Fot Fundacja Orange Warsztat doradztwa rodzinnego dla nauczycieli

Fot. Fundacja Orange Warsztat doradztwa rodzinnego dla nauczycieli © Ewa Morawska i Jacek Morawski 2010 – 2011 V edycja programu społecznego „Szkoła bez przemocy”

Autoprezentacja Fot. Fundacja Orange • dlaczego tu jestem? • co chcę, aby inni o mnie wiedzieli, • moje doświadczenia zawodowe, • moje doświadczenia z rodzicami uczniów • moje oczekiwania dotyczące warsztatu

Diagnoza rodziców 2009 Fot. Fundacja Orange • Rodzice słabo orientują się w tym, co robią i czego doświadczają poza domem ich dzieci. • W środowisku szkolnym agresja ma charakter dwustronny: sprawcy przemocy są także najczęściej ofiarami przemocy. Przemoc ze strony nauczycieli dotyka głównie uczniów agresywnych. • Rodzice są dużo bardziej zadowoleni ze szkoły, do której chodzą ich dzieci, niż same dzieci. • Rodzice nie doceniają problemu przemocy i używek w szkole swojego dziecka, a przeceniają skuteczność radzenia sobie przez szkołę z tymi problemami. • Rodzice w porównaniu z tym, co mówią dzieci, przeceniają swoje kontakty ze szkołą. Całość wyników: www. szkolabezprzemocy. pl/996

Rodzice są z nami Fot. Fundacja Orange Aby przeciwdziałać przemocy szkoła współpracuje z rodzicami uczniów, włączając ich do tworzenia systemu przeciwdziałania przemocy i obejmując działaniami edukacyjnymi. (Kodeks „Szkoły bez przemocy”, pkt. 8)

Wspólnota szkolna Fot. Fundacja Orange Wspólnota szkolna, której członkami są wszyscy uczestnicy szkolnego życia - nauczyciele, uczniowie oraz rodzice uczniów, oparta na wspólnym poszanowaniu, pozwoli na sprawne funkcjonowanie szkoły w klimacie bezpieczeństwa i porozumienia.

Inne punkty widzenia Fot. Fundacja Orange • Niektórzy nauczyciele uważają, że nie są władni lub zdolni do zwiększenia uczestnictwa rodziców • Niektórzy rodzice uważają, że nauczanie ich dzieci jest wyłącznym obowiązkiem nauczycieli jako profesjonalistów, i odmawiają współpracy • Niektórzy dyrektorzy szkół ograniczają uczestnictwo rodziców w podejmowaniu decyzji i zarządzaniu szkołą

Wspólnota to współpraca i partnerstwo Fot. Fundacja Orange • Współpraca z rodzicami (to, co konieczne – orientacja zadaniowa) • Partnerstwo rodziców i szkoły (to, co pożądane – orientacja rozwojowa)

Budowanie wspólnoty Fot. Fundacja Orange Budowanie wspólnoty szkolnej to zmiana sposobów i form komunikowania się. Wymaga ona wysiłków: • Nauczycieli • Uczniów • Rodziców uczniów

Gotowość do partnerstwa Fot. Fundacja Orange • Czy poważnie zastanawiasz się nad zmianą sposobu komunikowania się z rodzicami uczniów w czasie najbliższych sześciu miesięcy? Tak - Nie • Czy zamierzasz zmienić sposób komunikowania się z rodzicami uczniów w czasie najbliższych trzydziestu dni (i być może podejmujesz pierwsze małe działania w tym kierunku)? Tak - Nie • Czy teraz (w ostatnim tygodniu) aktywnie zmieniasz sposób komunikowania się z rodzicami uczniów? Tak - Nie

Stadium gotowości do partnerstwa Fot. Fundacja Orange Pytanie 1 Nie Tak Tak Pytanie 2 Nie Tak Pytanie 3 Nie Nie Tak Twoje stadium gotowości Prekontemplacja Kontemplacja Przygotowanie Działanie

