FOLAT EKSKL 1 FolatFolik Asit Folat ismini Latince

FOLAT EKSİKLİĞİ 1

Folat/Folik Asit Folat ismini Latince bir kelime olan folium’dan (=yaprak) alır. • Folat , suda çözünebilen, • İnsan vücudunda sentezlenemeyen önemli bir B grubu vitamindir. • Doğal olarak oluşan folat, hem hayvansal hem bitkisel kaynaklı gıdalarda bulunur. Folik asit ise folatın sentetik formu olup, kimyasal olarak sentezlenmektedir. Genellikle vitamin preparatlarında ve folik asit ile takviye edilmiş gıdalarda bulunur. 2

• İlk kez 1931 yılında araştırmacı Lucy Wills tarafından gebelerde anemiyi önleyici besin maddesi olarak tanımlanmıştır. Dr. Wills aneminin bira mayası ile tedavi edilebildiğini göstermiştir. • 1930’lu yılların sonlarına doğru bira mayası içinde tespit edilen folat; ilk kez 1941 yılında Mitchell ve arkadaşları tarafından saf olarak ıspanak yapraklarından izole edilmiştir. • 1946 yılında Hindistanlı bilim adamı Yellapragada Subbarao tarafından ilk kez sentez edilmiştir. 3

• Bitkilerde pteroylpoliglutamik asit şeklinde bulunur. Bu sindirim sisteminde bulunan konjugaz enzimi ile pteroylmonoglutamik aside hidrolize olarak kana emilir. • Folatın doğadaki formu; poliglutamattır. • Metabolik reaksiyonlardaki etki şekli ise dihidro veya tetrahidrofolattır. • Besinlerle alınan folat, insanda askorbik asit tarafından redüklenerek tetrahidrofolik aside dönüşür. Vücuttaki işlevini bu formu ile yapar. 4

• Yetişkin insan vücudunda toplam 5 -20 mg folat bulunur. Bunun yarısı karaciğerde depolanır. • İdrarla günlük atım 1 -12 μg arasında değişir. • Gaita ile atım 200 μg kadar olup, çoğunluğu bağırsaklarda yapılandır. 5

• İnsan vücudu folatı endojen olarak sentezleyemez. • Bu da insanların diyetlerinde yeterli düzeyde folat bulunması gerektiğine işaret eder. • Folat eksikliğinin vücudun folat emiliminin düşmesi gibi çok sayıda biyolojik nedeni olmakla birlikte, bunun en yaygın nedeni insanların yetersiz folat (veya folik asit) tüketmesidir. • Folat vücuttaki tüm hücrelerde değişik biçimlerde görevi olan bir vitamindir. 6

Görevleri • Aminoasit metabolizmasında rol alır. Çeşitli aminoasitlerin birbirine çevrilmesinde (serin ile glisin, sistein ile metioninin birbirine çevrilmesi, fenilalalininin tirozine çevrilmesi) ve aminoasitlerden önemli bazı maddelerin sentezinde (histidinden glutamik asit oluşması gibi) koenzim olarak görev yapar. • Nükleik asitlerin (Ribonükleikasit ve Deoksiribonükleikasit) sentezinde rol alır. • Kırmızı kan hücrelerinin yapımı ve olgunlaşmasına yardım eder. • Fosfolipid ve nükleoproteinlerin metabolizmasında 7 etkindir.

Bu tepkimeler; • nükleik asitlerin ve • kemik iliğinde kan hücrelerinin yapımı ile ilgilidir. Böylece folik asit yardımcı enzimi, vkan hücrelerinin yapımı ve vhücre çoğalması için gerekli olmaktadır. v. Ayrıca bağışıklık sisteminde, lenfositlerin işlevleri ve antikor oluşumu için de gereklidir. 8

Sentetik formu, biyolojik formundan daha dayanıklıdır. Kaynakları Folat Folik asit • Besinler • Zenginleştirilmiş Besinler Folik Asit • Suplemantasyon 9

Folat Kaynakları • Karaciğer • Et • Yeşil yapraklı sebzeler • Meyveler • Kurubaklagiller • Tam tahıllar Bazı Besinlerin 100 gramlarındaki folat miktarı (mcg) Karaciğer (pişmiş)=240 Bazı sebzeler (haşlanmış) Bürüksel lahanası=110 Ispanak=90 Portakal=30 Brokoli: 65 Yeşil fasulye=55 Kepekli Ekm (ort)=40 Beyaz Ekmek (Ort)=30 Ceviz=77 10

