Fkh Tarihi Fkh Kavram Hz Peygamber Devri Sahabe

Fıkıh Tarihi *Fıkıh Kavramı *Hz. Peygamber Devri *Sahabe Devri *Abbasile Devri *Selçuklular Devri *Moğol-Mecelle Arası

Fıkıh Kavramı Fıkıh, sözlükte «anlamak, kavramak» manalarına gelen fehm( )ﻓﻬﻢ ile aynı anlamdadır. Fıkıh : Mükellefin, lehine ve aleyhine olan şer’i ameli hükümleri bilmesidir(anlamasıdır). Furû Fıkıh ile; Namaz, Oruç, Hac, Helaller, Haramlar, Nikah, Alışveriş, Ceza Hukuku gibi Fıkhın alt başlıkları kastedilir. Usul-i Fıkh ile; Furû fıkha dair hükümlerin, Kuran ve Sünnet ten hangi metod ve delillere dayanarak çıkarıldığını ele alır. Fıkıh Tarihi ise; Gerek Usul-i Fıkh gerekse de Furû Fıkıh Tarihi seyir içerisinde hangi aşamalardan geçdiğini ve nasıl geliştiğini ele alan ilimdir.

Hz. Peygamber Buyurdular ki ‘’Allah bir kimse hakkında hayır murad ederse, onu dinde fakih(ince anlayış) sahibi kılar. ’’ (Buhari, İlm, 10 -13)

Fıkhın Gelişim Çağları Abbasiler Devri (Fıkhın Olgunluk Çağı) Sahabe Devri (Fıkhın Gelişme Çağı ) Hz. Peygamber Devri (Fıkhın Doğuşu) Selçuklular Devri (Fıkhın Duraklama Çağı) Moğol İstilasından Mecelleye Kadar (Fıkhın Gerileme Çağı)

Hz. Peygamber Devri Bu devir Fıkhın Doğuş Çağı olarak da bilinir. Hz. Peygamber zamanında fıkıh, sahabenin bazı konularda soru sormaları üzerine helal ve haramlar ile alakalı hükümlerin gelmesi şeklinde olmuştur. Sahabe’nin sormasına hacet olmaksızın da bazı konular ile alakalı da Allah’ın hükümler göndermesi de söz konusu olmuştur. Mekke ve Medine dönemlerinde baktığımızda; Namaz, Oruç, Fitre, Zekat, Hicab, Nikah, Ezan vb. hususlar ile fıkıh doğmuştur.

Sahabe Devri Bu dönem, Fıkhın gelişim çağı olarak nitelendirilmiştir. Özellikle Peygamberin vefatı ile sahabenin karşılaştığı problemlerde İçtihadlarda bulunmaları fıkhın bi hayli gelişmesini sağlamıştır. Bölgelere dağılan Sahabelerin bazı ekoller oluşturmaları, daha sonraki dönemlerde mezheplerin oluşmalarına ciddi etkide bulunacaktır. Ehl-i Hadis ve Ehl-i Rey Ekolleri bu dönemlerde oluşamaya başlayacaktır.

Abbasiler Devri Fıkhın Olgunluk çağı olarak bilinir. Ehl-i Hadis(Hicaz) ve Ehl-i Rey(Kufe) ekollerinin oluşmalarından sonra, ekollere mensup olanlar sonraları Mezheplere dönüştüler. Bu devirde birçok İslam Alim’i yetişmiş ve çok sayıda eserler telif edilmiştir. En eski ve en sağlam eserler/kaynaklar bu döneme aittir. Şimdi bu Mezhepler hakkında biraz bilgi verelim.

MEZHEPLER NEDİR «Mezhep» Gidilen Yol anlamına gelmektedir. «Müctehid bir âlimin fikir ve görüşlerini benimseyen insanların meydana getirdiği dinî ekollere» denir. Ameli(Fıkhî) ve İtikadi(Siyasi) olarak iki kısma ayrılır. Ehli Sünnet içerisinde Ameli(Fıkhî) Mezhepler Dört’e ayrılır. Bunlar Hanefi, Maliki, Şafii ve Hanbeli Mezhepleridir. Bunun dışındaki gerek itikadi gerekse de fıkhî mezhepler Bid’at Mezhepler olarak isimlendirilmiştir.