Zmiany w stadium prekontemplacji Fot. Fundacja Orange Zapoznanie się z regulacjami prawnymi i nowymi informacjami na temat partnerstwa i współpracy szkoły z rodzinami uczniów Upublicznianie dobrych praktyk współpracy i partnerstwa szkoły z rodzinami uczniów

Zmiany w stadium kontemplacji Fot. Fundacja Orange • Zastanawiam się, co czuję i myślę o sobie i swoim zachowaniu w sytuacji komunikowania trudnych spraw rodzicom uczniów • Co jest dla mnie najważniejsze w moim funkcjonowaniu w szkole? • Jakiego zachowania oczekuję od uczniów i rodziców uczniów? • Przygotowuję badanie opinii nauczycieli, uczniów i rodziców uczniów na temat współpracy szkoły i rodziny

Zmiany w stadium przygotowania do partnerstwa Fot. Fundacja Orange • Opowiadam się za zmianą i wybieram zmianę w relacjach z rodzinami uczniów • Zwiększam swoje zaangażowanie, np. przez członkostwo w odpowiednich gremiach • Uczę się technik podejmowania decyzji i podejmuję postanowienia • Prowadzę otwarte i szczere rozmowy na temat budowania partnerstwa z zainteresowanymi • Uczestniczę w nauczycielskiej grupie wsparcia

Zmiany w stadium działania (budowania partnerstwa) Fot. Fundacja Orange • Stosuję kontrolę emocji w kontaktach z rodzicami uczniów • Zmieniam sposób komunikowania się z rodzicami uczniów tak, aby pozyskiwać współpracę • Przewiduję możliwość problemu i zapobiegam jego wystąpieniu • Nagradzam siebie i innych za wprowadzanie zmian w kierunku budowania partnerstwa • Pozyskuję wsparcie przełożonych i mediów

Fot. Fundacja Orange Studium prekontemplacji Mamy już w naszej szkole Radę Rodziców, wspólnota to mrzonka.

Reguła praworządności Fot. Fundacja Orange Nauczyciel działa na podstawie prawa i w tych tylko granicach, jakie prawo dla niego przewiduje. Nauczyciel, inaczej niż rodzic ucznia i uczeń, może robić tylko to, w takim zakresie i przy użyciu takich środków, na jakie mu prawo wyraźnie pozwala. Rodzic i uczeń mogą robić wszystko to, czego im prawo wyraźnie zakazuje. Jest to podstawowa i fundamentalna różnica, na której opiera się państwo prawa.

Rady rodziców Fot. Fundacja Orange W szkołach i placówkach działają rady rodziców, które reprezentują ogół rodziców uczniów. W skład rodziców wchodzą w szkołach – po jednym przedstawicielu rad oddziałowych, wybranych w tajnych wyborach przez zebranie rodziców uczniów danego oddziału. W wyborach jednego ucznia reprezentuje jeden rodzic. Wybory przeprowadza się na pierwszym zebraniu rodziców w każdym roku szkolnym. Rada rodziców uchwala regulamin swojej działalności. (Art. 53 ustawy o systemie oświaty)

Rady rodziców dok. Fot. Fundacja Orange Rada rodziców może występować do dyrektora i innych organów szkoły lub placówki, organu prowadzącego szkołę lub placówkę oraz organu sprawującego nadzór pedagogiczny z wnioskami i opiniami we wszystkich sprawach szkoły lub placówki. Do kompetencji rady rodziców należy: 1) uchwalanie w porozumieniu z radą pedagogiczną: a) programu wychowawczego szkoły obejmującego wszystkie treści i działania o charakterze wychowawczym skierowane do uczniów, realizowanego przez nauczycieli, b) programu profilaktyki dostosowanego do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb danego środowiska, obejmującego wszystkie treści i działania o charakterze profilaktycznym skierowane do uczniów, nauczycieli i rodziców; 2) opiniowanie programu i harmonogramu poprawy efektywności kształcenia lub wychowania szkoły lub placówki; 3) opiniowanie projektu planu finansowego składanego przez dyrektora szkoły. W celu wspierania działalności statutowej szkoły lub placówki, rada rodziców może gromadzić fundusze z dobrowolnych składek rodziców oraz innych źródeł. (Art. 54 ustawy o systemie oświaty)

