ETM HAKKI 8 DERS GI RI S Temel

EĞİTİM HAKKI 8. DERS

GI RI S Temel insan hakları, “insanın sırf insan olması nedeniyle sahip oldug u haklar” olarak tanımlanabilir. Genel olarak; yas ama hakkı, s ika yet hakkı, o zel hayatın ve haberles menin gizlilig i hakkı, konut dokunulmazlıg ı hakkı, mu lkiyet hakkı, sec me ve sec ilme hakkı gibi eg itim hakkı da temel insan haklarının ilk sıralarında yer alır. Eg itimin bir hak oldug u, bireye ve devlete bir takım sorumluluklar yu kledig i gerc eg i uzun ve sıkıntılı bir mu cadele su recinden sonra kabul edilmis tir. Bu su rec Dog u’da ve Batı’da benzer as amalardan gec mis tir. Gu nu mu zde insan haklarından so z edildig inde, eg itim hakkından so z etmemek mu mku n deg ildir.

Hak, hukuk ve eğitim hakkı kavramları Hak: Adaletin/hukukun gerektirdiği veya birine ayırdığı şey, kazanç (TDK). Hukuk: Toplumu düzenleyen ve devletin yaptırım gücünü belirleyen yasaların bütünü (TDK). Hukuk, hak kavramının çoğuludur. Hak, hukukun tanıdıg ı ve korudug u bir yetkidir. Eğitim hakkı: Hukuk düzeniyle bireylere sağlanan ve koruma altına alınan eğitim alma veya eğitim verme yetkisidir.

Eğitim hakkının tarihsel gelişimi Antikçağ’da eğitim denildiğinde bu, büyük ölçüde saray, din adamları ve zenginlerin aile ve çocuklarını kapsar. Bu çağlarda bütün toplumu ilgilendiren, herkesin zorunlu olarak okula gittiği bir eğitimden söz etmek mümkün değildir. Ancak hayata ilişkin bilgilerin, davranışların ve kültürün aile ve toplum tarafından belli bir mekânı, zamanı ve programı olmadan gelişi güzel yeni nesillere aktarıldığı “informal ya da kısmen yaygın eğitim” kurumları, elbette bütün çağlarda ve toplumlarda devam etmiştir.

Sümerlerde okul genel halk için değildi. Zenginler, idareciler ve din adamlarının çocukları okuyabiliyordu. Aynı zamanda kadın ve kızların da eğitimde yer almadığı bilinmektedir. Okul zorunlu değildir ve belli bir zaman aralığında eğitim yapılmaktadır. Antik Yunan’da toplum hürler ve köleler olmak üzere iki sınıfa ayrılıyordu. Kölelerin sosyal ve kültürel bakımdan neredeyse hiçbir hakkı yoktu. Dolayısıyla Antik Yunan hakkında söylenenler hür/asil insanlar içindir. Örneğin, eğitim almayı herkes için önemseyen Yunan Devletleri, “herkes” kavramını yalnızca “hür insanlar” için kullanmışlardır. Sokrat bile yalnızca erkeklere ders vermenin gerekli olduğunu düşünüyordu. Aristo da yalnızca hür/asil insanlara eğitim vermenin gerekliliğine inanmıştı (AÖF, Eğitim Tarihi).

Roma’da Yunan etkisinden sonra 7 -11 yaşındaki çocukların gittiği bu günün ilkokullarına benzer eğitim ortamları oluştu. Yeni okulları ancak hükûmet açabiliyordu. Hür insanların çocuklarının gidebildiği bu okullarda okuma yazma ve basit düzeyde hesap öğretiliyordu. İlkokuldan sonra ise Gramer Okulları adında 12 -16 yaş arası hür ailelerin çocuklarının gidebildiği orta düzeyde okullar vardı.

Antik ve Ortaçağ Hristiyanlık Dönemi’nde Eğitim Hristiyanlığın doğuşundan MS 500’lere kadar olan zaman aralığı, Antik Hristiyanlık Dönemi olarak bilinir. Bu dönemde başta Roma olmak üzere diğer Avrupa devletlerinde eğitim, Hristiyanlık öğretileri ve teolojisi doğrultusunda gelişmeye başladı. Bu dönemin en önemli özelliği, eğitimin daha geniş ve alt tabakalara yayılmaya başlamasıdır. Bundan önce eğitim, soyluların ve hürlerin hakkı olarak görülürken insan, dünyalık bir varlık ve devletin vatandaşı olarak anlaşılıyordu. Avrupa’da eğitim kiliseye bağlı, din adamlarınca ve dini temellere dayanarak verilmiştir.

