EVRENSEL TASARIM Chapter 10 UNIVERSAL DESIGN TANSEL TEPE

EVRENSEL TASARIM Chapter 10: UNIVERSAL DESIGN TANSEL TEPE DOÇ. DR. HAKAN TÜZÜN

Giriş q. Tasarım sürecinde insan yetenekleri ve gereksinimleri önem arz etmektedir. qİnsanlar farklı yeteneklere, deneyimlere, ilgi alanlarına, zayıflık seviyelerine, yaşa, kültür seviyelerine ve geçmişlere sahip oldukları için ‘‘Tasarımda insan farklılıklarının nasıl ele alınacağı’’ sorusu göz önünde bulundurulmalıdır. q. Evrensel tasarım, mümkün olan her durumda mümkün olduğu kadar çok insanın kullanmasını amaçlayan bir ürün tasarım sürecidir. q. Bu durum kitapta, her yetenekteki bütün insanlar tarafından kullanılabilen, etkileşimli sistemler tasarımı olarak ifade edilmektedir.

Evrensel Tasarım İlkeleri q. Gerçekte herkesin erişebileceği bir tasarım yapmak mümkün olmayabilir. q. Aynı ürünü kullanırken herkes aynı deneyime sahip olmayabilir. q. Fakat evrensel tasarımın amaçları doğrultusunda çalışılarak eşit deneyimin sağlanabilmesi denenebilir. q 1990’lı yıllarda yedi evrensel tasarım ilkesi North Carolina State Üniversitesinden bir grup araştırmacı tarafından önerilmiştir.

Evrensel Tasarım İlkeleri Eşit-adil kullanım Yaklaşım kullanım için boyut ve alan Kullanımda esneklik Düşük fiziksel çaba Basit ve sezgisel kullanım Hata toleransı Anlaşılabilir bilgi

Evrensel Tasarım İlkeleri 1) Eşit- Adil Kullanım İlkesi (Equitable Use): q Tasarım farklı yetenekteki insanlar için kullanışlı ve ilgi çekici olmalıdır. q. Hiçbir kullanıcı dışlanmamalı aksine her kullanıcı göz önünde bulundurulmalıdır. q. Mümkünse erişim herkese eşit olmalı, mümkün değilse herkes için eşit kullanım desteklenmelidir.

Evrensel Tasarım İlkeleri 2) Kullanımda Esneklik İlkesi (Flexibility In Use) Tasarım; q değişik tercih ve yeteneklere izin vermelidir, qkullanım yöntemlerinin seçimine, qkullanıcının kullanım hızına, hassaslığına ve alışkanlığına uyarlanabilmelidir.

Evrensel Tasarım İlkeleri 3) Basit ve Sezgisel Kullanım (simple and intuitive to use) q. Sistem, kullanıcının bilgi, deneyim, dil veya konsantrasyon düzeyi ne olursa olsun basit ve sezgisel kullanım sağlamalıdır. q. Tasarım; qkullanıcı beklentilerini desteklemeli qfarklı dillere uyarlanabilmeli qteşvik edici olmalı q mümkün olduğunca geri dönüt sağlamalıdır.

Evrensel Tasarım İlkeleri 4) Anlaşılabilir Bilgi İlkesi (Perceptible Information) qÇevre koşulları ve kullanıcı yeteneklerine bakılmaksızın tasarım etkili bilgi iletişimi sağlamalıdır. q. Sunum çeşitliliği önemlidir. Bilgi farklı biçimlerde (grafik, sözel, metin, dokunma) sunulmalıdır. qÖnemli bilgilere vurgu yapılmalıdır. q. Sunum farklı duyusal yeteneğe sahip insanların erişimine olanak sağlayarak farklı araç ve teknikleri desteklemelidir.

Evrensel Tasarım İlkeleri 5) Hata Toleransı (Tolerance For Error) qİstenmeyen davranışların sebep olduğu etki ve zararlar en aza indirilmelidir. q. Potansiyel tehlike durumları kaldırılmalıdır. q. Potansiyel tehlikeler bildirilmelidir.