Ustawowe obowiązki rodziców Fot. Fundacja Orange Rodzice dziecka podlegającego obowiązkowi szkolnemu są obowiązani do: 1) dopełnienia czynności związanych ze zgłoszeniem dziecka do szkoły; 2) zapewnienia regularnego uczęszczania dziecka na zajęcia szkolne; 3) zapewnienia dziecku warunków umożliwiających przygotowywanie się do zajęć szkolnych; 4) zapewnienia dziecku realizującemu obowiązek szkolny poza szkołą, warunków nauki określonych w zezwoleniu; 5) powiadamiania organów gminy o formie spełniania obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki przez młodzież w wieku 16 -18 lat i zmianach w tym zakresie. (Art. 18 ustawy o systemie oświaty)

Założenia partnerstwa Fot. Fundacja Orange • Szkoła jest dostępna i otwarta na uczestnictwo rodziny; rodzice są poinformowani jak i dlaczego mogą uczestniczyć w życiu szkoły • Szkoła nie może żądać obowiązkowego uczestnictwa rodziny • Rodzina jest poinformowana o systemie edukacji i jego ograniczeniach

Diagnoza współpracy szkoły i rodziców Fot. Fundacja Orange • • • Jakie zdarzenia wymagają kontaktu z rodzicami? Co szkoła może sama załatwić, a co wymaga kontaktu z rodzicami? Jak szkoła może pomóc rodzicom? Jakie czynniki pomagają tworzeniu partnerstwa? Jakie są bariery w rozwijaniu partnerstwa? Czy nauczyciele czują się komfortowo, jeżeli rodzic uczestniczy w lekcji? Czy sformułowano warunki takiego uczestnictwa? Czy nauczyciele otrzymują profesjonalną pomoc i trening do pracy z rodzicami? Czy rodzice czują się mile widziani w szkole? Czy są bariery kulturowe lub językowe? Czy są rodzice potrzebujący transportu lub opieki nad dzieckiem, aby móc udzielać się w szkole?

Fot. Fundacja Orange Stadium kontemplacji Może warto coś zmienić, aby rodzice uczniów czuli się zaproszeni do szkoły, wiarygodni, lubiani i potrzebni

Osiągnięcia szkoły Fot. Fundacja Orange • Jak dobrze szkoła wypełnia swoje zadania? • Jakie jest miejsce szkoły rankingu szkół? • Jakie są mocne strony szkoły? • Co szkoła chce jeszcze osiągnąć?

Relacje nauczyciele - rodzice Fot. Fundacja Orange Czy część rodziców uważa, że nauczyciele krzywdzą ich dziecko Czy część nauczycieli uważa, że trudniej współpracuje się z rodzicami uczniów, niż z uczniami

Klimat otwartości Fot. Fundacja Orange Co się dzieje, kiedy ktoś otwarcie mówi o problemach albo się skarży? Czy, kto i jak często prowadzi diagnozę sytuacji w szkole? Czy informuje się rodziców i uczniów o wynikach diagnozy sytuacji w szkole? W jaki sposób?