Ortaçağ İslam toplumlarında eğitim İslam dini en başından itibaren ilmi ve eğitimi önemsemiş ve hızlı bir şekilde kurumsallaşmıştır.

Yeni ve yakın çağ Avrupa 15. yüzyılın ikinci yarısıyla başlayan yeni çağ ile Fransız ihtilali ile başlayan yakın çağda tüm Avrupa'da kadın erkek her vatandaş için ilköğretime devam etme zorunluluğu getirilmiştir. Martin Luther’in etkisiyle Avrupa’da ilk modern resmi okullar 1524 ve 1527 tarihlerinde kurulmuştur. İlk zorunlu eğitimin gerçekleştirildiği okul 1559’da açılmıştır (Rothbard, 1999).

Osmanlı II. Mahmut döneminde 1824 yılında İstanbul’da ilköğretim zorunlu hale gelmiştir. 1839 Tanzimat fermanıyla ülke genelinde zorunlu olmuştur. 1847 nizamnamesiyle 4 yıllık sıbyan ve 2 yıllık rüştiye zorunlu oldu. 1913 İkinci meşrutiyet döneminde 6 yıllık zorunlu ilköğretim gelmiştir.

Cumhuriyet döneminin başında zorunlu eğitim beş yıla indirilmiştir ve bu uygulama 1997 yılına kadar devam etmiştir. Zorunlu ve kesintisiz 8 yıllık uygulamasına 1997 yılında geçilmiştir. 2012 yılında ise 4+4+4 sistemiyle zorunlu eğitim 12 yıla çıkartılmıştır.

Fransız ihtilali ve eğitim hakkı Fransız İhtilali'nin devletlerin eğitimi bir hak olarak görmesinde önemli etkisinin olduğu ve buna bağlı olarak hukuki düzenlemelerin yapılmasına yol açtığı bilinmektedir. Fransız İhtilali ile insan ve yurttaş hakları ilan edilerek herkese açık, aynı zamanda modern ve laik bir eğitimin temelleri atılmıştır. Farklı dönemlerdeki çeşitli gelişmeler, devletlerin herkese eğitim hakkı verilmesini sağlamıştır.

Eski çağlarda asillere erkeklere veya sınırlı sayıdaki kişilere tanınan bu hak, yapılan düzenlemelerle herkese tanınmıştır. Eğitimin temel bir insan hakkı olarak kabul görmesi ile birlikte hukuki düzenlemelerde de bu hakka yer verilmiştir. Dolayısıyla ulusal ve uluslararası hukuki düzenlemelerin yapılması ya da mevzuat hazırlanması, devletlerin eğitim hakkını hiçbir ayrım gözetmeksizin herkese tanıdığının ve bunun uygulamalara yansıdığını somut göstergeleri olmuştur. Ulusal ve uluslararası düzenlemelerde veya mevzuatta geçmişten günümüze giderek artan bir düzeyde eğitim ve eğitim hakkına yer verilmiştir.

Eğitim hakkı ile ilgili uluslararası düzenlemeler Eğitim hakkının uluslararası düzeyde kabul görmesinin geçmişi çok eski değildir. İnsan hakları ile ilgili uluslararası gelişmeler diğer halklarla birlikte eğitim hakkının tanınmasında da başat rol oynamıştır. Bu uzun ve zorlu süreçlerin bir ürünü olarak 20. yüzyılda uluslararası düzenlemeler de yer almaya başlamıştır. Bu düzenlemeler taraf devletleri bağlayıcı niteliktedir. Eğitim hakkı ile ilgili hükümlerin yer aldığı belli başlı uluslararası düzenlemeler şunlardır:

