FEN BLMLER8 2 NTE DNA VE GENETK KOD
FEN BİLİMLERİ-8 2. ÜNİTE DNA VE GENETİK KOD 2. KALITIM HALİM GÜNEŞ 1
KAZANIMLAR F. 8. 2. 2. 1. Kalıtım ile ilgili kavramları tanımlar. F. 8. 2. 2. 2. Tek karakter çaprazlamaları ile ilgili problemler çözerek sonuçlar hakkında yorum yapar. F. 8. 2. 2. 3. Akraba evliliklerinin genetik sonuçlarını tartışır. 2
KALITIM ANAHTAR KAVRAMLAR • Gen, Genotip, • Fenotip, Saf Döl, • Melez Döl, Baskın, • Çekinik, Çaprazlama, • Akraba Evlilikleri, Cinsiyet 3
Kalıtım Nedir? Bir anne ve babanın taşıdığı özellikler, doğacak çocuğa nasıl aktarılır? Doğacak çocuğun cinsiyeti nasıl belirlenir? 4
Bir akrabanızla karşılaştığınızda sizin için “Annesine çok benziyor. ”, “Gözleri babasını andırıyor. ” gibi cümleler söylendiğini duymuşsunuzdur. Anne ve babanızla birçok benzer özelliğiniz olmasına rağmen siz neden onlardan 5
Canlılar arasındaki benzerlik farklılıkları açıklayan, nesilden nesile nasıl geçtiğini araştıran bilim dalına kalıtım denir. Kalıtımı inceleyen, Genleri araştıran bilim dalına genetik ya da kalıtım adı verilir. Genetik bilimi, kuşaktan kuşağa aktarılan kusurlu genleri ve genetik hastalıkları araştırır. 6
Canlıların sahip olduğu saç rengi, saç şekli, göz rengi, ten rengi, parmak izi, burun yapısı gibi özelliklere kalıtsal özellikleri denir. Kalıtsal özellikleri bir sonraki kuşağa aktarmasını sağlayan yapıya kromozom denir. Kromozomlarda genler bulunur. 7
Gregor Mendel (Gıregor Mendel) Kimdir? Mendel, Hangi alandaki çalışmaları sonucunda insanlık için çok önemli bazı bilgilere ulaşmıştır. Mendel’in çalışmalarını ve elde ettiği sonuçları incelemek ister 8
İnsanlar, uzun yıllar boyunca canlıların neden benzer ve farklı özelliklere sahip olduğunu merak etmiş ve bu konuyla ilgili araştırmalar yapmışlardır. Avusturyalı Gregor Mendel matematik ve biyoloji öğrenimi gördü. Bezelyeler üzerinde çalışmalar yaptı. Mendel yaptığı çalışmalarla genetik biliminin gelişmesine önderlik etmiştir. 9
Mendel, dişi ve erkek bireylerin taşıdığı özelliklere ait bilgilerin tohum aracılığıyla bir sonraki döle aktarıldığını düşünüyordu. Bu bilgilere faktör adını verdi. Bezelyeleri tercih etmesinin nedeni 1. Kolay yetiştirilmesi, çabuk büyümesi 2. Kısa sürede çok fazla oğul döl vermeleri. 3. Döllenme kontrolü çok kolay olması.
