ETIOLOGIJA KRIMINALITETA RAZVOJ KRIVINOG PRAVA I KRIMINOLOGIJE POJAVA

ETIOLOGIJA KRIMINALITETA RAZVOJ KRIVIČNOG; PRAVA I KRIMINOLOGIJE; POJAVA KRIMINOLOŠKIH ŠKOLA

Od nastanka prvih država u svijetu, kod ljudi se pojavljuje filozofska svijest o kriminologiji i krivičnom pravu. U prvim, tj. robovlasničkim državama postojale su sankcije (kazne, razne vrste odmazde, talion) za ponašanje koje nije bilo u skladu sa tadašnjim običajima, običajnim normama i zakonima, koje su teoretičari posmatrali na svoj način.

Hamurabijev zakonik Kada je riječ o prvim kodifikacijama starih, odnosno ranijih država, (Hamurabijev zakonik) je prema naučnim navodima zasnovan na principu pravde i pravednosti, jer se jedan veći dio te kodifikacije odnosi na uvođenje pravde u život građana i krivično pravo kao osnova za kodifikaciju normi.

U periodu robovlasništva nastaje jedan od prvih zakonika koji sadrži više odredaba krivičnoga prava. Nastaje u Babilonu. Riječ je o Hamurabijevom zakoniku, čiji se znatan dio odnosi na krivično pravo. Osnovne odlike robovlasničkog krivičnog prava su: Primarna zaštita privatne svojine (robovi, stoka, poljoprivredni proizvodi); Razlika između slobodnih ljudi i robova u pogledu krivične odgovornosti, kao i u pogledu zaštite ličnosti; Surove kazne. Preovlađuju smrtna i razne fizičke kazne, ali se već dosta rano pojavljuje i novčana kazna; Malobrojni su očuvani izvori prava iz tog perioda. Sačuvani izvori (na primjer Hamurabijev zakonik) sadrže pojedine odredbe iz oblasti krivičnog prava, bez ikakvog sistema. Rimsko pravo za krivično pravo nema ni približno onaj značaj koji ima za razvoj građanskog prava.

Hamurabi je podijelio zakonik u pet dijelova: krivični zakon ili zakona; priručnik za sudije, policijske službenike i svjedoke; knjiga prava i dužnosti i obaveza muževa, žena i djece; propisi o uređenju plača i cijena, i zakon o etici za vladine službenike, trgovce i ljekare.

Svrha zakonika je bila: ojačati moć države (zakon označava početak kažnjavanja od strane države; državljanima je bilo oduzeto pravo izmirenja); odbraniti slabijeg od snažnijeg (udovicu treba zaštititi od iskoristivača, umorni robovi se ne smiju tući i dr. ); obnavljanje između žrtve i kršitelja (osveta žrtve je bila zabranjena, nakon odslužene kazne bilo je tako kao da kršenje uopšte nije ni bilo).

Stari Grci i Rimljani nisu dali značajniji doprinos na području razvoja kriminoloških aspekata u smislu viđenja uzroka, uslova i pojavnih oblika kriminaliteta u okviru krivičnog prava. Platon i Aristotel su se u svojim filozofskim djelima samo uzgredno doticali problema značajnih za kriminološko i krivično pravo shvatanje kriminaliteta.

Kod Rimljana su se krivično-pravnih pitanja najviše doticali: Ulpijan, Paulus, Ciceron i Seneka. Tek po osnivanju glosatorske (komentatorske) škole u Italiji u XII stoljeću počinje razmišljanje o kriminološkim aspektima kriminaliteta kroz naučnu obradu krivičnog prava, koju nastavljaju i postglosatori (komentatori) od sredine XIII do sredine XV stoljeća. Kriminološka razmišljanja i krivičnopravna nauka tog vremena bila je pod isključivim uticajem crkve.

Od 16. stoljeća se nauka krivičnog prava počinje obrađivati na univerzitetima kao zaseban predmet, odnosno naučna disciplina. Naučna obrada krivičnog prava osim Italije zahvata i Francusku, Španiju, Holandiju, Njemačku. Međutim, filozofske ideje humanizma i renesanse kao odraz novih kapitalističkih odnosa, vrlo teško su prodirale u područje krivičnopravne nauke, koja je bila pod jakim uticajem kanonskog krivičnog prava.

Reformator Becarija Knjga “O zločinima i kaznama”, čiji je autor Cesare Bekarija, objavljena 1764. godine u Milanu, predstavlja značajan doprinos razvoju kriminologije i krivičnog prava. Bekarija je u kritici tadašnjeg kaznenog sistema dao niz konstruktivnih prijedloga za izgradnju krivičnog prava i sam razvoj kriminologije kao naučne discipline. Bekarija se zalagao protiv svirepog kažnjavanja i predlagao usvajanje kazne lišenja slobode sa prinudnim radom. Bekarija je smrtnu kaznu smatrao nelogičnom, jer država primjenjuje ubistvo radi kažnjavanja za ubistvo. Zahtijevao je strogo poštivanje principa zakonitosti u krivičnom pravosuđu. On je istakao ideju prevencije, prema kojoj se kazna ne primjenjuje radi izvršenog krivičnog djela, već da se krivično djelo ne bi činilo u budućnosti, što će reći uticaj na druge da ne kane i ne čine krivična djela.