Podstawy kształtowania partnerstwa Fot. Fundacja Orange • Klimat szkolny jest podstawą partnerstwa rodziców w edukacji ich dziecka • Nauczyciele, dyrekcja i personel niepedagogiczny doceniają wagę pozytywnego klimatu szkolnego dla partnerstwa z rodziną • Nauczyciele, dyrekcja i personel wiedzą, jak kreować pozytywny klimat szkolny i są spójni w działaniu • Rodzice są zapraszani do szkoły. Wiedzą, że są cenni i uzyskają pomoc w angażowaniu się • Rodzice współdziałają w kształceniu swoich dzieci • Rodzice współuczestniczą w działalności szkoły i kierowaniu szkołą

Podstawy kształtowania partnerstwa Fot. Fundacja Orange Czy w szkole odbywają się zajęcia z zakresu umiejętności psychologicznych i społecznych oraz radzenia sobie z trudnościami? Jakiego rodzaju są to zajęcia - profilaktyczne, interwencyjne? Kiedy ostatnio odbywały się takie zajęcia i dla kogo?

Działania poprzedzające decyzje Fot. Fundacja Orange • Opracowanie planu • Opracowanie kwestionariuszy. Przeprowadzenie ankiety • Powołanie zespołu badawczego. Badanie potrzeb w zakresie umiejętności potrzebnych we współpracy z rodzicami • Znalezienie sposobów, aby szkoła stała się przedłużeniem rodziny

Wyznaczanie celów Fot. Fundacja Orange • Pozytywne • Realne • Ogólne/szczegółowe • Mierzalne • Zależne od nauczyciela, szkoły • Uwzględniające ekologię społeczną

Komunikacja partnerska Fot. Fundacja Orange Jedną z podstaw wspólnoty szkolnej i partnerstwa szkoły z rodzicami jest otwarta i odważna komunikacja.

Ćwiczenie tendencji komunikacyjnych Fot. Fundacja Orange Odpowiedz sobie na dwa poniższe pytania, na każde „tak” albo „nie”. Pytanie 1 Czy JA prawie zawsze (lub zawsze) czuję, że jestem w porządku wobec uczniów i ich rodziców? Pytanie 2 Czy JA prawie zawsze (lub zawsze) czuję, że uczniowie i ich rodzice są w porządku wobec mnie?

Rodzaje tendencji komunikacyjnych Fot. Fundacja Orange ++ odważna +agresywna -+ bierna -manipu -lacyjna

Tendencje komunikacyjne i ich typowe następstwa Fot. Fundacja Orange Zachowanie Typowe następstwo Agresywne (Wojownik) Konflikt, odwet, zemsta Bierne (Ofiara) Eliminacja Manipulacyjne, taktyczne (Dyplomata, Polityk) Dystans Odważne (Lider) Współpraca

Reguły komunikacji partnerskiej Fot. Fundacja Orange Komunikujemy: • • • bezpośrednio dyrektywnie behawioralnie pozytywnie odważnie zastępując ocenę informacją zwrotną

Komunikaty odważne FUKOZ Fot. Fundacja Orange Fakty – co widzę i słyszę Uczucia – co czuję Konsekwencje – faktów i uczuć (przerwanie jakiejś aktywności, zwrócenie się do drugiej osoby, powiedzenie i zrobienie czegoś) Oczekiwania – co jest moim celem Zaplecze – co mi daje prawo do Oczekiwań (przepisy i regulaminy, relacje, prawdopodobne bliskie następstwa)

Partnerskie informacje zwrotne Fot. Fundacja Orange Zastosuj kroki informacji zwrotnej: 1. Moim celem jest sukces życiowy rozmówcy, 2. Mówię, jakie elementy wykonania uważam za dobre i ew. dlaczego („też bym tak zrobił/a w tej sytuacji”), 3. Dzielę się swoim doświadczeniem, co ja bym zrobił/a inaczej lub co i jak (pokazuję) można by to zrobić inaczej i ew. dlaczego („kiedy tak zrobiłem, . . . załatwiłem/am sprawę”). Często wystarczą dwa pierwsze kroki. Nie mów: „podobało mi się, jak. . . ”

