesi baş verir. Azərbaycanda rəqabətqabiliyyətliliyin valyuta-məzənnə tərəflərinin təmin edilməsində əsas məsələlərdən biri - ölkəyə daxil olacaq neft gəlirlərinin biznesin və ölkənin rəqabət qabiliyyətliliyinin artırılmasına yönəldilməsidir.
Valyuta daxilolmalarının iqtisadiyyata təsiri istiqamətləri USD Neft gəlirləri Dövlət Neft Şirkəti USD Dövlət Büdcəsi Milli Valyuta Ehtiyatları ( Neft Fondundaki xarici aktivlər) Xərclər (kapital və cari) Maliyyə Mənbələri Ev təsərrüfatlarının gəlirləri Korporativ mənfəət Neft Gəlirlərinin təkrar dövriyyəsi Daxili Tələbat (Ümumi və Şəxsi istehlak və investisiya Ticarət Mənbələri İdxalat Bank sistemində likvidlik İnflyasiya
AMB-nin valyuta müdaxiləsinin həcmi mln. dollar 5000 0. 8031 0. 801 0. 8026 ABŞ dolları/manat məzənnəsi 0. 79 0. 7895 3000 0. 7858 0. 7845 0. 7844 4153. 2 2000 0. 78 2457 2243. 5 1385. 3 0. 77 1000 1584 143 2008 2009 2010 2011 2012 2013 0 2014 0. 76 -1000 -1260 0. 75 -2000 VALYUTA MÜDAXİLƏSİNİN HƏCMİ ABŞ DOLLARI/MANAT MƏZƏNNƏSİ Valyuta müdaxiləsinin həcmi 4000
12, 000 10, 000 8, 000 6, 000 4, 000 Qeyr neft sektoru ixrac Qeyri neft sektoru üzrə real valyuta məzənnə Qeyr neft sektoru idxal 2, 014 2, 013 2, 012 2, 011 2, 010 2, 009 2, 008 2, 007 2, 006 2, 005 2, 004 2, 003 2, 002 - 2, 001 2, 000 İdxal-ixracın həcmi mln. dollar 14, 000 160. 0 150. 0 140. 0 130. 0 120. 0 110. 0 100. 0 90. 0 80. 0 70. 0 60. 0 50. 0 REal valyuta məzənnəsinin dəyişməsi 2000=100 Qeyri neft sektoru üzrə idxal-ixracın həcmi və manatın real məzənnəsi arasında əlaqə
160, 000 150 140, 000 140 120, 000 130 100, 000 120 80, 000 110 60, 000 100 yanvar 15 dekabr 14 noyabr 14 oktyabr 14 sentyabr 14 avqust 14 iyul 14 iyun 14 may 14 aprel 14 mart 14 70 fevral 14 20, 000 yanvar 14 80 dekabr 13 40, 000 noyabr 13 90 İDXAL min dollar İXRAC min dollar RUBL/MANAT İKİTƏRƏFLİ REAL VALYUTA MƏZƏNNƏSİ 2000=100 İxrac-idxal əməliyyatlarının həcmi min ABŞ dolları 160 oktyabr 13 Mantın rubla nisbətən ikitərəfli real valyuta məzənnəsi 2000=100 RUSİYA İLƏ İDXAL İXRAC ƏMƏLİYYATLARI və REAL İKİTƏRƏFLİ VALYUTA MƏZƏNNƏSİ ARASINDA ƏLAQƏ
TÜRKİYƏ İLƏ İDXAL İXRAC ƏMƏLİYYATLARI və REAL İKİTƏRƏFLİ VALYUTA MƏZƏNNƏSİ ARASINDA ƏLAQƏ İDXAL min dollar İXRAC min dollar LİRƏ/MANAT İKİTƏRƏFLİ REAL VALYUTA MƏZƏNNƏSİ 2000=100 yanvar 15 dekabr 14 70 noyabr 14 20, 000 oktyabr 14 80 sentyabr 14 40, 000 avqust 14 90 iyul 14 60, 000 iyun 14 100 may 14 80, 000 aprel 14 110 mart 14 100, 000 fevral 14 120 yanvar 14 120, 000 dekabr 13 130 dekabr 12 140, 000 dekabr 11 140 dekabr 10 160, 000 dekabr 09 150 dekabr 08 180, 000 dekabr 07 160