• Pişirme ile besinlerin folat değeri düşmektedir. • Kayıp oranı pişirme yöntemine göre değişmektedir. • Mayalandırma, besinin folat değerini artırmaktadır. • Kızartma yöntemi ile pişen etlerde folat kaybı az, sulu ısıda pişirmede daha yüksektir. • Izgarada pişirmede damlayan su ile de kayıp olmaktadır. 11

• Pastörizasyon sırasında folik asit kaybı az olmaktadır. • Pişirme ile sebzelerdeki folik asit miktarında önemli kayıplar olmakta; en çok kayıp bol suda pişirilen sebzenin suyunun atılması ile meydana gelmektedir. Bu gibi pişirme yöntemlerinde kayıp oranı %90 -95’e yükselmektedir. • Kısa sürede, az suda, suyunu atmadan pişirme sürecinde folik asidin kayıp oranı daha azdır. 12

Günlük gereksinim (mcg) Yaş 0 -6 ay 7 -12 ay 1 -3 yaş 4 -9 yaş 10 -13 yaş erkek ≥ 14 yaş erkek ≥ 10 yaş kadın Gebe Emzikli Miktar 65 80 150 200 300 400 600 500 13

Folik Asit Yetersizliğinin Nedenleri • Gebelik- emziklilik, • Emilim bozuklukları, • Konjugaz enziminin doğuştan eksikliği, yetersizliği ya da etkinliğin azalması, • Ağızdan alınan doğum kontrol ilaçları, • Alkol alışkanlığı, • Diyette C ve B 12 vitamini yetersizliği, • Diyetle yetersiz alım, • İhtiyacın artması 14

Yetersizlik durumunda; ü Megaloblastik anemi (daha çok gebeler ve çocuklar), ü Deride yaralar, deri renginde değişiklik, ü Sindirim kanalı epitel hücrelerinde bozukluk, ü İshal, ü Kırmızı, ağrılı, hassas dil, ü Kalp hastalığı ve enfarktüs riskinde artış, ü Kanser, ü Hamilelik döneminde yetersizlik varsa bebekte nöral tüp defektleri, düşük doğum ağırlığı görülebilir. 15

• • Folik asit eksikliği insidansı; toplumdan topluma, farklı yaş gruplarına, sosyoekonomik düzeye, Beslenme alışkanlıklarına göre farklılıklar gösterir. • Dünyada bu konuda oldukça geniş çaplı araştırmalar yapılmıştır. • Ülkemizde bu konu ile ilgili yapılmış çalışmalar oldukça sınırlı sayıdadır. 16

Nöral Tüp Defektleri (NTD) Beyin ve omuriliğin geliştiği nöral tüp, fetal yaşamın ilk dört haftasında oluşur. Nöral tüpün kapanması intrauterin yaşamın 4. haftasının sonunda tamamlanır. Nöral tüpün açık kalması sonucu; • anensefali (kafatası kemiklerinin bir kısmının olmaması, beyin gelişmemiş), • ansefalosel (beyin ve zarlarının oksipital bölgeden dışarı fırlaması), • meningosel (kafatası veya omurga üzerinden meninksin kist şeklinde dışarı gelişmesi), • meningomyelosel (omurganın üzerinde olan zarla birlikte omurganın arka kısmındaki bir yarıktan fıtık şeklinde dışarı çıkması) gibi nöral tüp defektleri (NTD) denilen ciddi doğumsal anomaliler oluşur. 17

Folat düzeyleri ve hamilelik arasındaki ilişki konusundaki çalışmalar 30 yılı aşkın bir süredir devam etmektedir. Gebeliğin son dönemi ve folat alımı Hamilelikte folat eksikliği; arasında pozitif Ø artmış gereksinim, korelasyon bulunmuştur. Ø alımın azalması, Ø yetersiz absorbsiyon veya yararlanım Ø üriner atımın artması sonucudur. Plazma hacminin artması, plazma folat konsantrasyonunun değişmesine katkıda bulunur. 18

Folik asit, bebeğin embriyonik ve fetüs devrelerinde sinir hücrelerini düzenleyerek nöral tüp defektinin önlenmesine yardım eder. Yapılan araştırmalar sonunda; embriyonik dönemde yeterli folik asit sağlanamaması nöral tüp defektinin en önemli oluşum nedeni olarak görülmektedir. 19

Nöral tüp defektinin prevalansı; • coğrafik bölgeye, • etnik kökene ve • sosyoekonomik düzeye göre değişmekle birlikte genellikle 1000 canlı doğumda 1’dir. Batı dünyasında en yüksek prevalans 1000 canlı doğumda 10 NTD vakasının görüldüğü İzlanda ve İskoçya’dadır. 20