Hanefi Mezhebi Kurucusu İmam-ı A’zam künyesiyle bilinen «Ebu Hanife» dir. H. 80’de Kûfe’de doğmuş H. 150 de Bağdat’ta vefat etmiştir. Hocası Hammad bin Süleyman’dır. En önemli öğrencileri de Ebu Yusuf, Muhammed ve Züfer’dir. Mezhep içi görüş birliğinde Ebu Yusuf ve Muhammed’e «İmameyn» , Ebu Hanife ve Ebu Yusuf’a «Şeyhân» , Ebu Hanife ve Muhammed’e ise «Tarefeyn» denilmiştir. Abbasi Halifesi Mansur devrinde yaşamış ve kendisine Başkadılık teklif edilmesine rağmen bu teklifi geri çevirmiştir. Bundan dolayı da hapse mahkum edilmişti.

Diğer Mezhepler Maliki Mezhebi : Medine merkezli bir mezhep olan Maliki Mezhebinin kurucusu Enes bin Malik’tir(ö. 179). İmam Şafii ve İmam Muhammed’e hocalık yapmıştır. En önemli eseri Muvatta’ isimli Hadis-Fıkıh eseridir. Hanbeli Mezhebi : Kurucusu Bağdat’ta H. 164 de doğan Ahmed bin Hanbel’dir(ö. 241). İmam Şafii’ye talebelik yapmıştır. Bilinen bir fıkıh eseri olmamakla beraber görüşleri talebeleri tarafından rivayet edilerek günümüze kadar gelmiştir.

Diğer Mezhepler Şafii Mezhebi : Asıl adı Muhammed bin İdris (H. 150) Gazze’de doğmuş, (ö. 204) Kahire’de vefat etmiştir. Bilinen adıyla İmam Şafii, tarafından kurulan mezhebe de Şafii Mezhebi denir. İmam Muhammed ve İmam Malik’ten ders almıştır. El-Umm ve Er-Risale en önemli eserleridir. Mezhepte Nevevi ve Rafii Muhakkik alimlerdendir. En önemli talebesi İbn Süreyc’tir. Mezhebin sistemleşmesinde çok ciddi katkısı vardır. (Ana Başlıklar)

Selçuklular Devri Fıkhın Duraklama Çağı olarak bilinir. H. 4 asırdan başlayıp H. 8 asrın başlarına kadar devam etmiştir. Bu dönemde önemli bir takım alimler yetişmiş ve bunlar ilk dönem Mezhep İmamlarının görüşlerini derleme, toparlama anlamında ciddi katkılarda bulundukları bilinmektedir. Bu dönemde Mezheplerin temel görüşlerini ifade eden Muhtasar eserler yazılmıştır. Şimdi bu dönemi biraz ele alalım.

Hanefi Alimler ve Eserleri 1. Muhammed et-Tahavi : 321/933 vefatlı mısırlı alim. Önceleri Şafii iken sonradan Hanefi olmuştur. «Muhtasar» isimli Furû Fıkha dair eseri vardır. Bu eser Hanefilerin erken dönemde yazılmış ilk eseridir. 2. Hakim eş-Şehid : 334/945 vefatlı Sâmâniler zamanında vezirlik yapan fakih. Zahiru’r-rivaye’yi ihtisar ettiği El-Kafi isimli eseri meşhurdur. Bu eserin metni günümüze kadar ulaşmamıştır. 3. Ebu’l-Hasen El-Kerhi : 340/980 vefatlı bağdatlı alim. Usul bilgini. Mezhebin sistemleşmesinde önemli katkıları bulunmuştur. Er-Risale isimli bir eseri vardır. İmameyn ve Ebu Hanefi’nin görüşlerindeki usul ve metodu tesbit için yazdığı bir eser. 4. Ebubekir El-Cessas : 370/980 vefatlı Alim. Kerhi’nin talebesidir. Tahavi’nin Muhtasar’ına yazdığı şerhi meşhurdur. «Şerhu Muhtasari’t. Tahavi fi’l-fıkhi’l-Hanefi» eseridir. Sekiz Cilt’lik bir eserdir.