Saf (arı) döl sarı Saf döl yeşil tohumlu bezelye: (SS x SS) (ss x ss) %100 (4/4) Saf döl sarı bezelye %100 (4/4) Saf döl yeşil bezelye
Saf (arı) döl sarı tohumlu bezelye (SS) ile saf döl yeşil tohumlu (ss) bezelye çaprazladığında: (SS x ss) %100 (4/4) Melez sarı tohumlu bezelye oluşmuştur. (Ss Ss Ss
İki tane Melez döl sarı tohumlu bezelye çaprazladığında: (Ss x Ss) 3/4 Sarı bezelye: (SS, Ss) oluşmuş
Mendel’in faktör adını verdiği birimler daha sonra gen olarak adlandırıldı. Canlılar, sahip oldukları özelliklere ait bilgileri DNA üzerindeki genlerinde taşır. Derinizin rengi, kirpiklerinizin uzunluğu, parmaklarınızın şekli gibi özelliklerin her biri genler tarafından belirlenir. Genler, harflerle sembolize edilir. 14
Sahip olduğunuz genlerin yarısını annenizden, yarısını babanızdan alırsınız. Acaba taşıdığınız her genin özelliği dış görünüşünüze yansır mı? 15
Genotip: Canlıların sahip olduğu gen yapısına genotip adı verilir. Örnek : AA, BB, Aa, Bb, … Fenotip: Genotip ve çevresel etkenlere bağlı olarak ortaya çıkan, canlıların dış görünüşünde gözlemleyebildiğimiz özelliklere fenotip adı verilir. Örnek : Sarı, 16
Gen: DNA molekülü üzerinde yer alan ve belli bir protein üretimi için şifre veren DNA bölümüdür. Alel: Aynı karekterin oluşmasına etki eden özelliklere alel denir. Genellikle bireyde bir Bu alellerin her biri bir atadan karakter gelir. Atalardan gelen aleller için iki alel bulunur. aynı olabileceği gibi farklı da
Baskın Gen: Bir özelliğin diğer özeliğe göre ortaya çıkma olasılığı fazla olan gendir. KK, Aa, Bb, SS gibi büyüketkisi harfledirekt olarak Fenotipte gösterilir. genler baskın genlerdir görülen Siyah saç geni, koyu ten geni, siyah göz geni, uzun boy geni, A grubu geni, kahverengi göz rengi, kıvırcık saç, dil yuvarlama, ayrık kulak memesi ve geniş dudaklılık baskındır.
Çekinik Gen: Bir özelliğin diğer özelliğe göre ortaya çıkma olasılığı az olan gendir. kk, aa, uu gibi küçük harfle gösterilir. Genotipte yer alan her alel genin özelliği fenotipte görülmeyebilir. Sarı saç geni, açık ten geni, yeşil göz geni, kısa boy geni, mavi göz rengi, dil yuvarlayamama, düz saç, yapışık kulak memesi ve ince
Çekinik genler küçük harfle, baskın genler büyük harfle gösterilir. A → baskın a → çekinik… Sarı Tohum Geni: S (Baskın) Yeşil Tohum Geni: s(Çekinik) Yuvarlak tohumlu: BB, Bb (Baskın) Buruşuk tohumlu bezelye: bb Çekinik 20
Saf Döl(Homozigot): Genotipte iki çekinik veya iki baskın gen yana olduğunda bu genlere saf döl denir. Bir canlıda bir karakter için aynı özellikteki iki gen bulunmasıdır. UU, uu, SS, ss, AA, aa gibi gösterilir. Melez Döl (Heterozigot): Bir baskın bir çekinik gen yana olduğunda ise bunlara melez döl adı verilir. Bir canlıda bir karakter için iki farklı gen bulunmasıdır. 21
Baskın bir gen homozigot ya da heterozigot durumda olduğunda fenotipte etkisini gösterir. Çekinik bir gen ise sadece homozigot durumdayken taşıdığı özelliği fenotipte gösterir. Uzun boylu bezelye Kısa boylu Genotip: AA x aa Fenotip: Uzun boylu Kısa boylu Aa Aa Genotip: Aa (Heterozigot 22