İnsan Hakları Evrensel Bildirisi (1948) İnsan Hakları Evrensel Bildirisi, eg itim hakkının yer aldıg ı ilk uluslararası du zenlemedir. Bildirinin 26 ncı maddesinde du zenlenen eg itim hakkı ile ilgili hu ku mleri s o yledir; “ 1. Herkes eg itim hakkına sahiptir. Eg itim, en azından ilk ve temel eg itim as amasında parasızdır. İlko g retim zorunludur. Teknik ve mesleksel eg itim herkese ac ıktır. Yu ksek o g retim, yeteneklerine go re herkese tam bir es itlikle ac ık olmalıdır. 2. Eg itim insan kis ilig ini tam gelis tirmeye ve insan haklarıyla temel o zgu rlu klere saygıyı gu c lendirmeye yo nelik olmalıdır. Eg itim, bu tu n uluslar, ırklar ve dinsel topluluklar arasında anlayıs , hos go ru ve dostlug u o zendirmeli ve Birles mis Milletlerin barıs ı koruma yolundaki c alıs malarını gelis tirmelidir. 3. C ocuklara verilecek eg itimin tu ru nu sec mek, o ncelikle ana ve babanın hakkıdır. ”

Avrupa İnsan Hakları So zles mesi (1950) Avrupa İnsan Hakları So zles mesi’nin Ek 1 Protokolu n 2 nci maddesinde, eg itim ve o g retim hakkı du zenlemektedir. Protokol İnsan Hakları Avrupa So zles mesinin hazırlanmasından hemen sonra Paris’te imzalanmıs tır. Protokolu n 2 nci maddesi: “Hic kimse eg itim hakkından yoksun bırakılamaz. Devlet, eg itim ve o g retim alanında yu kleneceg i go revlerin yerine getirilmesinde, ana babanın bu eg itimin kendi dini ve felsefi inanc larına go re yapılmasını sag lama haklarına saygı go sterir. ”

Çocuk hakları sözleşmesi (20 Kasım 1989) Madde 28: Taraf Devletler, c ocug un eg itim hakkını kabul ederler ve bu hakkın fırsat es itlig i temeli u zerinde tedricen gerc ekles tirilmesi go ru s u yle o zellikle: a) İlko g retimi herkes ic in zorunlu ve parasız hale getirirler; b) Orta o g retim sistemlerinin genel oldug u kadar mesleki nitelikte de olmak u zere c es itli bic imlerde o rgu tlenmesini tes vik ederler ve bunların tu m c ocuklara ac ık olmasını sag larlar ve gerekli durumlarda mali yardım yapılması ve o g retimi parasız kılmak gibi uygun o nlemleri alırlar; c) Uygun bu tu n arac ları kullanarak, yu ksek o g retimi yetenekleri dog rultusunda herkese ac ık hale getirirler; d) Eg itim ve meslek sec imine ilis kin bilgi ve rehberlig i bu tu n c ocuklar ic in elde edilir hale getirirler; e) Okullarda du zenli bic imde devamın sag lanması ve okulu terk etme oranlarının du s u ru lmesi ic in o nlem alırlar.

Eğitim hakkı ile ilgili ulusal düzenlemeler 1856 tarihli Islahat Fermanında eg itime ilis kin hu ku mler yer almaktaydı: “Osmanlı uyrug u herkes, devlet okullarının yo netmelig indeki kos ulları yerine getirerek askeri ve mu lki okullara kabul olunur. Bundan bas ka, her bir cemaat ve milletc e herkes mektepler ac maya izinlidir. ”

1876 Kanun-i Esasi Eg itim hakkı 1876 Anayasasının 15 inci ve 16 ncı maddelerinde du zenlenmis tir: Madde 15 – Emri tedris serbesttir. Muayyen olan kanuna tebaiyet s artile her Osmanlı umumi ve hususi tedrise mezundur. Madde 16 - Bilcu mle mektepler Devletin tahtı nezaretindedir. Tebaai Osmaniye’nin terbiyesi bir sıyakı ittihat ve intizam u zere olmak ic in iktiza eden esbaba tes ebbu s olunacak ve mileli muhtelifenin umuru itikadiyelerine mu teallik olan usulu talimiyeye halel getirilmeyecektir.

Osmanlı do neminde, ilko g retim zorunlulug u, 1876 tarihli Kanuni Esaside yer almıs tır (madde 114) “Osmanlı efradının kafesince tahsili maarifin birinci mertebesi mecburi olacak ve bunun derecat ve teferruatı nizamı mahsus ile tayin kılınacaktır”.

