FL EKM EKLER b FL EKM EKLER Fiil

FİİL ÇEKİM EKLERİ

b) FİİL ÇEKİM EKLERİ • Fiil çekim ekleri, fiillerin çekiminde kullanılan ve sadece fiillere gelen eklerdir. • Türkçede fiil çekim ekleri şunlardır: 1. Kip ekleri; 2. Şahis ekleri; 3. “mİ” soru edatı. • Çekimli fiillerde fiil çekim eklerinin dizilişi şöyledir: [FİİL + KİP EKİ + ŞAHIS EKİ] + [“mİ”]

1. KİP EKLERİ • Kip ekleri, fiilleri zaman ve şekil bakımından belirten eklerdir. • Türkçede kip ekleri ikiye ayrılır: A) Bildirme kipleri; B) Dilek (tasarlama) kipleri. • Dikkat: Diğer dillerde kip ekleri sadece dilek kiplerini kapsamakta, ancak Türkçede bir çatı altında ele alınmaktadır.

A) BİLDİRME KİPLERİ • Bildirme kipleri, fiilin gösterdiği işin, hareketin, oluşun veya kılışın ne zaman yapıldığını bildiren eklerdir. • Bunlara zaman kipleri de denir. • Türkçede genel olarak üç zaman vardır: - geçmiş zaman; - şimdiki zaman; - gelecek zaman.

A) BİLDİRME KİPLERİ • Geçmişte bir işin, hareketin, oluşun veya kılışın konuşmacı tarafından tecrübe edilip edilmediğine göre, geçmiş zaman da ikiye ayrılır: - belirsiz geçmiş zaman; - belirli geçmiş zaman. • Bunların dışında, bir işin, hareketin, oluşun veya kılışın daha uzun sürdüğünü gösteren ve tüm zamanları kapsayan bir zaman da vardır: - geniş zaman.

A) BİLDİRME KİPLERİ • Dolayısıyla, Türkçede bu beş zamanı bildiren kipler şunlardır: 1. Belirsiz geçmiş zaman kipi; 2. Belirli geçmiş zaman kipi; 3. Şimdiki zaman kipi; 4. Geniş zaman kipi; 5. Gelecek zaman kipi. • Bildirme eklerinin seçimi için, “konuşma anı” (mutlak zaman, sıfır zaman) esas alınır.

1. BELİRSİZ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİ 1. Belirsiz Geçmiş Zaman Kipi (Bsiz. GZke), /-mİş/ - Fiilin gösterdiği işin, hareketin, oluşun veya kılışın, konuşmacı için belli olmayan geçmiş bir zamanda yapıldığını (başlayıp bittiğini) bildiren bir kiptir. - Buna bizzat kendisi şahit değildir. - Onun için bazen bu zamana “duyulan geçmiş zaman” veya “öğrenilen geçmiş zaman” da denir. Hindistan’da tuhaf şeyler varmış. Sen de mi bize gelmişsin? Bir varmış bir yokmuş… Acele et, çarşıda ucuzluk varmış.

1. BELİRSİZ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİ - Bazen konuşmacı işin, hareketin, oluşun veya kılışın yapılışına bizzat kendi şahittir, ancak bunu unutmuştur veya sonradan farkına varmıştır: Oraya nasıl varmışım, hiç hatırlamıyorum. Meğer ben de size gelmişim. - Yapılışı: Fiil kök veya gövdelerine /-mİş/ eki getirilerek yapılır. - Kullanımı daha çok aktarmalı konuşmalarda ve masallardadır. - Bu ekin dört varyantı vardır ve her iki ünlü uyumuna uyar.

1. BELİRSİZ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİ • Örneğin: gel-miş-im gel-me-miş-im gel-miş-sin gel-me-miş-sin gel-miş-Ø gel-me-miş-Ø gel-miş-iz gel-me-miş-iz gel-miş-siniz gel-me-miş-siniz gel-miş-ler gel-me-miş-ler Soru şekli örneği: gel-miş mi-(y)im? gel-me-miş mi-(y)im? • Dikkat: 3Ç olumlu ve olumsuz soru şekillerinde, şahıs eki “mİ” soru edatından sonra değil de önce gelir: gel-miş-ler mi? gel-me-miş-ler mi? • Kiplik görevi olmadan, farklı kullanımı: Sıfat-fiil eki olarak da kullanılır: geçmiş zaman, vb.

2. BELİRLİ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİ 2. Belirli Geçmiş Zaman Kipi (Bli. GZke), /-Dİ/ - Fiilin gösterdiği işin, hareketin, oluşun veya kılışın konuşmacı açısından belli bir geçmiş zamanda yapıldığını bildiren bir kiptir. - Konuşmacı, olaya katısa da katılmasa da, bizzat kendisi şahittir. - Literatürde bu zaman “bilinen geçmiş zaman” veya “görülen geçmiş zaman” da denir. O anda, havada uçan topu gördük. Daha dün sana yardım ettim. Ödevini henüz yapmadın mı?

