Ewolucja terminu i pojcia sceptycyzm Renata Ziemiska Kalendarium

Ewolucja terminu i pojęcia sceptycyzm Renata Ziemińska

Kalendarium sceptycyzmu starożytnego IV w. przed Chr. – III w. po Chr. Pirron z Elidy (wyprawa do Indii, Elida), ok. 360 - 270 Arkezylaos z Pitane (Ateny) ok. 315 – 240 Karneades z Cyreny (Ateny) ok. 219 – 129 Filon z Larissy (Ateny, Rzym) ok. 154 – 84 Cyceron z Arpinum (Rzym) 106 -43 Ainezydem z Knossos (Aleksandria) I w. przed Chr. ************początki terminu: Filon z A. Plutarch, Favorinos, Aulus Gellius, Lukian Agryppa (Aleksandria? ) I w. po Chr. Sekstus Empiryk (Rzym? , Aleksandria? ) ok. 160 -210 po Chr. Diogenes Laertios

Początki bez terminu • Sceptycy starej ery i ich krytycy nie posługiwali się terminem skeptikoi (sceptycy) na oznaczenie przedstawicieli szkół sceptycznych, choć istniał wtedy czasownik skeptomai, rzeczownik skepsis i przymiotnik skeptikos. • Czasownik skeptomai w znaczeniu patrzę, badam występuje już u Homera, używa go wielu pisarzy, także Platon (Laches 185 b) i Arystoteles (Etyka Nikomachejska 1103 b)

Cyceron i Plutarch • Nie ma słowa skeptikoi ani jego łacińskiego odpowiednika w najstarszym zachowanym źródle bezpośrednim o starożytnych greckich sceptykach czyli w dziełach Cycerona z I wieku przed Chr. • Cyceron nie pisał o sceptykach lecz o akademikach, którzy dla niego byli jedynymi zwolennikami epochē czyli zawieszenia wszystkich sądów. O Pirronie wspomina jako o moraliście słynnym z obojętności. • Plutarch nazywa akademików „ludźmi którzy zawieszają sądy o wszystkim” (Przeciw Kolotesowi, 1121 E = LS 68 H 1).

Termin sceptycy • Termin skeptikoi najprawdopodobniej powstał w szkole neopirronskiej założonej przez Ainezydema na oznaczenie przedstawicieli tej szkoły, potem został rozszerzony na pozostałe szkoły sceptyczne. • W drugim wieku rzeczownik odprzymiotnikowy skeptikoi w znaczeniu odnoszącym się do szkoły filozoficznej, pojawia się u sofisty Lukiana z Samosat (Vit. Auct. 27), rzymskiego pisarza Aulusa Gelliusa (NA 11. 5) i nieco później u Sekstusa Empiryka (PH 1. 3 -21). W trzecim wieku u Diogenesa Laertiosa (DL 9. 70) jest już utrwalonym technicznym terminem.

Favorinos i Aulus Gellius • Favorinos był wielbicielem Pirrona i łączył sceptycyzm akademicki z neopironizmem; jest pierwszym, który mówił o jednej sceptycznej tradycji • W Nocach attyckich Aulus Gellius podejmuje kwestię różnicy pomiędzy akademikami i pirronistami (mówi o tej kwestii jako o starym problemie dyskutowanym przez wielu greckich autorów) nazywając ich łącznie skeptikoi.

Terminy alternatywne • Sceptycy - ci, którzy patrzą i badają ale nie znajdują rozwiązania • Pirroniści • akademicy • Efektycy - ci, którzy się wstrzymują, zawieszają sąd • Aporetycy ci, którzy są bezradni wobec problemów • Zetetycy - ci, którzy poszukują, ale nie znajdują

Sekstus wybrał termin sceptycy • Sekstus z jednej strony niechętnie odnosił się do akademików, zwłaszcza Karneadesa, odmawiając im miana sceptyków (nazywając negatywnymi dogmatykami), a z drugiej, z dystansem pisał o Pirronie, który był co prawda uważany za twórcę sceptycyzmu, ale którego poglądów dokładnie znał (PH 1. 7). • Dzieło Sekstusa nosi tytuł Zarysy Pirrońskie, ale wewnątrz tego dzieła Sekstus rzadko przedstawicieli szkoły nazywa pirronistami (PH 1. 7, 11, 13) a nieustannie nazywa ich sceptykami (skeptikoi).

Recepcja terminu w nowożytności • W 1430 w łacińskim tłumaczeniu Żywotów Diogenesa Laertiosa słowo scepticus transliterowane z greckiego skeptikos, weszło do słownika nowożytności. • W 1562 roku ukazał się drukowany łaciński przekład Zarysów pirrońskich Sekstusa i dopiero wtedy słowo scepticus stało się popularne w łacińskiej Europie • Wydanie Prób Michela de Montaigne’a (1580) wprowadziło francuskie słowo sceptique i zwiększyło popularność pojęcia sceptycyzmu.