ÖRNEK: Melez Yuvarlak tohumlu bezelye ile buruşuk tohumlu bezelyenin çaprazlanmasından hangi özellik hangi oranda ortaya çıkar. (Yuvarlak tohumlu bezelye: B Buruşuk tohumluya: b baskındır. ) 23
(Yuvarlak tohumlu bezelye: B Buruşuk tohumluya: b baskındır. ) Yuvarlak bezelye Buruşuk bezelye Bb x bb Bb Bb bb bb Genotip: ½ Bb Heterozigot baskın gen ½ bb Homozigot 24
ÖR: Mor ve beyaz çiçekli iki bezelyenin çaprazlaması sonucu hem mor hem beyaz çiçekli bezelyelerin oluştuğu gözleniyorsa ilk ve son oluşan bezelyelerin genotipleri nasıl olmalıdır? (Mor renk çiçek geninin beyaz renkli çiçek genine baskındır. ) 25
(Mor renk çiçek beyaz çiçek genine baskındır. ) Mor renk çiçek Beyaz renkli çiçek Mm x mm Mm Mm mm mm Genotip: ½ Mm ½ mm Fenotip: %50 Mor renk %50 Mor 26
ÖR: Melez uzun boylu iki bezelyenin çaprazlaması sonucu kısa boylu bezelyelerin oluşma olasılığı nedir? (Uzun boy geni, kısa boy genine baskındır) 27
Dişi ve erkek bireylerin vücut yapıları arasında bazı farklılıklar vardır. Bunun nedeninin dişi ve erkek bireylerin farklı eşey kromozomlar taşıması olduğunu biliyor muydunuz? Acaba insanlarda doğacak bireyin kız ya da erkek olma ihtimali nedir? 5/22/2021 28
Bezelyelerde görülen karakter aktarım şekli diğer canlılarda da benzerlik gösterir. Dişilerin taşıdıkları eşey kromozomları XX, erkeklerin ise XY şeklindedir. Döllenme sırasında anne ve babadan gelen birer eşey kromozomu yana gelerek yavrunun cinsiyetini belirler. 29
Anne Baba XX x XY XX XX XY XY Genotip: ½ XX ½ XY Fenotip: %50 erkek %50 Dişi İnsanların vücut hücrelerinde bulunan 46 (23 çift) kromozomdan 2 tanesi (1 çifti) cinsiyeti belirleyen cinsiyet (eşey) kromozomlarıdır. Bir ana babadan kız veya erkek doğma oranı daima % 50 dir. 5/22/2021 30
Erkeklerde; Vücut hücrelerinde: 44+ XY Üreme hücrelerinde: (22+X, 22+Y) kromozomları bulunur. Kadınlarda; Vücut hücrelerinde: 44 + XX Üreme hücrelerinde: (22+X ) kromozomu bulunur Bir bireyin cinsiyeti belirlenmesinde babadan gelen kromozom etkili olmaktadır. 5/22/2021 31
Genler sadece saç rengi, boy uzunluğu, burun şekli gibi özellikleri değil bazı hastalıkları da taşır. Genlerle taşınan ve dölden döle aktarılabilen hastalıklara kalıtsal hastalıklar bazıları adı verilir. Bunlardan baskın, bazıları çekinik genlerle taşınır. Akraba evliliklerinin yapıldığı ailelerde Genetik hastalıklar daha çok görülür. 5/22/2021 32
Hastalık geni taşımalarına rağmen bazı insanlar hasta olmayabilir. Hem sağlam gene hem hastalık genine sahip olan bu bireylere taşıyıcı Hastalık, adı verilir. kalıtsal olarak aktarılıyorsa bireyin akrabalarının çoğu taşıyıcı olabilir. İki çekinik gen birleşirse ortaya 5/22/2021 33
Hemofili, Orak hücreli anemi, Renk körlüğü, Kısa parmaklılık, Göz kusurları gibi hastalık genleri çekiniktir. Ancak anne ve babadan aynı genler alınırsa ortaya çıkar. Akrabalar arasında evlilik sakıncalıdır. Çekinik genlerin ortaya çıkma olasılığı çok fazladır. Akrabalık derecesi arttıkça hastalığın ortaya çıkma ihtimali o kadar 5/22/2021 34
KONUMUZ BİTMİŞTİR. ÖZET ÇIKARMAYI, KONUYU EVDE TEKRAR ETMEYİ UNUTMAYIN. BİR SONRAKİ KONUYA HAZIRLANARAK GELİN. 35
- Slides: 35