2. BELİRLİ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİ - Yapılışı: Fiil kök veya gövdelerine /-Dİ/ eki getirilerek yapılır. - Ekin sekiz varyantı vardır ve ünlü uyumları ile ünsüz uyumuna uyar. - Örneğin: al-dı-m al-ma-dı-m al-dı-n al-ma-dı-n al-dı-Ø al-ma-dı-Ø al-dı-k al-ma-dı-k al-dı-nız al-ma-dı-nız al-dı-lar al-ma-dı-lar

2. BELİRLİ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİ • Soru şekillerinde, şahıs ekleri “mİ” soru edatından sonra değil de önce gelir: al-dı-m mı? al-dı-n mı? al-dı-Ø mı? al-dı-k mı? al-dı-nız mı? al-dı-lar mı? al-ma-dı-m mı? al-ma-dı-n mı? al-ma-dı-Ø mı? al-ma-dı-k mı? al-ma-dı-nız mı? al-ma-dı-lar mı?

2. BELİRLİ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİ - Farklı kullanımlar: - Bazen yakın gelecekte yapılacak olan işin, hareketin, oluşun veya kılışın bildirilmesi için de kullanılır. Burada fiilin yapılması garanti altına alındığı için bu kip kullanılır. Daha doğrusu, kesinlik vardır: Geldim! (kapı çalınınca) Durumlar bu kadar kötü olmaya devam ederse, haftaya ülke dışına çıktım!

2. BELİRLİ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİ - Çoğu zaman önemli şahsiyetlerin huzurunda, otoriter olan “ben” zamiri yerine, bu kip 1Ç kişide kullanılır: Sayenizde, bunu da gördük, Efendim. - Bunun tersi de olabilir. Otoriter veya mevki sahibi kişiler, kendi konumunu vurgulamak için, bu kipi 1Ç kişide kullanır: Çok yüz verdik size!

2. BELİRLİ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİ - Belirli geçmiş zaman kip ekiyle çok sayıda kalıplaşmış isim de elde edilmiştir: çıktı, girdi, pişti, uydu, vb. - Bazı birleşik yapılarda da bu kip ekinin kullanıldığı görülebilir. Bu kelimeler bugün kalıplaşmış isimlerdir: dedikodu, gecekondu, imambayıldı, kaptıkaçtı, mirasyedi, şıpsevdi, vb. - Dikkat: Yukarıdaki iki kullanımda, ekin kiplik görevi yoktur.

3. ŞİMDİKİ ZAMAN KİPİ 3. Şimdiki Zaman Kipi (ŞZke), /-yor/ - Fiilin gösterdiği işin, hareketin, oluşun veya kılışın konuşma anında yapıldığını bildiren kiptir. - Yapılışı: Fiil kök veya gövdelerine /-yor/ eki getirilerek yapılır. - Kökeni: yorı- “yürü-” > /-yor/ - Bu ek istisna olan tek varyantlı eklerden biridir ve ünlü uyumlarına uymaz.

3. ŞİMDİKİ ZAMAN KİPİ - Fiil ünlüyle biterse, doğrudan doğruya gelir: oku-yor-um oku-yor-uz oku-yor-sunuz oku-yor-Ø oku-yor-lar - Fiil ünsüzle biterse, ekten önce ünlü uyumlarına uyan dar bir ünlü eklenir: bak-(ı)yor-um bak-(ı)yor-uz bak-(ı)yor-sunuz bak-(ı)yor-Ø bak-(ı)yor-lar

3. ŞİMDİKİ ZAMAN KİPİ - Olumlu ve olumsuz soru şekillerinde, 3Ç şahıs eki “mİ” soru edatından sonra değil de önce gelir: oku-ma-yor mu-(y)um? > okumuyor muyum? oku-ma-yor-lar mı? > okumuyorlar mı? bak-ma-yor mu-sun? > bakmıyor musun? bak-ma-yor-lar mı? > bakmıyorlar mı? - Hatırlatma: /-yor/ şimdiki zaman ekinden önce gelen geniş ünlüler daralır: koş-ma-yor-um > koşmuyorum, başla-yor-sun > başlıyorsun.