Evrensel Tasarım İlkeleri 6)Düşük Fiziksel Çaba (Low Physical Effort) q Sistemler fiziksel çaba ve yorgunluğu en aza indirecek şekilde tasarlanmalı ve sistemlerin kullanımı rahat olmalıdır. q. Sistemin fiziksel tasarımı kullanıcıların fiziksel yapılarını korumalarına izin verecek şekilde ergonomik olmalıdır. q. Sürekli ve tekrarlanan işlerden kaçınılmalıdır.

Evrensel Tasarım İlkeleri 7) Yaklaşım ve kullanım için boyut ve alan (Size And Space For Approach And Use) q Kullanıcıların boyu ve fiziki yapıları ne olursa olsun sistem erişilebilir ve kullanılabilir olmalıdır. q Oturan ve ayakta duran kullanıcıların her ikisi için de önemli elemanlar her zaman görünür yerde olmalıdır. Tüm fiziksel bileşenlere kolaylıkla erişilebilmelidir.

Çoklu Model Etkileşimi q Etkileşimin birden fazla çeşidiyle bilgiye erişimin sağlanması evrensel tasarımın önemli bir ilkesi olup bu tür tasarımlar çoklu- model etkileşimine dayanmaktadır. q. Görme, duyma, dokunma, tat alma ve koklama olmak üzere beş duyumuz bulunmaktadır. q. Görme duyumuz en üstün duyumuz olduğu için çoğu etkileşimli sistemde grafik, yazı, video ve animasyon kullanılır. q. Duyma duyumuz bir durumdan başka bir duruma dikkatimizi çeken ipuçları ve işaretler sağlar. q. Dokunma duyumuz nesneleri hissedip tanımamıza olanak tanıyarak bize önemli bilgiler sağlar. q. Koklama ve tatma ise günlük hayatımızda bilgi edinmemizi sağlayan daha az önemli olan duyularımızdır.

Çoklu Model Etkileşimi q Çoklu model etkileşimli sistemler, kullanıcıların sisteme kendi yeteneklerine en uygun etkileşim çeşidi ile erişimine olanak vermektedirler. qÇoklu model etkileşim sadece etkileşim zenginliğini geliştirmekle alakalı olmayıp, aynı zamanda gereksizlikle de alakalıdır. q. Gereksiz sistemler aynı bilginin farklı kanallardan sunulmasını sağlamaktadır.

Arayüzde Ses q. Oyunlarda ses eklemenin hataları azalttığı deneysel çalışmalarla ispatlanmıştır. qÖzellikle görme ve duyma zorluğu yaşayanlar için ses ve görüntü içeren bilgi sunumlarında evrensel tasarım desteklenmektedir. q. Işık oranının yetersiz olduğu ve gürültülü çevrelerde bilgiye ulaşmada etkilidir. q. Arayüzde konuşma (speech) ve konuşmasız (non-speech) olmak üzere iki çeşit ses bulunmaktadır.

Arayüzde Konuşma q. Dilin karmaşık ve zengin bir yapısı vardır. q. Konuşma, dilin karmaşık yapısına varmadan taklit yoluyla ve çevredeki insanlar dinlenerek doğal yollarla öğrenilir. q. Karmaşık yapılar konuşmanın bilgisayar tarafından tanınmasını ve sentezlenmesini zorlaştırmaktadır.

Arayüzde Konuşmanın Yapısı q. Bilgisayar tabanlı tanıma ve konuşmanın oluşumu ile ilgili problemlerin çözümünde öncelikle konuşmanın temel yapısı anlaşılmalıdır (bir dilin ses yapısı ve harf sayıları gibi). Konuşma Tanıma q. Konuşmayı tanıyıcı sistemlerin geliştirilmesi üzerine bir çok çalışma yapılmıştır. Fakat ticari sistemler şimdilerde ortak ve düşük maliyette kullanılabilir olsa da, başarıları hala tek kullanıcılı sistemlerle sınırlıdır. q. Dilin karmaşıklığı başarıda bir engel oluştursa da asıl problemler konuşulan kelimelerin otomatik tanınmasıyla alakalıdır.