• Türkiye’de yapılan çalışmalarda ise NTD prevelansının 1000 canlı doğumda 3 olduğu gösterilmiştir; bu sıklık Kuzey ve Doğu Anadolu’da en yüksek (1000 canlı doğumda 4. 3 ve 4. 5), Batı Anadolu’da en düşüktür (1000 canlı doğumda 2. 1) • Annenin eğitimine göre değerlendirildiğinde eğitimsiz anneler arasında bin canlı doğumda 9. 1’e kadar yükselmektedir. 21

• Planlı gebeliklerde; gebeliğin başlamasından önce ve gebeliğin ilk 3 ayı (12 hafta) süresince 400 μg/gün, plansız gebeliklerin de oluşabileceği düşünülerek doğurganlık çağındaki kadınlarda 400 μg/gün folik asit kullanılması önerilmektedir. • Doğum öncesi dönemde folik asit kullanılması ile nöral tüp defekti sıklığının %70 oranında azaltılabileceği belirtilmektedir (çünkü bu vitamin DNA ve RNA sentezi için gereklidir). 22

Folik Asit Yetersizliğinin Önlenmesi v. Folattan zengin besinlerin tüketilmesi v. Yiyecek hazırlama ve pişirme yöntemlerine dikkat edilmesi v. Besinlerin folik asit ile zenginleştirilmesi v. Folik asit destekleri v. Mümkünse planlı gebelikler v. Konu ile ilgili farkındalığı artırmak için eğitim verilmesi 23

ÇİNKO YETERSİZLİĞİ 24

• Vücutta yaklaşık 2 g (1. 3 -2. 3) çinko bulunur. • En yüksek konsantrasyon retina, prostat ve deridedir. • Vücutta depo yoktur. – % 85’ i iskelet kasında ve kemikte, – % 11’i deri ve karaciğerde, – %2 -3’ü diğer dokularda bulunur. 25

• Tüm canlılar için elzem olduğu yüz yılı aşkın bir süreden beri bilinen çinkonun, insan sağlığı bakımından öneminin anlaşılması ancak son yıllarda olmuştur. • Çinko, organizma için elzem bir mineraldir. Optimal sağlık için her gün belirli bir miktar alınması gereken biyolojik bir eser elementtir. 26

ÇİNKONUN İŞLEVLERİ • Tüm organlar, dokular ve vücut sıvılarında yer alır. • Önemli proteinlerin yapısına girer. • Enzimlerin aktif bölgelerine bağlanır, katalitik bölgelerinde anahtar rol oynar (karbonik anhidraz, laktik dehidrogenaz, alkoldehidrogenaz, asetil Ko A sentetaz vb. ) • İntraselüler bir düzenleyici olup, moleküler etkileşimlerde proteinler için yapısal destek sağlar. • Biyolojik membranların ve iyon kanallarının stabilitesini ve bütünlüğünü korur. 27

ÇİNKONUN İŞLEVLERİ • Nükleik asit veya diğer gen düzenleyici proteinlerde yapısal element olarak rol oynar. • Redoks aktivitesinin olmaması nedeniyle bağlandığı proteini dayanıklı hale getirir. • Karbonhidrat, protein, lipid, nükleik asit, hem sentezi, gen ekspresyonu, üreme ve embriyogeneziste de görevleri vardır 28

Çinko, *Hücresel bağışıklıkta, *Yara iyileşmesinde, *A vitamini ve kollajen metabolizmasında, *Lezzet duygusunun hassasiyetinde, *Üreme organlarının gelişiminde rol oynar. 29

Besinsel Kaynakları ve Emilim • İyi kaynakları et, karaciğer, yumurta ve deniz ürünleri ve tahıllardır. • Diyetle alınan çinkonun %15 -30’ u duedonumdan aktif transport yolu ile emilir. Emilim vücudun ihtiyacına göre ayarlanır. Emilimde pankreasta sentezlenip, ince barsağa salgılanan pikolinik asit rol oynar. • %70’ i dışkı ile atılır. İdrar ve ter yolu ile de bir miktar kayıp olabilmektedir. 30