3. ŞİMDİKİ ZAMAN KİPİ - Diğer dillerde de olduğu gibi, “konuşma anı” kavramı matematiksel bir zaman kesiti değildir. Kullanımında, zaman ekseninde anlam kaymaları görülebilir: a) Çoğu zaman hikaye ve masallarda, belirsiz geçmiş ve geniş zamanı kapsayabilir: Hoca buna çok kızıyor. Bir gün Kral yola çıkıyor. b) Bir olay özetlendiğinde, belirli geçmiş zamanı kapsayabilir: Araba yanlış yola giriyor ve kaza yapıyor. c) Yakın gelecekte kesin yapılacak olan işleri bildirmek için, gelecek zamanı da kapsayabilir: Haftaya İstanbul’a gidiyorum.

3. ŞİMDİKİ ZAMAN KİPİ - Şimdiki zaman anlamı /-yor/ ekinin dışında /-m. Akt. A/ ve /-m. Ad. A/ ekleriyle de verilebilir. - Bu ekler, artık başlamış ve konuşma anına kadar devam eden iş, hareket, oluş ve kılışın bildirilmesi için kullanılır. - Bunlar bir çeşit “süren şimdiki zaman” ekleridir, ancak geniş zamanla karıştırmamak gerekir. - Demek ki, bu eklerin kapsadığı zaman daha geniş, ancak kullanım alanları daha dardır.

3. ŞİMDİKİ ZAMAN KİPİ - /-m. Akt. A/ ve /-m. Ad. A/ ekleri birleşik eklerdir. Asıl ekler kendi görevlerini yitirerek, birleşik ek olarak ortak yeni görevler üstlenmişlerdir. - /-yor/ ekine kıyasen, bu eklerle fiillerin çekimi farklıdır. - Aslında, bu ekler şimdiki zaman anlamını verirler, ancak kip ekleri değildir. - Bunlar fiilleri isimlendirir. - Dolayısıyla, bu eklerden sonra, normalde /-yor/ ekinden sonra gelen şahıs ekleri gelmez. - Gelen şahıs ekleri, ek-fiilden sonraki şekillerdir.

3. ŞİMDİKİ ZAMAN KİPİ - /-m. Akt. A/ eki geçmişte başlayan ve konuşma anına kadar devam eden iş, hareket, oluş ve kılışları bildirmek için kullanılır. - Kapsadığı gelecek zaman anlamı çoğu zaman çok kısadır: Mermer yontturup evler yaptırmaktasın. Herkes gibi birini görmektesiniz. - Çoğu zaman iş ilanlarında kullanılır: Rusça bilen satış elemanı aranmaktadır. - Bir yer hakkında bilgi verirken de kullanılır: Ülkemizde iki milyon insan yaşamaktadır.

3. ŞİMDİKİ ZAMAN KİPİ - /-m. Ad. A/ eki ise, geçmişte başlayan ve konuşma anına kadar devam ve gelecekte de bir süre devam edecek iş, hareket, oluş ve kılışları bildirmek için kullanılır. - Kapsadığı gelecek zaman anlamı çoğu zaman daha geniştir. - Kullanımı alanı ise çok dardır ve nadiren görülür: Yıllar geçmede, ömür tükenmede. Başı aşağıya sarkmış, uyuklamadadır.

4. GENİŞ ZAMAN KİPİ 4. Geniş Zaman Kipi (GşZke), /-r/ - Geçmişte başlayan, konuşma anına kadar devam eden ve, tahminen, gelecekte de yapılmaya devam edecek olan iş, hareket, oluş ve kılışları bildiren kiptir. - ŞZ’dan farklı olarak, uzun zaman tekrarlanan eylemler için kullanılır. - En çok atasözlerinde, masallarda, fıkralarda, edebi eserlerde kullanılır. - Saygı, muhtemel gelecek zaman, varsayımlarda da kullanılmaktadır.

4. GENİŞ ZAMAN KİPİ - Yapılışı: Fiil kök veya gövdelerine /-r/ eki getirilerek yapılır. - Fiil ünlüyle biterse, ek doğrudan doğruya gelir: anla-r, başla-r, bekle-r, de-r, iste-r, oku-r, vb. - Ünsüzle biten çok heceli fiillerde, ekten önce ünlü uyumlarına göre dar bir ünlü girer: bırak-(ı)r, getir-(i)r, dokun-(u)r, öldür-(ü)r, vb. - Ünsüzle biten tek heceli fiillerde, ekten önce büyük ünlü uyumuna göre geniş bir ünlü girer: ak-(a)r, bit-(e)r, gir-(e)r, koş-(a)r, yap-(a)r, vb.

4. GENİŞ ZAMAN KİPİ - İstisna: “l”, “n” ve “r” ile biten bazı çok sık kullanılan tek heceli fillerde, ekten önce geniş ünlü yerine, dar bir yardımcı ünlü girer. - Bu fiiller şunlardır: al-(ı)r, bil-(i)r, bul-(u)r, den-(i)r, dur-(u)r, gel-(i)r, gör-(ü)r, kal-(ı)r, ol-(u)r, öl-(ü)r, san-(ı)r, var-(ı)r, ver-(i)r, vur-(u)r.