Reguła zastępowania stwierdzeń pytaniami Fot. Fundacja Orange Metoda sokratesowska, majeutyczna – „położnicza”, konstruktywna, pomagająca w dotarciu do prawdy

Kontrola emocji - złość Fot. Fundacja Orange Złość jest naturalną reakcją organizmu Złość jest sygnałem, a nie rozwiązaniem Złość tylko informuje o wystąpieniu problemu

Odpowiedzialność za złość Fot. Fundacja Orange Nikt i nic nie może Cię zezłościć. Złościsz się zawsze sam. Ty i tylko Ty jesteś całkowicie odpowiedzialny za swoją złość; nikt i nic poza Tobą, Twoim sposobem myślenia i działania, nie ma wpływu na powstanie złości, jej przebieg i skutki.

Łańcuch zdrowej złości Fot. Fundacja Orange ↓ Złość informuje mnie, że mam problem ↓ Zastanawiam się, jak mogę go rozwiązać ↓ Potem coś mówię lub robię ↓ Sprawdzam rezultat tego działania ↓ Jeżeli nie powiodło mi się za pierwszym razem, próbuję inaczej rozwiązać problem, lub ↓ Jeżeli moje działanie odniosło oczekiwany efekt, pozwalam złości przeminąć.

Łańcuch przewlekłej złości Fot. Fundacja Orange ↓ Złość informuje mnie, że wszystko jest problemem ↓ Myślę o tym bez przerwy ↓ Potem posuwam się za daleko w tym, co mówię, lub robię ↓ Ignoruję informacje o porażkach ↓ Nie koryguję swoich działań ↓ Nie pozwalam, aby moja złość odeszła.

Kroki kontroli złości Fot. Fundacja Orange 1. Wyzwalacze – zewnętrzne – wewnętrzne 2. Sygnały 3. Reduktory 4. Monity 5. Samoocena Użycie umiejętności społecznej

Samodzielny trening kontroli złości Fot. Fundacja Orange • • • opisz sytuację (spójrz w myśli na sytuację tak, jak patrzysz na fotkę lub film) przemyśl nieracjonalne wyobrażenia (np. wrogość otoczenia) skieruj uwagę na sygnały braku wrogości zdekatastrofizuj sytuację zmniejsz przeżywanie sytuacji wyzwalającej złość zmniejsz wyobrażenie wydarzenia powodującego złość przemyśl alternatywy wybierz alternatywy odważne rozważ skutki zaplanuj i wykonaj rozwiązanie prospołeczne, krok po kroku.

Fot. Fundacja Orange Stadium przygotowania Wymaga czasu i zasobów

Pierwsze kroki Fot. Fundacja Orange • Pierwszy krok w kierunku dobrej współpracy należy do nauczyciela • Nauczyciel zdaje sobie sprawę ze swoich uprzedzeń i jest gotowy do kontaktu z każdym rodzicem • Efektywność współpracy zależy od obu stron – szkoła jest w dobrej pozycji, aby przygotowywać rodziców do partnerstwa • Nauczyciel przyznaje rodzicom takie same prawa, jakie sam chciałby mieć • Szkoła przyjmuje rodziców w odpowiednim pomieszczeniu, w przyjaznej atmosferze

Uczestniczenie w zmianie Fot. Fundacja Orange Szkoła umożliwia zaangażowanie we współpracę wszystkim rodzicom Krytyka ze strony rodziców jest przyjmowana spokojnie i analizowana Wspólnie zmieniamy co da się zmienić, pomagamy sobie wzajemnie, jesteśmy otwarci na nowe propozycje Wprowadzamy zasady partnerskiej komunikacji