Arayüzde Konuşma Tanıma q. Bireyler arasındaki çeşitlilikler problemlere sebep olmaktadır. q İnsanlar kendilerine özgü seslere sahiptirler. Sistemler konuşmacı sesinin tonundaki veya frekansındaki anlık değişikliklere hassas olduklarında başarılı olmaktadır. q. Konuşma; fiziksel, görsel ve bilişsel engele sahip bireyler için alternatif bir giriş ünitesi olarak düşünülebilir.

Arayüzde Konuşma Tanıma q. Konuşma tanıma mevcut kanallara ek olarak başka bir iletişim olanağı sağlayabilmektedir (Örn. , fabrikada bir işçinin elleri bir iş ile uğraşırken konuşma ideal bir giriş ortamı olabilmektedir). qİlk başarılı konuşma tabanlı sistem sesli daktilodur. Bu daktilo, benzer sesleri bir araya toplayan sinirsel bir şebekeyi kullanmaktadır. q. Fince'de konuşma girişiyle alınan çıktıyı üretmek için tasarlanan bu daktilo, konuşmacının girdilerini alır ve sonra çıktılarını diğer kullanıcılara geneller. Alt düzeyde bir tanıma söz konudur.

Arayüzde Konuşma Sentezi q. Sentez işlemi tanımadan daha karmaşık bir süreç olup, tanımanın tamamlayıcısı konumundadır. q. Kullanıcıların bilgisayarlarıyla günlük hayatlarında diğer insanlarla olduğu gibi iletişime geçebilmeleri ilgi çekicidir. q. Görsel ve fiziksel engelli bireyler için alternatif bir iletişim aracı olabilmektedir.

Arayüzde Konuşma Yorumlanmamış Konuşma q. Konuşmalar, ara yüzde kullanılacak şekilde bilgisayar tarafından ayırt edilemeyebilir. q. Görsel bilgiye ek veya cevap olarak sabit ön kayıt mesajları kullanılabilir. q. Ses kayıtlarının kalitesi düşük olsa bile bu kayıtlar doğal insan seslerinden oluşmaktadır. q. Havalimanları veya istasyonlardaki anonslar mesaj niteliği taşımaktadır.

Konuşmasız Sesler Konuşmasız seslerin bazı avataj ve dezavantajları bulunmaktadır: Avantajları q. Ne söylendiğini anlamak için tamamını dinlemek zorunda olmadığımız için daha çabuk özümsenebilirler. q. Konuşma olmayan sesler ile dilden bağımsız öğrenme gerçekleşebilir (çeviriye ihtiyaç duyulmaz). Dezavantajları q. Mesaj açık olmasına rağmen öğrenilmesi zorunludur.

Konuşmasız Sesler Etkileşimli sistemlerde değişik şekillerde kullanılabilirler: q. Sistem değişiklikleri veya hatalar için geçici-süreksiz bilgi sağlamak için, q. Arayüzde görsel bilgiyi desteklemek için, q. Arka plandaki işlemlerin durum bilgisini sağlamak için kullanılabilirler.

Konuşmasız Sesler İşitsel ikonlar (Auditory icons): q. Arayüzdeki nesnelerin ve hareketlerin farklı türlerini doğal seslerle tanıtmada kullanılırlar. İnsanlar sesin kaynağını tınıdan daha kolay tanıyabildiği için doğal sesler kullanılır. q. Her işlemin doğal sesinin olmaması zorluk teşkil etmektedir. Bilgisayarın çıkardığı ses sinyalleri (Earcons): q. Doğal seslere alternatif olarak yapay-estetik sesler oluşturulur. q. Olayları ve nesneleri ifade etmek için nota kombinasyonlarını kullanırlar (ritme, tınıya, ölçüye ve sese göre değişiklik gösterir). q. Ses sinyalleri ailesi benzer tipteki ses sinyallerini birleştirerek sinyalleri hiyerarşik olarak gösterilen menüde yapılandırır.