4. GENİŞ ZAMAN KİPİ - Örneğin: oku-r-um oku-r-uz oku-r-sunuz oku-r-Ø oku-r-lar - Geniş zaman kipinin olumsuzluk şekilleri farklıdır: - 1 T ve 1Ç’ta: /-r/ > /-Ø/ (düşer). - 2 T, 3 T, 2Ç ve 3Ç’ta: /-r/ > /-z/ (değişir). oku-ma-Ø-m oku-ma-Ø-(y)ız oku-ma-z-sınız oku-ma-z-Ø oku-ma-z-lar

4. GENİŞ ZAMAN KİPİ - 3Ç olumlu ve olumsuz soru şekillerinde, şahıs ekleri “mİ” soru edatından sonra değil de önce gelir: Göz göze gelirler mi? - Atasözlerinden örnekler: Damlaya damlaya göl olur. Üzüm üzüme baka kararır. Akıl yaşta değil, baştadır. Mayasız yoğurt tutmaz. Su testisi, su yolunda kırılır.

4. GENİŞ ZAMAN KİPİ - Geniş zaman kipinin farklı kullanımları: - Rica anlamında kullanımı: Pencereyi açar mısın? Bardağı bana uzatır mısın? - Edebi eserlerin anlatımında, geçmiş zaman anlamında kullanımı: Romanın kahramanı, küçük bir köyde doğar. - Masallarda da çok sık kullanılır: Kırmızı başlıklı kız kapıyı açar ve içeri girer. - Konuşma dilinde, gelecek zaman anlamında kullanımı: Yarın sabah size gelirim. - Sıfat-fiil eki olarak da kullanılır, ancak bu durumda kiplik anlamı yoktur: çalar saat, vb. - Kalıplaşmalarda da görülür: yazar, biçerdöver, ateşölçer, vb.

5. GELECEK ZAMAN KİPİ 5. Gelecek Zaman Kipi (Gk. Zke), /-Ac. Ak/ - Fiilin gösterdiği işin, hareketin, oluşun veya kılışın konuşma anından sonra bir zamanda yapılacağını veya yapılabileceğini bildiren bir kiptir. - Gelecek zamanda kesinlilik yoktur. - Dolayısıyla burada her zaman bir olasılık, niyet, planlama, öngörme vardır. - Yapılışı: Fiil kök veya gövdelerine /-Ac. Ak/ eki getirilerek yapılır.

5. GELECEK ZAMAN KİPİ - Bu ek büyük ünlü uyumuna uyar. - Fiil ünsüzle biterse, ek doğrudan doğruya gelir: al-acak, gel-ecek, koş-acak, ver-ecek, vb. - Fiil ünlüyle biterse, ekten önce araya “y” kaynaştırma ünsüzü girer: oku-(y)acak, başla-(y)acak, yara-(y)acak, vb. - Ekten sonra ünlüyle başlayan bir şahıs eki geldiğinde, iki ünlü arasında kalan “k” ünsüzü ilk önce sedalılaşır (“g”), sonra da yumuşar (“ğ”): bak-acak-ım > bakacağım, gör-ecek-iz > göreceğiz, vb.

5. GELECEK ZAMAN KİPİ - Örneğin: bak-acak mı-(y)ım? bak-ma-(y)acak mı-(y)ım? bak-acak mı-sın? bak-ma-(y)acak mı-sın? bak-acak mı-Ø? bak-ma-(y)acak mı-Ø? bak-acak mı-(y)ız? bak-ma-(y)acak mı-(y)ız? bak-acak mı-sınız? bak-ma-(y)acak mı-sınız? bak-acak-lar mı? bak-ma-(y)acak-lar mı? - Görüldüğü gibi, 3Ç olumlu ve olumsuz soru şekillerinde, şahıs eki “mİ” soru edatından sonra değil de önce gelir. - “t” ünsüzüyle biten bazı tek heceli fiillerde, bu ek geldiğinde o “t” ünsüzü sedalılaşır ve “d”ye dönüşür: et-ecek > edecek, git-ecek > gidecek, tat-acak > tadacak, vb.

5. GELECEK ZAMAN KİPİ - Gelecek zaman kipinin farklı kullanımları: - Sıfat-fiil eki olarak kullanılabilir. Bu durumda, kiplik görevi yoktur: gelecek zaman, görülecek yer, bakılacak yüz, sevilecek kız, vb. - Bazı kalıplaşmış isimlerde de görülebilir: içecek, gelecek, yiyecek, vb.

BUGÜNLÜK BU KADAR.