Wskazówki dla nauczycieli 1 Fot. Fundacja Orange • Nawiąż osobiste relacje z rodzicem. Wielu rodziców może skutecznie komunikować się z nauczycielem dopiero po osiągnięciu pewnego poziomu zaufania do nauczyciela • Pytaj rodziców, jak chcą się kontaktować (przez telefon, „twarzą w twarz”, itd. ) • Udzielaj rodzicom informacji zwrotnej • Okazuj zainteresowanie, szacunek i opiekę każdemu z uczniów. Rozmawiaj z uczniami i rodzicami także o sprawach pozaszkolnych • Pytaj rodziców, jakie widzą mocne strony swoich dzieci i jakie potrzeby. To się zmienia, więc pytaj często

Wskazówki dla nauczycieli 2 Fot. Fundacja Orange • Prowadź regularne notatki o pozytywnych zachowaniach ucznia. Informuj o tym rodziców co tydzień telefonicznie, e-mailem, lub wpisem do dzienniczka ucznia • Uczestnicz z uczniami i rodzicami w różnych aktywnościach, także poza szkołą • Rozmawiaj z rodzicami na temat ich priorytetów w danym roku szkolnym. Za pomocą jakich środków chcą osiągnąć swoje cele, czy te środki okazały się w przeszłości skuteczne czy nieskuteczne

Wskazówki dla nauczycieli 3 Fot. Fundacja Orange • Planuj zebrania z rodzicami. Nie wyznaczaj terminów w czasie pracy rodziców. Rozważ lepsze miejsce na spotkanie, niż szkoła (wystój, dojazd) • Nie wysyłaj rodzicom formalnych pism, bez wcześniejszego uprzedzenia o celu takiego pisma. Pytaj, czy mają uwagi do jakiegokolwiek dokumentu, który otrzymują ze szkoły • Rozpoznawaj emocje i uczucia rodziców • Słuchaj uważnie rodziców • Nie zajmuj się innymi czynnościami, kiedy rodzic do Ciebie mówi

Wskazówki dla nauczycieli 4 Fot. Fundacja Orange • Powtarzaj informacje i pisma, na które rodzice nie odpowiadają • Komunikuj uczciwie i odważnie • Zachowuj dyskrecję. Rozmawiaj z rodzicami tylko o ich dziecku. Nie porównuj, nie gań innych. Nie mów o innym dziecku, rodzicu lub nauczycielu • Bądź dostępna/y. Daj rodzicom swój numer telefonu • Nie poddawaj się. Weź pod uwagę, że rodzice mogą mieć wcześniejsze negatywne doświadczenia z nauczycielami.

Fot. Fundacja Orange Studium działania Wymaga nowych umiejętności, wiedzy i wytrwałości

Sposoby komunikacji z rodzicami Fot. Fundacja Orange • • Rada rodziców Spotkania z rodzicem Informator dla rodziców Listy do rodziców Rozmowy telefoniczne – 2 x w miesiącu Popołudniowe zajęcia dla rodziców Bank źródeł pomocy dla rodziców (instytucje, nazwiska, telefony itp. ) • Gazetka szkolna

Sposoby komunikacji z rodzicami dok. Fot. Fundacja Orange • • • Notatki dla domu - codzienne Koperty pracy - raz w tygodniu lub co dwa tygodnie Tygodniowy raport klasowy Kontrakty z rodzicami Dni otwartych drzwi (rodzice mogą zwiedzać szkołę i uczestniczyć w pokazowych lekcjach) • Kartki okolicznościowe do rodziców • Prace domowe dla rodziców (dostarczanie rodzicom artykułów na temat wychowania z prośbą o komentarz) • Utworzenie ośrodka dla rodziców w szkole

Wybrane sposoby działania Fot. Fundacja Orange • Program wizyt domowych. W Sacramento, Kalifornia, przez 3 lata przeprowadzono 6. 000 wizyt domowych. Poprawa wyników testów uczniowskich w czytaniu wyniosła 32%, w matematyce 66% • Wykorzystanie nowych technologii – E-mail, strony WWW, poczta głosowa • Pisemne kontrakty, w których rodzice zobowiązują się uczestniczyć w zebraniach szkolnych, pomagać dzieciom w odrabianiu zadań domowych, dbania o właściwy ubiór dziecka • Oddawanie władzy rodzicom: od przyjmowania i zwalniania nauczycieli do wyboru programów i podręczników