Pojava i razvoj kriminoloških škola-osnovni kriminološki pravci To je vrijeme kada se javljaju naučne škole i njihovi predstavnici, kao što su: Klasična škola, Antropološka škola, Italijanska pozitivistička škola, Sociološka škola, Čikaška škola, Austrijska enciklopedijska škola, Njemačka škola, Francuska - Lionska škola

Da bi se shvatio smisao i značaj prvih kriminoloških škola treba proučiti i sve one faktore koji su doveli do njihove pojave i razvoja, krajem 19. stoljeća. Kriminološka misao sebi trasira put kroz razne faze istorijskog razvoja, dok im je cilj bio uvijek isti: osvjetliti problem kriminaliteta, pronaći njegove uzroke, istražiti uslove pod kojim se događao i razvijao, pronaći najbolja sredstva za njegovo sprečavanje i suzbijanje.

Klasična škola predstavlja prvo teorijski sistematizovano i organizovanopromišljanje o kriminalitetu i odmazdi nad delinkventima. Ovaj kriminološki pravac nastao je krajem 19. stoljeća. Škola je nastala pod uticajem francuske revolucije kao reakcija na surove kaznene sisteme, sistemske mjere i široka diskreciona ovlaštenja vlasti u tom periodu u Evropi. Prema osnovnim shvatanjima škole, sloboda čovjeka je najveća društvena i ljudska vrijednost, a zločin je povreda etičkog reda stvari i izraz slobodne volje čovjeka, a ne uticaj bilo kakvih subjektivnih ili objektivnih procesa ili odnosa.

U tom pravcu razmatran je i: uveden princip zakonitosti i jednakosti u krivičnom pravu i pravnom postupku; uveden princip individualizacije sankcije, odnosno kazne; isključen princip inkvizitorskog postupka; ograničena smrtna kazna a ukinute su tjelesne kazne u smislu - žigosanja, sakaćenja i drugih oblika fizičkog i psihičkog iznurivanja delinkventnih osoba.

Predstavnici klasične škole su i pored: italijanskog pravnika Cesare Bakarija, njemačkog teoretičara Anselm Fojerbah, engleski filozof Džeremi Bentam i drugi.

Antropološka škola Kao reakcija na formaliazm u klasičnoj školi sedamdesetih i osamdesetih godina u 19. stoljeću javlja se antropološka škola. Simbolički, teorijskim korjenom antropološke škole smatra se djelo “Porjeklo vrste” Čarlsa Darvina. Iz darvinizma nastala su dva posebna kriminološka pravca: antropološki i pozitivistički. Antropološku školu osnovao je Cezare Lombrozo (1836 -1909), italijanski ljekar i kriminolog, sa tezom, da delinkvente karakterišu određena tipična konstituciona obilježja degenerativnih karakteristika tijela, posebno lobanje i lica.

Lombrozo je kriminalne tipove svrstao u pet grupa, i to: rođeni zločinci sa brojnim anomalijama anatomske, biološke i psihološke prirode (neosjetljivi i bez osjećanja samilosti što ih čini pred-određenim za kriminalno ponašanje); duševno bolesni izvršioci krivičnog djela koji se dijele na: moralne ludake (zakržljalih moralnih čula), duševne bolesnike i matodoide (poluludaci); zločinci iz strasti neuravnotežene i preosjetljive osobe koje afektivno djeluju i vrše krivična djela u nastupu ljubomore, mržnje, strasti i gnjeva; slučajni zločinci bez urođenih sklonosti, ali koji pod uticajem spoljnih faktora čine lakša ili nehatna, odnosno nesvjesna krivična djela i duševno bolesni zločinci, nervno rastrojene i psihički neuravnotežene osobe sa urođenim preddispozicijama za vršenje krivičnih djela, pretežno imovinskog karaktera.

Antropološka škola Pod uticajem mnogobrojnih kritičara tog vremena Lombrozo postepeno pored anatomskih karakteristika u faktore delinkvencije uveo i ekonomske i socijalne faktore, ali kao sporedne - sekundarne faktore. Lombrozova teorija je vremenom gubila na značaju. Tome je posebno doprinio engleski ljekar Čars Goring koji je provjeravajući Lombrozovu tezu upoređivao hiljade osuđenika i vojnike jedne britanske vojne jedinice.

Italijanska pozitivistička škola Za razliku od klasične škole pozitivisti se okreću proučavanju svega oko sebe, tumačeći ljudsko ponašanje kroz determinante bioloških, psiholoških i socijalnih faktora. Osnivači, a ujedno i predstavnici ove škole su Enriko Feeri i Rafaele Garofalo koji su bili Lombrozovi učenici.

Enriko Feri u svojim razmatranjima polazi od izvjesnih socijalnih uslova društvene sredine kao što su: porodica, škola, vaspitanje, obrazovanje, slobodno vrijeme, uslovi života i rada.