Sceptycyzm, pirronizm, akademizm • Sceptycyzm pirroński to sceptycyzm Pirrona, Ainezydema, Agryppy i Sekstusa Empiryka • Sceptycyzm akademicki to sceptycyzm Arkezylaosa, Karneadesa, Cycerona i innych członków Akademii Platońskiej; sceptycyzm cyceroński • Słowo sceptycyzm w wielu językowych odmianach stało się ogólnym terminem obejmującym zarówno akademizm i pirronizm, jak i inne możliwe formy stanowiska kwestionującego istnienie ludzkiej wiedzy.

Starożytny sceptycyzm jako zawieszenie sądów, epochē • Epochē to nie teoretyczna teza, lecz postawa życiowa zalecana, aby uniknąć cierpienia i być szczęśliwym. Postawa ta polegała na niewyrokowaniu czyli nie wydawaniu żadnych sądów, życiu bez przekonań. • Dwie wersje: zawieszenie wszystkich sądów lub zawieszenie sądów z mocną asercją, pewnością (prawda lub pewność). • Przekonanie - synkatathesis, eudokein, dogma

Sceptycyzm pirroński • Sekstus Empiryk przekazał nam wersję sceptycyzmu radykalnego. Argumenty, które wypełniają jego dzieła sugerują, że nie da się racjonalnie preferować żadnego sądu przed jego negacją. • Zjawiska spostrzeżeniowe są zależne od okoliczności, każda próba uzasadnienia dowolnej tezy prowadzi do ciągu w nieskończoność lub błędnego koła, nie da się ustalić kryterium prawdy, ani przedstawić prawomocnego dowodu. • Pirrończycy zalecali życie bez przekonań, bierną akceptację wrażeń oraz stosowanie się do zwyczajów.

Sceptycyzm akademicki • Sceptycyzm akademicki był łagodniejszy. Epochē dotyczy teorii ale nie praktyki. Nie ma kryterium prawdy i wszystkie sądy są wątpliwe, ale w działaniu trzeba się czymś kierować. • Karneades proponuje aprobatę tego, co jest subiektywnie wiarygodne (pithanon), odkrywa pojęcie słabej asercji (aprobata tego co niepewne ale wiarygodne, subiektywnie prawdopodobne). • Pirroniści, przynajmniej Ainezydem i Sekstus, uważali aprobatę wiarygodnych zjawisk przez akademików za zdradę sceptycyzmu.

Chrześcijańska recepcja sceptycyzmu • W trakcie chrześcijańskiej recepcji sceptycyzm pirroński odbierano jako stanowisko niedorzeczne (twierdzenie, że niczego nie można twierdzić) i nie do pogodzenia z istnieniem prawdy objawionej. • Żaden ze średniowiecznych myślicieli nie zadeklarował się jako radykalny sceptyk. Zdarzała się akceptacja dla umiarkowanego sceptycyzmu akademickiego w połączeniu z przekonaniem, że źródłem prawdy jest wiara (Jan z Salisbury).

Sceptycyzm średniowieczny • Średniowieczny sceptycyzm z XIV wieku ma źródło w uznaniu słabości ludzkich sądów wobec Bożej wszechmocy, która dopuszcza możliwość zwodzenia ludzkiego umysłu (przepaść między obiektywną prawdą i ludzkimi przekonaniami). Z drugiej strony doskonały Stwórca był gwarantem zasadniczej poznawalności świata, co uchroniło filozofię średniowieczną od skrajnego sceptycyzmu. • William Ockham uważał, że wszechmocny Bóg może sprawić, że mamy przekonanie o istnieniu przedmiotu nieistniejącego. Mikołaj z Autrecourt uważał, że nie mamy wiedzy pewnej o istnieniu spostrzeganych rzeczy i o związkach przyczynowych.

Sceptycyzm nowożytny jako wątpienie • Nowożytni nie zalecali zawieszania sądów czyli braku przekonań a tylko wątpili o ich wartości. • Michel de Montaigne: „Filozofią pyrrończyków jest chwiać się, wątpić i szukać, nie utwierdzać się w niczym i za nic nie ręczyć” (E 12: 186). • Rene Descartes: „o wszystkim, co dawniej uważałem za prawdziwe, można wątpić” (Med. 1. 21). • David Hume: „wszystko jest niepewne” (THN, I. IV. 1: 266).

Radykalizacja sceptycyzmu nowożytnego • Choć nowożytny sceptycyzm w porównaniu do starożytnego okazał się bardziej wyrozumiały dla ludzkiej psychologii, to jednak rozerwał naturalną więź ludzkich władz poznawczych z naturą. Idealizm Kartezjusza i jego hipotezy umożliwiły tak radykalne wątpienie, że samo istnienie świata stanęło pod znakiem zapytania.