Hanefi Alimler ve Eserleri 5. Ahmed El-Kuduri : 428/1037 vefatlı Bağdatlı alim. El-Muhtasar isimli eseri ile meşhurdur. Meydani’nin yazmış olmuğu ‘’Lübab Fi Şerhi’l-Kitab’’ en önemli şerhlerinden olup 2 cilt, 4 kitaptan oluşur. 6. Alaaddin Semerkandi : (ö. 539/1144)Pezdevi’nin öğrencisi, alim. Tuhfeü’l-fukahâ isimli eseri meşhurdur. Kuduri’nin Muhtasarında işlemediği konuları ve işlediklerinde de delillerine girmediği hususları kaleme aldığı bir eserdir. 7. Ahmed el-Kasani : (ö. 587/1191) Melikü’l-Ulema lakaplı alim. Semerkandinin Tuhfetu’l-fukaha eserine yazdığı El-Bedayi’u’s. Sanai isimli şerh(? ) eseri ile meşhurdur. En tertipli ve sistemli hanefi eseridir. 12 Cilt olup türkçeye çevrilme aşamasındadır. İlgili eseri yazdıktan sonra Semerkandi, kızıyla nikahlamıştır. Mehir olarak da Bedayi’ isimli eseri kabul etmiştir.

Hanefi Alimler ve Eserleri 9. Es-Serahsi : (ö. 571/1176) Türkmenistanlı alim. Dönemin valisi ile ters düşmesinden dolayı hapsedilmiştir. Usul-i Serahsi isminde bir Fıkıh Usulü eseri vardır. 2 cilt olup şuan türkçeye çevrilmektedir. El-Mebsut; Kuyu hapsindeyken El-Kafi’nin şerhi mahiyetinde yazmış olduğu 30+1 ciltlik dev eser. Türkçeye çevrilmiştir. 10. Mergınani : Fergana doğumlu, 593/1197 vefatlı alim. El-Hidaye isimli eseri ile meşhurdur. Hanefilerin en çok okutulan bu eseri, önceleri 80 cilt olarak şerh edilmiş, daha sonraları uzun olduğu düşüncesi ile 4 cilt olarak ihtisar edilmiştir. Zeylai, Nasbu’r-Raye isimli bir eserinde El-Hidaye’deki hadisleri tahric etmiştir.

Hanefi Alimler ve Eserleri 11. Mahmud el-Mevsılî : (ö. 683/1284) Musul doğumlu anlamında mevsili diye bilinen alim. El-Muhtar : Ebu Hanifenin görüşleri esas alınarak yazılmış bir muhtasardır. Daha sonra kendisi el-İhtiyar li-ta’lili’l. Muhtar isimle tekrar şerh etmiştir. 12. İbnu’s-saati : (ö. 694/1295) Bağdatlı alim. Mecma’u’l-bahreyn : Kuduri’nin muhtasarı ile Necmettin en. Nesefi’nin Manzume’si esas alınarak yazılmış bir eser. 13. Ebu Berekât en-Nesefi: (ö. 710/1319) Buharalı alim. Kenzü’d-deka’ik isimli eseri meşhurdur. Hanefilerde üzerine en çok şerh yazılan muhtasar eserlerdendir.

Hanefi Alimler ve Eserleri 14. Burhanuşşeria : H. 7. yy da yaşamış; Tacuşşeria’nın kardeşi olan hanefi alim. Vikayetü’r-rivaye : Hanefilerde «mutun-i erbaa» veya «mutun-i selase» diye anılan özlü eserler içerisinde yer alan bir muhtasar eserdir. 15. Molla Hüsrev ve kazaskeri. : (ö. 885/1480) Osmanlı alimi, müftüsü Gurerü’l-Ahkam : Hanefi fıkhını özetleyen bir muhtasardır. Daha sonraları Dürerü’l-Hükkam ismiyle şerh etmiş ve Osmanlıda Fatih-Kanuni dönemleri arasında Yarı-Resmi kanun kitabı olarak kullanılmıştır.

Hanefi Alimler ve Eserleri 16. İbrahim El-Halebi : (ö. 956/1549) Osmanlı kadısı. Mülteka el-Ebhur : Kuduri’nin muhtasarı esas alınarak diğer muhtasarlardan da alıntılar yaparak hazırlamış olduğu bir eserdir. Osmanlıda en yaygın fıkıh eserlerinin başında gelir. Kanuni’den sonra Yarı-Resmi Hukuk kitabı olarak devam etmiştir. 17. İbni Abidin : (ö. 1252/1836) Son dönem Hanefi fakihi , muhakkik, muharrir alim. Timurtaşi’nin Tenviru’l-ebsar isimli eserine Haskefi’nin yazdığı ed-dürrü’l-mıhtar isimli şerhine yazdığı «Reddü’l Muhtar» isimli haşiyesi meşhurdur. Önceki tüm hanefi eserlerinden kaynak vermesi yönüyle otoritedir.

