FINANSE PUBLICZNE Funkcje finansw publicznych Dr Janusz SARNOWSKI
FINANSE PUBLICZNE Funkcje finansów publicznych Dr Janusz SARNOWSKI
Wprowadzenie
Funkcja alokacyjna finansów publicznych Ø Synonimy do słowa „ALOKACJA” : o o dystrybucja, rozmieszczenie, przeznaczenie rozdział Ø W gospodarce rynkowej alokacja dokonuje się za pośrednictwem finansów - poprzez gromadzenie i wydatkowanie zasobów pieniężnych, gdyż wejście w posiadanie określonych dóbr i usług wymaga wydatkowania pieniędzy. Ø Funkcja alokacyjna związana z pobieraniem i gromadzeniem środków pieniężnych w celu ich wykorzystania w realizacji zadań publicznych Ø ALOKACJA zasobów w świadczeniu dóbr publicznych oznacza konkurencyjne ich zastosowanie w stosunku do alokacji w produkcji dóbr prywatnych Ø Funkcja alokacyjna, polega na tym, że część dóbr i usług w wyniku działania rządu i samorządów jest alokowana poza mechanizmem rynkowym Ø Wyłączenie mechanizmu rynkowego pozwala państwu na realizację zadań publicznych, społecznych i ekonomicznych a tym samym na ograniczenie niedoskonałości mechanizmu rynkowego, Ø Aby zrozumieć istotę funkcji alokacyjnej finansów publicznych konieczne jest rozróżnienie i dokonanie podziału wszystkich dóbr na o dobra prywatne o dobra publiczne.
Dobra prywatne - cechy Ø DOBRA PRYWATNE – to towary bądź usługi dostarczane przez rynek na zasadzie transakcji kupna-sprzedaży, między sprzedającymi i indywidualnymi odbiorcami. Wykorzystanie dóbr prywatnych nazywa się konsumpcją indywidualną. Ø Dstawca sprzedaje towary i usługi na rynku każdemu nabywcy za jednakową dla wszystkich cenę, Ø Mechanizm rynkowy zapewnia w zasadzie efektywną ekonomicznie alokację czynników produkcji do wytwarzania dóbr prywatnych. Konkurencja wymusza wytwarzanie tego co oczekują konsumenci przy możliwie najniższych kosztach (orientacja marketingowa szerzej), Ø Mechanizm rynkowy działa na zasadzie wyłączenia. Jednostka A zdobywa określone dobro płacąc określoną cenę, jednostka B, która tej ceny nie płaci jest wyłączona z konsumpcji
Dobra publiczne DOBRA PUBLICZNE – towary i usługi oraz inne działania użyteczne, świadczone przez państwo lub związki publiczno-prawne (np. samorządy terytorialne) na zasadzie powszechnej dostępności dla wszystkich osób Ø Odpłatność nie ma charakteru jednolitej ceny, ale formę świadczeń podatkowych i niepodatkowych na rzecz finansów publicznych zróżnicowanych dla różnych osób, mimo iż korzystają z dóbr publicznych w tym samym stopniu, Ø Wykorzystanie dóbr publicznych zalicza się do konsumpcji zbiorowej. Ø W skład dóbr publicznych obok towarów i usług wchodzą- działania użyteczne – zapewnienie bezpieczeństwa, wymiar sprawiedliwości, polityka zagraniczna specjalne służby (np. ratownictwa), Ø W przypadku dóbr publicznych mechanizm rynkowy nie może mieć zastosowania, gdyż wspomniana „zasada wyłączenia” nie obowiązuje. Korzystanie z dobra publicznego przez jedną osobę nie zmniejsza możliwości korzystania z niego przez inną osobę (wyłączenie np. kogoś z dobra publicznego bezpieczeństwo nie jest możliwe i nieefektywne ekonomicznie – nie zmniejszyłoby kosztów), Ø Nie występuje konkurencja między jednostkami powołanymi do świadczenia dóbr publicznych Ø konsumenci oceniają użyteczność dóbr publicznych tylko indywidualnie, nie dostrzegając korzyści ogólnospołecznych, jakie przynosi konsumpcja pewnych dóbr publicznych Ø Wybór ogólnej wielkości struktury i poziomu świadczeń publicznych ma zawsze charakter polityczny i dokonywany jest przez organy władzy