Hayvansal yiyeceklerdeki çinkonun emilimi genellikle bitkisel yiyeceklerdekinden daha yüksektir. Yalnız bitkisel besinler alındığı zaman diyetteki çinkonun emilimi % 10 civarındayken, çeşitli ve dengeli bir diyette emilimin % 40’a çıktığı belirtilmiştir. • • Posa Fitik asitin fazla alımı, Kalsiyum ve demir gibi bazı minerallerin fazlalığı, Kadmiyum-bakır gibi mineraller, Toprak yeme, Malabsorbsiyonlar emilimi azaltırken; Diyetteki proteinler ve bazı amino asitler çinko emilimi ve biyoyararlılığını artırır. 31

Ortamda fitat ve kalsiyum aynı anda varsa etkileşerek çinkonun emilmesini engellemektedir. Diyetteki fitat miktarı azaldığında; kalsiyumun antagonist etkisi ortadan kalkmaktadır. Diyetteki fazla miktardaki fosfatlar, bakır ve demir çinkonun emilimini azaltmaktadır. Demirin çinkoya olan oranı 2: 1 in üzerine çıktığında çinko emilimi azalır. Kadmiyum da çinko için antagonisttir. Kadmiyum, metabolizmada çinkonun yerine geçerek çinkonun işlevini engellemektedir. 32

Ülkemizde yapılan daha çok köylerde kullanılan tam buğday unundan yapılmış yufka ekmekte, kentlerde kullanılan mayalı beyaz ekmeğe oranla çok daha fazla fitat bulunduğu tespit edilmiştir. Buğdayın kepeğinin ayrılması yanında fermantasyon işlemlerinin, ekmekteki fitat miktarını azalttığı bulunmuştur. Köylerde rastlanan çinko yetersizliği belirtilerinin, diyetlerindeki yufka ekmeğe ve fazla aldıkları fitattan ileri geldiği saptanmıştır. 33

Çinko eksikliğinin nedenleri; • • Yetersiz alım Gereksinimin artmış olması Emilimin azalmış olması İdrarla kaybın artması olarak özetlenebilir. En fazla etkilenen gruplar arasında; v çocuklar, v gebeler, v yaşlılık gibi fizyolojik durumu olanların yanı sıra o karaciğer hastalığı, o malabsorbsiyon sendromları olanlar ve o uzun süre parenteral beslenme uygulananlar sayılabilir. 34

ÇİNKO EKSİKLİĞİNİN BELİRTİLERİ 1. Yaşamı tehdit edebilecek düzeydeki ağır çinko eksikliği - Büllöz püstüler dermatit - ishal - saç dökülmesi - mental (zihinsel) bozukluklar - sık enfeksiyona yakalanma (hücresel bağışıklık yetmezliği) 35

2. Orta dereceli çinko eksikliği - büyüme geriliği - hipogonadizm (cinsel organ gelişiminde gerilik) - deri değişikliği - iştah bozukluğu - karanlığa uyum bozukluğu - yara iyileşmesinde gecikme - tat duyusunda azalma 3. Düşük derecede çinko eksikliği - En sık görülen gruptur. Özellikle çocuklar, gebeler ve yaşlılarda gözlenir. 36

Özetle çinko eksikliği durumunda; Ø Boy kısalığı Ø Orta derecede anemi Ø Kısırlık Ø Prostat bezi büyümesi Ø Akne ve deri hastalıkları Ø Yaraların yavaş iyileşmesi Ø Zihinsel ve fiziksel gelişimde gerilik Ø Ağız çevresinde egzema Ø Saç dökülmesi Ø Tırnakların ikiye ayrılması/ soyulması Ø Zihinsel durgunluk Ø Öğrenme yeteneğinde azalma görülür. 37

Günlük Gereksinim • 0 -1 yaş 5 mg • 1 -10 yaş 10 mg • 10 -50 yaş 10 -15 mg • Hamilelikte 15 mg • Emziklilik döneminde –İlk 6 ay 19 mg –İkinci 6 ayda 16 mg 38

Özellikle gebelik ve emzirme dönemlerinde annelerin çinko bakımından yetersiz beslenmesi; • • Fetal gelişme geriliğine Malformasyonlara Gelişmede duraklamaya (süt çocuğu) Gelişme geriliğine neden olabilir. 39

• Nutrisyonel çinko yetersizliği dünyanın her yerinde görülebilir. • Mısır ve İran’dan sonra Türkiye, Portekiz, Yugoslavya, gelişmekte olan ülkelerin çoğundan yapılan yayınlar özellikle marginal (hafif) çinko yetersizliğinin risk gurubunu oluşturan; okul öncesi çocuklar, gebe ve emzikli kadınlar, adolesanlar ve yaşlılarda yaygın olduğunu göstermiştir. 40