Sceptyk jako krytyk religii • Według Popkina w oświeceniu główną funkcją sceptycyzmu zaczęła być opozycja wobec religii. Religijni sceptycy renesansowi zostali w oświeceniu zastąpieni przez sceptyków niereligijnych (Popkin 1988: 145). • W czasach Pierre’a Bayle’a, George’a Berkeleya i Davida Hume’a sceptycyzm stał się, jeśli nie synonimem ateizmu, to pojęciem bliskoznacznym (Popkin 2003: 246). • Ta zmiana utrzymała się do dziś, zwłaszcza poza dyskursem filozoficznym.

Zmiana pojęcia wiedzy • Nowożytne wątpienie wydaje się być dziś zakończone. Wyrazem tego jest powszechne niemal przekonanie o nieistnieniu wiedzy pewnej. Współczesne pojęcie wiedzy i racjonalności zostało osłabione, nie stawia się już dla nich warunku pewności. Rozpowszechniło się i utrwaliło pojęcie wiedzy prawdopodobnej. W związku z tym pojawiła się potrzeba odróżnienia falibilizmu i sceptycyzmu.

Falibilizm zamiast sceptycyzmu • Powszechną akceptację zyskało stanowisko Charlesa S. Peirce’a i Williama Jamesa, którzy uważali, że nie istnieje wiedza pewna (falibilizm), ale twierdzili, że wiedza istnieje (antysceptycyzm). • Argumenty które wystarczyły Sekstusowi i Humowi do zajęcia stanowiska sceptycznego, współcześnie, kiedy osłabiono warunki dla wiedzy, wystarczą zaledwie do falibilizmu. • Fallibilizm to przekonanie, że wiedza istnieje, choć jest niepewna. Sceptycyzm to przekonanie, że wiedza w ogóle nie istnieje. Zmiana pojęcia wiedzy spowodowała, że falibilizm przestał być sceptycyzmem.

Sceptycyzm współczesny • Współczesny sceptycyzm to paradoksalna teza o nieistnieniu wiedzy i nieistnieniu znaczeń. Nie istnieje żadna wiedza, nawet niepewna i nie istnieje żadne racjonalne uzasadnienie. • Tez tych nie da się racjonalnie stwierdzić bez sprzeczności. Nic dziwnego, że rzadko są akceptowane, ale często dyskutowane (podobnie jak relatywizm czy determinizm). Funkcjonują w filozofii jako rodzaj paradoksu, z którym trzeba się uporać.

Peter Unger, ur. 1942 • Jako sceptyk zadeklarował się Peter Unger, broniąc tez: „nikt nigdy nie wie niczego o niczym” i „nikt nie ma nigdy uzasadnionego lub racjonalnego przekonania o czymkolwiek” (Unger 1975: 1). • Później porzucił sceptycyzm na rzecz kontekstualizmu i relatywizmu. Przyznał, że jeśli wiedza wymaga pewności, to sceptycyzm w postaci tezy o nieistnieniu wiedzy jest nieunikniony. Rozwiązanie filozoficznego problemu sceptycyzmu jest, jego zdaniem, relatywne względem znaczenia słowa wiedza. • Brak zwolenników nie zakończył dyskusji nad sceptycyzmem.

Sceptycyzm znaczeniowy, treściowy • Subtelne rozważania na temat języka i umysłu doprowadziły współcześnie do pojawienia się sceptycyzmu znaczeniowego (nie istnieją znaczenia naszych słów, Kripke-Wittgenstein) i na temat danych samoświadomości (nie znamy treści własnej świadomości, Daniel Dennett). • Jest to dalsze pogłębienie sceptycyzmu. Rozpatruje się możliwość, że wszystkie nasze przekonania są fałszywe, znaczenia słów są niedookreślone, a cała samoświadomość iluzoryczna. Zostaje tylko powrót do praktyki potocznego życia, bez jego zrozumienia, bez teorii.

Podsumowanie • Termin sceptycyzm pojawił się w I wieku naszej ery i zdominował inne terminy na określenie zwolenników epochē. • Sceptycyzm starożytny to postawa niewydawania sądów (epochē) i próba życia bez przekonań. • Sceptycyzm średniowieczny to uznanie słabości ludzkiej wiedzy wobec wszechmocnego Boga. • Sceptycyzm nowożytny to postawa wątpienia o wartości ludzkich sądów, które pretendują do wiedzy. • Sceptycyzm współczesny to paradoksalna teza o braku jakiejkolwiek wiedzy, braku uzasadnienia, nieokreśloności znaczenia i iluzoryczności danych samoświadomości.