Muhtelif Hanefi Eserleri el-Alemgiriyye : Hanefî mezhebinin görüşlerini toplayan ve Hindistan dışında daha çok el-Fetâva’l. Hindiyye adıyla tanınan Arapça fetva kitabı. Hidaye örnek alınarak yazılmıştır. Sultan Alemgir’in emriyle telif edildiği için böyle isimlendirilmiştir. Eser tamamlandıktan sonra resmi olarak uygulanmıştır. Fetava’t-Tatarhaniyye : Hindistanlı Hanefî fakihlerinden lim b. Alâ’nın (ö. 786/1384) fıkha dair Arapça eseri. Hindistan taraflarındaki Dehli Sultanı döneminde telif edilmiştir. El-Hidaye esas alınarak yazılmıştır.

Maliki Alimler ve Eserleri 1. İbn Abdilberr : Endülüslü fıkıh alimi. El-Kafi fil-Fıkh isimli eseri vardır. 2. İbn el-Arabi : Ahkamu’l-Kur’an isimli eseri ile meşhur olmuştur. 3. İbn Rüşd El-Hafid: Endülüslü fıkıh alimidir. Bidayetü’l-Müçtehid isimli 3 ciltlik mukayeseli bir fıkıh eseri bulunmaktadır. Türkçeye çevrilmiştir.

Şafii Alimler ve Eserleri 1. Ebu İshak eş-Şirazi 2. Muhammed Gazzali : El-Luma’ isimli eseri vardır. : 505/1111 vefatlı alim. El-Mustasfa isimli Usulu Fıkıh eseri meşhurdur. Yunus Apaydın tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Rafii’nin üzerine şerh yazdığı «Veciz» isimli Furu fıkha dair Muhtasar özelliği taşıyan kaynak eseri de meşhurdur. 3. Ebu’l Kasım Er-Rafi : 623/1226 vefatlı Muhakkik alim. El-Aziz fi şerhi’l-Veciz isimli eseri meşhurdur. 4. Muhyiddin En-Nevevi : 676/1277 vefatlı Muhakkik alim. El-Mecmu’ fi Şerhi’l-Muhezzeb isimli eseri vardır.

Moğol İstilasından Mecelleye Kadar Fıkhın gerileme çağı denilmiştir. Böyle isimlendirilmesinin sebebi; bu dönemde artık özgün eserler verilmeyip, mevcut eserleri şerh etme, haşiyeler yazma girişimlerinde bulunulmasıdır. Mezheplerin Muhtasar eserlerine yazılan bir çok şerh ve haşiyeler bu döneme aittir. Osmanlının son zamanlarında Ahmed Cevdet Paşa tarafından yazılan Mecelle isimli eser kanun olma özelliğini taşımaktadır. Mecelle’den sonraki döneme ise «Uyanış Çağı» denilmektedir.

Mecelle Osmanlı Devleti’nde 1868 -1876 yılları arasında hazırlanan ve daha çok borçlar, eşya ve yargılama hukuku esaslarını içeren kanun kitabıdır. Mecelle’nin hazırlanmasında etkili sebeplerden temel iki tanesi şunlardır : Batıdaki kanunlaştırma hareketleri Fıkıh kitaplarındaki birçok görüşün mevcut olması ve kavl-i sahih’in belirlenmesindeki zorluklar. Ahmet Cevdet Paşa’nın başında bulunduğu bir komisyon tarafından hazırlanmıştır.

Mecelle’nin Muhtevası Bir mukaddime ve on altı kitap içerisinde 1851 maddeden meydana gelmektedir. 100 maddeden oluşan mukaddime kısmı ise fıkhın tanımı(1. madde) ve 99 külli kaide yer almaktadır. Hanefi Mezhebi esas alınarak hazırlanmış; mezhep içi görüşlerde tercihe gidilmiş olsa da Mezhepler arası bir tercih söz konusu değildir. Mecelle’ye sonraları bir takım şerh’ler de yazılmıştır.