Arayüzde Dokunma q. Arayüzde dokunma haptic etkileşim olarak bilinmektedir. q. Haptic etkileşim ikiye ayrılmaktır: q. Deri ile algılama (cutaneous perception): Dokunarak hissetme. q. Kinestetik: Hareket pozisyonu algılanır. q. Her iki algı türü farklı teknolojiler gerektirmektedir. q. Her iki algı türü de şekil, doku, dayanıklılık ve sıcaklık gibi özelliklerin yanı sıra yükseklik, genişlik ve pozisyon gibi uzaysal özelliklerin algılanmasına da yardımcı olmaktadır. q. Haptikler arayüzdeki nesnelerin karakterleri hakkında bilgi ve fiziksel aktivitelerin gerçekçi simülasyonlarını sağlamaktadır.

Deri ile algılama Kinestetik

El Yazısı Tanıma qİletişimin doğal bir biçimi olan el yazısı, hem metin hem de grafik girişi olarak yorumlanabilir. El yazısı tanıma teknolojisi q. Elde edilen el yazısı sayısallaştırmada kullanılabilir. Hızlı hareketler yavaş hareketlerle karşılaştırıldığında geniş aralıklı noktalar üretilir ve bu durum hataların ortaya çıkmasına yol açmaktadır. q. El yazısını yakalamak için kullanılan en önemli teknoloji sayısallaştırılmış tabletler olup bu tabletler ekrandaki bilgileri birleştirerek sadeleştirmekte ve elektronik kağıtlar üretmektedir.

El Yazısı Tanıma q. Kişilerin el yazıları farklı olup günden güne bile değişiklik gösterebilmektedir. q. Metnin içeriğinin belirlenmesine çalışılması ve parçaların sayısallaştırılarak farklı karakterlere ayrılması işlemleri tanıma problemlerine yol açabilmektedir.

Hareket Tanıma q Elin bazı hareketlerle bilgisayarı kontrol etmesi, yazıların olmadığı veya diğer duyuların tamamen meşgul olduğu bazı durumlarda faydalı olabilmektedir. q. Bu durum işitme kaybı olan insanlara iletişim desteği sağlanmaktadır. q. Hareket, konuşma gibi kullanıcılara bağlı olup kişilere göre çeşitlilik göstermektedir. q. Konuşmanın tanınmasıyla birlikte, kullanıcının nerede olduğunu anlamasını ve nasıl hareket etmesi gerektiğini sağlamaktadır.

Çeşitlilik İçin Tasarım q. Arayüzler normal insanların yanı sıra özel gereksinimlere ihtiyaç duyan insanlara yönelik de tasarlanmalıdır. q. Evrensel tasarım ilkelerine göre tasarım yapmak istendiğinde insanların farklı ihtiyaç ve sınırlılıklara sahip olduğu dikkate alınmalıdır. q. Tasarım esnasında üç tür çeşitlilik söz konusudur: q. Engel q. Yaş q. Kültür q. Her ülkede toplumun en az %10’u bilgisayarlar etkileşimi engelleyecek duyusal, fiziksel ve bilişsel engellere sahiptir.

Engelli Kullanıcılar İçin Tasarım Görsel Engel q. Görme engelli bireylerin sisteme erişimlerinin artırılması için sesin (konuşma, ses sinyalleri, işitsel ikonlar) ve dokunmanın kullanımı olmak üzere iki yaklaşım bulunmaktadır. İşitsel Engel q Görme engele sahip bireylere nazaran etkileşimli sistemlere eşimde daha az sıkıntı yaşarlar. q. Etkileşimli tasarımlarda görsel kanal daha fazla kullanılmaktadır. q. E-posta ve anlık mesajlaşma işitme engelli bireyler için sorun oluşturmamaktadır. q. Arayüz tasarımlarında ses kullanıldığında (sesli anlatımlar) işitme engelli bireyler için problem oluşur. qÇoklu ortam tasarımlarında metinsel bilgi işitme engelli bireyler için alternatif bir tamamlayıcıdır.