Feri je delinkvente dijelio na dvije grupe: one kod kojih dominiraju - unutrašnji faktori (anomalije organske i fizičke konstrukcije) i one kod kojih preovlađuju socijalni faktori.

Prema njegovoj tipologiji razlikuje se pet grupa kriminalaca-krivaca/delinkvenata: duševno bolesni krivci gdje spadaju duševno oboljela, poremećena i psihopatološka lica; rođeni krivci kod kojih je neizbježna kriminalna sklonost posljedica naslednih osobina koje su formirane generacijama; krivci iz navike, kao podvrsta rođenih krivaca koji su rano počeli sa kriminalom i pod uticajem prilika, posebno nekažnjavanja, ostali hronični kriminalci; krivci iz strasti sangvinične, nervozne i osetljive osobe koje čine zločin pod uticajem jakih emocija; slučajni krivci, lakomislene i moralno neosjetljive osobe.

Rafaele Garofalo je drugi predstavnik pozitivističke škole. On je bio italijanski pravnik, sudija i krivičar tog vremena. U svom djelu „Kriminologija“ ustanovio je četiri tipa prestupnika: tipične zločince; plahovite prestupnike, ubice - izvršioci krivičnih djela sa pogrešnim predstavama o časti i nužnosti osvete sa tradicionalnim predrasudama; nasilnike, prestupnike lišene samilosti i kradljivce lišene osjećanja čestitosti; pohotljivce prestupnike sa niskom energijom moralne energije.

Sociološka škola se prvenstveno fokusira na socijalne i druge društvene faktore u smislu determinacije življenja ljudskog bića u određenom vremenu i prostoru. Prema tome, teoretičari kriminolozi su prateći stanje društvenog kretanja u prošlosti osnovali nekoliko socioloških škola, kao što su: francuska škola; čikaška škola; austrijska enciklopedijska škola; njemačka sociološka škola i dr.

Francuska škola ili tzv. Lionska škola To je jedna od značajnijih, čiji je glavni predstavnik Gabriel Tarde, koja u svojoj osnovi uvodi tezu kolektivne krivice, odnosno smatra da društvo stvara i priprema zločine i da shodno tome za njih ima i odgovornost. Francuska škola se zalagala za istorijsku i retrospektivnu dimenziju izučavanja kriminaliteta, smatrajući da je na drugačiji način nemoguće saznati cjelinu i suštinu problema pojava kriminaliteta u društvu.

Čikaška škola U svom teorijskom i praktičnom proučavanju predstavnici čikaške škole polaze od toga da su ljudska zajednica i sredina glavni faktori uticaja na ljudsko ponašanje. Tako, polaze od shvatanja da je kriminalitet rezultat socijalnog okruženja, tj. posljedica načina života u velikim gradovima, posljedica nedostataka i sloma društvene kontrole nad užim grupama migranata, sirotinje i maloljetnika. Predstavnici ove škole su: Tomas i Znaniecki.

Ekološka škola Park i Burgess su svoj istraživački rad usmjerili na otkrivanje karakteristika susjedstva i povezanosti sa obimom kriminaliteta. Stvorili su ekološku teoriju koja ističe vezu i uzajamnu zavisnost sredine i živih bića. Možemo zaključiti da su uzimali u obzir, prije svega, metodološke pristupe, koji su bili karakteristični za biologiju. Park i Burgess su razvili model, koji uzima u obzir podjelu grada na područja i upotrijebili su koncentrične krugove, koje se šire od centra ka periferiji. Prvo područje su imenovali “središnje poslovno područje” gdje su bile tvornice i gdje je živo mali broj stanovnika. Sljedeće područje je bilo “područje prelaza“, ovo područje nalazilo se odmah uz središnje poslovno područje i bilo je prvo stambeno područje pored centra grada.

Austrijska Enciklopedijska škola Škola koja je nastala na osnovu teorijskih shvatanja i kriminoloških tumačenja profesora krivičnog prava iz Beča i “oca kriminologije” Hansa Grosa. Značaj Grosovih radova ogleda se u tri pravca: prvi put su odnos, izvršenja i suzbijanja delikata, kao reakcije društva, shvaćeni kao jedinstvo u cjelini problema; drugo, u središte tog odnosa postavljen je čovjek, kao psihička individua, a ne zločinac; i takav odnos dijelova i cjeline problema moraju zajedno razmatrati u tijesnoj integralnoj povezanosti kriminologija, krivično pravo i penologija.

Njemačka sociološka škola Vrlo je važno naglasiti da je njemačka Sociološka škola dovela je do približavanja i integracije stavova klasične škole i italijanskog pozitivizma radi rješavanja osnovnih problema u kriminologiji i krivičnom pravu. Ova škola polazi sa stanovišta da je suzbijanje i sprečavanje kriminaliteta moguće samo utvrđivanjem uzroka koje su svrstali u dvije grupe: individualna svojstva delinkvenata (nasljedna i stečena) i fizičke, društvene, geografske i ekonomske okolnosti i uslovi.