MANATIN MƏZƏNNƏSİNİN DƏYİŞMƏSİNİN İQTİSADİ ARTIMA TƏSİRİ Hesablamalara əsasən, manatın bahalaşmasının qeyri-neft ÜDM-nə təsiri aşağıdakı kimi olur: -Real effektiv məzənnənin 10% bahalaşması ixracı 1. 5% azaldır ve real idxalı 2. 6% artırır. - manatın qeyri-neft sektoru üzrə ümumi ticarət dövriyyəsi çəkili real effektiv məzənnəsinin möhkəmlənməsi bir rübdən sonra qeyri-neft sektoruna öz mənfi təsirini göstərməyə başlayır. Bu təsir qeyri-neft ÜDM artımının 1. 48% zəifləməsi kimi nəzərə çarpır. Bir ilə qədər bu təsir daha da yüksələrək qeyri-neft ÜDM-i artımının 1. 85% zəifləməsi ilə nəticələnir; - qeyri-neft ÜDM-nin dəyişkənliyində qeyri-neft sektoru üzrə ümumi ticarət dövriyyəsi çəkili real effektiv məzənnənin payı birinci ilin sonunda 43. 5%-ə, ikinci ilin sonunda isə 60%-ə bərabərdir.
DEVALVASİYA NƏTİCƏSİNDƏ BANK SEKTORUNUN ZƏRƏRİ (mln manat) Xarici valyutada kreditlər 5037 Məcmu xarici aktivlər 3155 CƏMİ XARİCİ VALYUTADA AKTİVLƏR 8192 Xarici valyutada depozitlər 4130 Xarici öhdəliklər 4985 CƏMİ XARİCİ VALYUTADA ÖHDƏLİKLƏR 9115 AKTİVLƏRLƏ ÖHDƏLİKLƏRİN FƏRQİ -923 DEVALVASİYADAN İLKİN ZƏRƏR 304
VALYUTA MƏZƏNNƏ SİSTEMİNİN SEÇİLMƏSİNİN ƏSAS PRİNSİPLƏRİ 1) Iqtisadiyyatın açıqlıq səviyyəsi (xarici ticarət dövriyyəsinin ÜDM-də xüsusi çəkisi) 2) İqtisadiyyatda və xarici iqtisadi əlaqələrdə diversifikasiya 3) Dollarlaşma səviyyəsi 4) Maliyyə və qiymətli kağızlar bazarının inkişaf səviyyəsi 5) Ölkədəki inflyasiya səviyyəsinin partnyor ölkələrlə müqayisəsi
20 0 01/04/2007 01/07/2007 01/10/2007 01/01/2008 01/04/2008 01/07/2008 01/10/2008 01/01/2009 01/04/2009 01/07/2009 01/10/2009 01/01/2010 01/04/2010 01/07/2010 01/10/2010 01/01/2011 01/04/2011 01/07/2011 01/10/2011 01/01/2012 01/04/2012 01/07/2012 01/10/2012 01/01/2013 01/04/2013 01/07/2013 01/10/2013 01/01/2014 01/04/2014 01/07/2014 Faiz dəhlizinin parametrləri 25 19 15 2020 20 15 14 12 10 5 5 3 3 15 13 12 10 10 8 7 8 5 3 2 3 11 11 1 Dəhıizin aşağı həddi 7 7 7 3 5 1 1 1 Uçot dərəcəsi 5. 25 7 5 6 4. 75 1 1 Dəhlizin yuxarı həddi 6 5 4. 25 3. 5 0. 50. 1
Depozit və kreditlər üzrə orta faiz dərəcələri % 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 Kreditlər üzrə Əmanətlər üzrə Spred 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 0
- Slides: 26