Funkcja redystrybucyjna finansów publicznych (1) Ø REDYSTRYBUCJA ponowny transfer dochodu, majątku lub nieruchomości od jednego podmiotu do drugiego spowodowane przez odpowiedni mechanizm społeczny mający niwelować nierówności społeczne Ø Redystrybucja dochodów - wtórny podział dochodów społeczeństwa dokonujący się za pośrednictwem jednostek sektora finansów publicznych /budżet państwa, budżety JST; fundusze społeczne/ Ø Redystrybucja realizowana jest w dwóch fazach: gromadzenia i wydatkowania dochodów Ø Faza I : środki finansowe gromadzone są poprzez obciążenie obywateli i różnych podmiotów daninami publicznymi/ podatki, opłaty składki itp. / Ø Faza II : uzyskane środki finansowe stają się źródłem finansowania o dochodów tych grup społecznych, które nie uzyskują ich (emeryci, renciści, bezrobotni) o wytwarzania dóbr i usług publicznych (przekazywanych społeczeństwu nieodpłatnie lub częściowo odpłatnie, np. służba zdrowia, administracja publiczna, obronność). Ø Redystrybucja dochodów dokonuje się zawsze czyimś kosztem i na czyjąś korzyść
Funkcja redystrybucyjna finansów publicznych (2) Dyskusje jak sprawiedliwie rozłożyć daniny publiczne trwa w literaturze finansowej od stuleci: Ø Dawniej sprawiedliwe uważano podatki jednakowe dla wszystkich podatników np. w formie „pogłównego” pobierane w jednakowej kwocie od wszystkich podatników Ø Następnie za sprawiedliwe zaczęto uważać opodatkowanie proporcjonalne do dochodu. Przy takim opodatkowaniu wszyscy byli obciążeni jednakowym procentem od uzyskiwanych dochodów, niezależnie od wysokości uzyskiwanych dochodów Ø Zasada ta została zakwestionowana na tle teorii o malejącej krańcowej użyteczności dochodów wg której każda dodatkowa jednostka dochodu jest obracana na zaspokojenie coraz mniej pilnych potrzeb - jest więc coraz mniej użyteczną Ø W większości krajów stosuje się więc zasadę „równości ofiary” – zrównania krańcowych użyteczności dochodów po opodatkowaniu. Prowadzi to w efekcie do progresywnego opodatkowania dochodów. Chodzi więc o sprawiedliwe rozłożenie opodatkowani pomiędzy różne jednostki i grupy społeczne. Ø Aktualnie odchodzi się od ww podejścia normatywnego na rzecz podejścia pozytywnego. Celem finansów nadal pozostaje zapewnienie gospodarstwom domowym określonego minimum dochodów ale nie dąży się do „wyrównywania „ poziomu dochodów jednostek mniej i więcej zarabiających wg jakiegoś kryterium sprawiedliwości
Funkcja redystrybucyjna finansów publicznych (3) Ø Redystrybucja, czyli inaczej gromadzenie/wydatkowanie środków finansowych przez sektor finansów publicznych niesie ze sobą wiele kontrowersji Ø Problem optymalnej redystrybucji jest niezwykle trudny i do tej pory nie został w sposób naukowy rozwiązany. Stwierdzenie, jaka powinna być skala redystrybucji budżetowej nie jest możliwe. Ø Występują dwa rodzaje przyczyn rozszerzania zakresu redystrybucji budżetowej: wzrost kosztów wykonywania tradycyjnych funkcji państwa oraz rozszerzenie zakresu funkcji państwa Ø Nie ma optymalnej stopy