Engelli Kullanıcılar İçin Tasarım Fiziksel Engel q. Fiziksel engele sahip bireyler kontrol ve hareket konusunda zorluklar yaşayabilmektedir. q. Elleri ile bilgisayarı kontrol etmekte zorlanan kullanıcılar için göz kontrol sistemleri (eyegaze) geliştirilmiştir.

Engelli Kullanıcılar İçin Tasarım Konuşma Engeli q. Duyma ve konuşma engeline sahip bireyler için çoklu ortam sistemler iletişim kurabilmede yapay konuşma, metin tabanlı iletişim ve konferans sistemleri gibi araçlar kullanmaktadır. q. Metne dayalı iletişim yavaş olup iletişimde etkisi daha azdır. Okuma Güçlüğü (Disleksi) q. Okuma güçlüğü yaşayan bireyler metin tabanlı bilgilerden öğrenme sağlarken zorluklar yaşayabilmektedir. q. Metin tabanlı bilgiler grafikler ile desteklendiğinde metinlerin anlaşılması kolaylaşacaktır. q. Konuşma ile öğrenme, okuma ve yazmayla öğrenmeye olan gereksinimi azaltabilmektedir.

Engelli Kullanıcılar İçin Tasarım Otizm q. Teknolojinin evrensel tasarımı otistik bireylere iletişim ve eğitim alanında yardımcı olabilmektedir. q. Bu bireylerin çevrelerindeki diğer bireylerle iletişimlerinde bilgisayar destekli iletişim ve sanal çevreler önemli faktörlerdir. q. Otistik bireylerin eğitimlerinde de bilgisayar kullanmak önem taşımaktadır.

Değişik Yaş Grupları İçin Tasarım q. Etkileşimli sistemleri kullanmada özellikle yaşlı insanların ve çocukların özel gereksinimleri olabilmektedir. Yaşlılar q 65 yaş üzeri insanların yarıdan fazlasında çocukların sahip olduğu sınırlılıklar görülmektedir. q. Yaşlı insanların zamanla teknolojiye karşı ilgisiz kaldıkları düşünülse de yaşlı insanların etkileşimli sistem uygulamalarına yönelik talepleri artmaktadır. q. E-posta ve anlık mesajlaşma yaşlı insanların sosyal etkileşimlerini kolaylaştırabildiği gibi mobil teknolojiler yaşlılıkla birlikte ortaya çıkabilecek hafıza kayıplarında zihinsel destek sağlayabilmektedir.

Değişik Yaş Grupları İçin Tasarım q. Teknoloji yaşlı insanlara en iyi desteği nasıl sağlamaktadır? q. Tasarımda anahtar konular nelerdir? q. Tasarım sürecine yaşlı bireyler etkili bir şekilde nasıl dahil edilebilir? gibi sorular üzerinde düşünülmesi gereken tarzdadır.

Değişik Yaş Grupları İçin Tasarım Çocuklar q. Yaşlılarda olduğu gibi çocuklarda teknoloji kullanımı ihtiyaçlara göre farklılıklar göstermektedir. qİhtiyaçlar yaş seviyelerine göre de farklılık arz etmektedir (5 -15 yaşlarındaki çocuk ihtiyaçları). q. El-göz koordinasyonu gelişmeyen çocuklarda klavye ve fare yerine kalem tabanlı arayüzler, dokunma ve el yazıları alternatif girdi birimleri olabilir. q. Bilgiler metin, grafik ve ses içerecek şekilde sunulduğunda çocukların deneyimi gelişebilecektir.

Kültürel Farklılıklar İçin Tasarım q. Ulusal farklılıklar anlamında da kullanılır. q. Semboller farklı kültürlerde farklı anlamlara gelmektedir. q. Arayüzlerde kullanılan renkler evrensel akımı yansıtmaktadır. qÖrneğin kırmızı renk tehlike olarak yorumlanabileceği gibi Hindistan’da (yaşam), Çin’de (mutluluk) ve Fransa’da (krallık) anlamlarında kullanılabilmektedir.

Teşekkürler…