1924 Cumhuriyet Anayasası Eg itim alanı, 1924 Cumhuriyet Anayasası do neminde gerc ek anlamıyla bir do nu s u me sahne olmus tur. Madde 87. - Kadın, erkek bu tu n Tu rkler ilko g retimden gec mek o devindedirler. İlko g retim Devlet okullarında parasızdır. Madde 80. - Hu ku metin go zetimi ve denetlemesi altında ve kanun c erc evesinde her tu rlu o g retim serbesttir.

1961 Anayasası MADDE 21. - Herkes, bilim ve sanatı serbestc e o g renme ve o g retme, ac ıklama, yayma ve bu alanlarda her tu rlu aras tırma hakkına sahiptir. O g retim, Devletin go zetim ve denetimi altında serbesttir. O zel okulların bag lı oldug u esaslar kanunla du zenlenir. Bunların seviyesi, hic bir bakımdan, Devlet okullarındakinden as ag ı olamaz. C ag das bilim esaslarına ve metodlarına aykırı olarak o g retim ve eg itim yerleri ac ılamaz.

1982 Anayasası 42. Madde: Eğitim ve Öğrenim Hakkı ve Ödevi • Kimse, eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz. • Öğrenim hakkının kapsamı kanunla tespit edilir ve düzenlenir. • Eğitim ve öğretim, Atatürk ilkeleri ve inkılapları doğrultusunda, çağdaş bilim ve eğitim esaslarına göre, devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Bu esaslara aykırı eğitim ve öğretim yerleri açılamaz. • Eğitim ve öğretim hürriyeti, Anayasaya sadakat borcunu ortadan kaldırmaz. • İlköğretim, kız ve erkek bütün vatandaşlar için zorunludur ve devlet okullarında parasızdır. • Özel ilk ve orta dereceli okulların bağlı olduğu esaslar, devlet okulları ile erişilmek istenen seviyeye uygun olarak, kanunla düzenlenir.

• Devlet, maddi imkanlardan yoksun başarılı öğrencilerin, öğrenimlerini sürdürebilmeleri amacı ile burslar ve başka yollarla gerekli yardımları yapar. Devlet, durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alır. • Eğitim ve öğretim kurumlarında sadece eğitim, öğretim, araştırma ve inceleme ilgili faaliyetler yürütülür. Bu faaliyetler her ne suretle olursa olsun engellenemez. • Türkçeden başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında Türk vatandaşlarına ana dilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez. Eğitim ve öğretim kurumlarında okutulacak yabancı diller ile yabancı dille eğitim ve öğretim yapan okulların tabi olacağı esaslar kanunla düzenlenir. Milletlerarası andlaşma hükümleri saklıdır.

24. madde Din ve ahlak eğitim ve öğretimi Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Din kültürü ve ahlak öğretimi ilk ve ortaöğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. Bunun dışındaki din eğitim ve öğretimi ancak, kişilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanuni temsilcisinin talebine bağlıdır.

Milli Eğitim Temel Kanunu (1739 sayılı) İKİNCİ BÖLÜM Türk Milli Eğitiminin Temel İlkeleri I – Genellik ve eşitlik: Madde 4 – Eğitim kurumları dil, ırk, cinsiyet, engellilik ve din ayırımı gözetilmeksizin herkese açıktır. Eğitimde hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz.

IV – Eğitim hakkı: Madde 7 – İlköğretim görmek her Türk vatandaşının hakkıdır. İlköğretim kurumlarından sonraki eğitim kurumlarından vatandaşlar ilgi, istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde yararlanırlar. V – Fırsat ve imkan eşitliği: Madde 8 – Eğitimde kadın, erkek herkese fırsat ve imkan eşitliği sağlanır. Maddi imkanlardan yoksun başarılı öğrencilerin en yüksek eğitim kademelerine kadar öğrenim görmelerini sağlamak amacıyla parasız yatılılık, burs, kredi ve başka yollarla gerekli yardımlar yapılır. Özel eğitime ve korunmaya muhtaç çocukları yetiştirmek için özel tedbirler alınır.