redystrybucji w ogóle. Badania różnych instytucji nie wykazują zależności przyczynowo-skutkowej między poziomem wzrostu gospodarczego a wysokością wydatków publicznych. Ø Redystrybucyjna funkcja nie budzi większych wątpliwości, jednakże jej realizacja prowadzi często do sprzeczności pomiędzy zasadą sprawiedliwości społecznej a wymogami efektywności ekonomicznej, o o wysoki udział wydatków publicznych w dochodzie narodowym, negatywne skutki obciążeń dla podmiotów gosp. i osób fizycznych, opiekuńczość państwa powoduje wzrost obojętności społecznej, mała skuteczność transferów – najbiedniejsi nie są głównymi beneficjentami
Funkcja stabilizacyjna finansów publicznych (1) Polega na oddziaływaniu na przebieg koniunktury gospodarczej za pomocą gromadzenia i wydatkowania środków publicznych Ø W okresie depresji lub kryzysu gospodarczego poprzez zwiększenie wydatków publicznych/ lub i zmniejszenie obciążeń daninami publicznymi pobudza się gospodarkę do ożywienia/ wzrostu/ Większe wydatki większy popyt większa sprzedaż większa produkcja większe zatrudnienie = stopniowy wzrost gospodarczy Ø W okresie nadmiernej ekspansji gospodarczej, grożącej kryzysem, poprzez zmniejszenie wydatków lub/i zwiększenie obciążeń daninami publicznymi „schładza” się gospodarkę / zmniejsza się nadmierne tempo wzrostu/ Mniejsze wydatki mniejszy popyt mniejsza sprzedaż mniejsza produkcja mniejsze zatrudnienie = zmniejszenie tempa wzrostu
Wzajemne oddziaływanie realizacji funkcji finansów publicznych Powiązania miedzy tymi funkcjami wynikają przede wszystkim z tego, że ich realizacji służą te same instrumenty – dochody i wydatki publiczne. Każda zmiana dochodów i wydatków wywołuje określone skutki alokacyjne, redystrybucyjne i stabilizacyjne. W konsekwencji, każde działanie, niezależnie z jakich wypływa przesłanek (zadań) oddziałuje również na realizacje pozostałych funkcji finansów publicznych Ø f. redystrybucyjna a f. stabilizacyjna. Konflikt może polegać na osłabieniu bodźców do pracy i osiągania wysokich dochodów w wyniku wysokiej progresji opodatkowania lub nie sprzyjających własnej aktywności rozwiązań w zakresie transferów dochodowych (wywołujących np. zjawisko „dobrowolnego” bezrobocia), Ø f. redystrybucyjna a f. alokacyjna. Redystrybucja dochodów powoduje przesuwanie siły nabywczej między osobami o różnej zamożności Zmiany te polegają na wzroście wydatków na konsumpcję bieżącą kosztem ograniczenia oszczędności, a przez to i na inwestycje – co może być niekorzystne z punktu widzenia krótkookresowej równowagi gospodarczej jak i długookresowych perspektyw wzrostu. Ø f. alokacyjna a f. stabilizacyjna. Możliwości wykorzystania wydatków budżetowych dla realizacji zadań stabilizacyjnych ograniczane są przez alokacyjne zadania tych wydatków. Z uwagi na charakter świadczeń publicznych, ich krótkookresowa elastyczność jest niewielka a zmiany ich poziomu powodują marnotrawstwo środków. Ponadto zmiany poziomu opodatkowania powodują zmianę warunków działania podmiotów gospodarczych i mogą wywołać sprzeczne z alokacyjnymi celami fp zakłócenia w funkcjonowaniu sektora prywatnego
Wzajemne oddziaływanie realizowanych funkcji finansów publicznych Funkcja alokacyjna Funkcja redystrybucyjna Funkcja stabilizacyjna
- Slides: 11