Komunikacja z niewspółpracującymi rodzicami Fot. Fundacja Orange Rodzic: Skuteczna komunikacja: Nie uczestniczy w zebraniach Bądź uparta. Kontynuuj telefony. Daj uczniowi list do rodzica Nie odpowiada na telefony Wysyłaj kartki pocztowe – co tydzień/miesiąc Nie czyta listów Bądź pozytywna/y – rodzic może nie chcieć więcej słuchać złych wiadomości

Komunikacja z niewspółpracującymi rodzicami Fot. Fundacja Orange Rodzice uczniów trudnych wymagają okresowej pomocy n. t. kierowania zachowaniem dziecka, możliwości opieki nad dzieckiem, świadczeń pomocy społecznej. Dostarcz tych informacji, przeprowadź warsztat dla rodziców.

Warsztat dla rodziców niewspółpracujących Fot. Fundacja Orange • Wybierz jeden rodzaj zachowania dziecka, nad którym będziesz pracować • Określ obserwowalne zachowanie wymagające korekty • Używaj nagród tak często, jak to możliwe • Dobieraj nagrody i kary odpowiednio do zachowań • Ułóż plan postępowania na 2 – 3 tygodnie, w którym uczestniczyć będą wszyscy członkowie rodziny • Dostosuj nagrody i kary do tego, co dziecko lubi i czego nie lubi • Zapoznaj dziecko z wszystkimi szczegółami planu postępowania

Dokumentacja Fot. Fundacja Orange • Dokumentuj indywidualne zachowania uczniów, dobre i złe, kontakty, konflikty, umiejętności • Dokumentuj informacje przekazywane rodzicom • Zbieraj podpisy pod wszystkimi dokumentami i pracami uczniów, udostępnianymi rodzicom • O każdym konflikcie z rodzicem powiadamiaj dyrektora

Fot. Fundacja Orange Informacje dodatkowe Literatura i kontakty.

Literatura Fot. Fundacja Orange Cindy J. Christopher: Nauczyciel - rodzic. Skuteczne porozumiewanie się. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004 Gordon Dryder, Jeannette Vos: Rewolucja w uczeniu. Poznań 2000 Stanton E. Samenow: Zanim będzie za późno. Poradnik dla rodziców i wychowawców dzieci trudnych. Prószyński i S-ka, Warszawa 2001 James O. Prochaska, John C. Norcross, Carlo C. Diclemente: Zmiana na dobre. Rewolucyjny program zmiany w sześciu stadiach, który pomoże ci przezwyciężyć złe nawyki i nada twojemu życiu właściwy kierunek. Instytut Amity, Warszawa 2008 Goldstein A. P. , Glick B. , Gibbs J. C. : ART. Program Zastępowania Agresji. Instytut Amity, Warszawa 2004. Mc. Ginnis E. , Goldstein A. P. : Kształtowanie umiejętności prospołecznych małego dziecka. Instytut Amity, Warszawa 2003 Małgorzata Marcjanik: Mówimy uprzejmie. Poradnik językowego savoir-vivre’u. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009 Ellis A. , Tafrate R. C. : Jak opanować złość zanim ona opanuje ciebie. Media Rodzina 1999 Potter-Efron R. : Życie ze złością. GWP 1999

Kontakt Fot. Fundacja Orange Szkolenia i Terapia Zachowania – mgr ped. Ewa Morawska; adres E-mail: ewa@amity. pl , tel. kom. : +48 505 143 733 Instytut „Amity” – dr n. prawn. Jacek Morawski; adres E-mail: amity@amity. pl, tel. kom. : +48 602 249 837 www. amity. pl www. agresja. pl