Etik Kavram Etik Kavram 2 Etik eski Yunancadaki

Etik Kavramı

Etik Kavramı 2 Etik; eski Yunancadaki “ethos” sözcüğünden geliştirilen çok kez anıldığı üzere tanımlanması, içeriğinin ne olduğu konusunda zorluklar yaşanan ve literatürde sık tartışılan bir konudur. Etik; genel olarak, geçmiş, günümüz ve gelecekte insanların tutum ve davranışlarının iyi ya da kötü, doğru veya yanlış yönden değerlendirilmesini içeren ve dünyanın her yerinde geçerli olan ilke ve kuralların bütünü olarak tanımlanabilir.

3 Etik görece bir kavram olduğundan, yani toplumdan topluma, ülkeden ülkeye, meslekten mesleğe ve hatta kişiden kişiye değişen anlamları taşıdığı için kesin bir tanıma varılamamıştır. Bundan dolayı da bilim adamları ve düşünürler de etik ile ilgili çeşitli görüşleri dile getirmektedirler. Örneğin; Aristo tarafından “insanın günlük hayatında yararlı olacak davranışların keşfi” olarak tanımlamıştır. Daft’a göre etik; “bir kişinin ya da grubun davranışlarında neyin doğru neyin yanlış olduğuyla ilgili moral ilke ve değerler bütünüdür. ” Russell ise etiği; “bir topluluğun ortak isteklerini bireylere benimsetme girişimidir” seklinde tanımlamaktadır.

4 Jon Nutta’a göre ise etik “birey davranışlarıyla ilgili kullanılan ahlak terimlerini, bu arada ahlaki yargıları incelemekte, bireylerin ahlaki tutumlarının ardında yatan yargıları ele almaktadır” (Nuttall, 1997, s. 15). Comte’a göre etiğin temel ilkesi “başkaları (aile, vatan ve insanlık) için yaşamak” biçiminde değerlendirmektir. Comte’a göre etiğin başlıca işlevi, elden geldiğince insanlığın ilerlemesine yardım etmektir. Durkheim‟e göre “etik kuralların amacı kişileri uyumlu olarak birbirine bağlamaktır. Başkalarını düşünerek yapılan her hareket, etik kurallarına uygundur. ” Durkheim ayrıca “ toplumlarında kendine özgü bir etiğin bulunması gerektiği” görüşünü savunmaktadır. Kant’a göre “yapılan bir eylemin ve davranışın etiğe uygun olması için evrensel bir yasa haline gelebilmesini ön koşul saymaktadır”.

5 Pür etik, bir felsefe alan olarak sadece sorgulama yaparken; uygulamalı etik ise (meslek etiği), uyulması gereken etik ilkeler/etik kodlar (norm) belirler. Bu normlar, kişilerin sahip oldukları dünya görüşlerinden, kültürlerinden, ideolojilerinden ve dinlerinden bağımsız olarak uygulanmaları beklenen normlardır. Farklı alanlarla, mesleklerle ilgili benimsenen bu etik ilkelerin ihlali, beraberinde davranışın ağırlık derecesine göre değişen yaptırımlar getirmektedir.

6 Billington, etiği, doğru ve yanlış davranış teorisi olarak tanımlar ve ahlakın da onun pratiği olduğunu söyler. Ayrıca ona göre ahlaki değil etik ilkelerden, etik değil ahlaki bir davranış tarzından söz etmek daha doğrudur. Çünkü etik bir kişinin belli durumda ifade etmek istediği değerlerle ilgilidir. Ahlak ise bunu hayata geçirme tarzıdır (Billington, 1997, s. 53). Yani özetle Bilington için etik insan davranışının ilkeleri, ahlak da bu ilkelerin tikel bir durumda uygulanması ile ilgilidir denilebilir.

7 Matelski ise etiği, bütün topluluklarda, insan hayatını yönlendiren emredici hükümler olarak kabul etmekle birlikte özgül etik kurallarının, daima, bir kültürün dinsel inançlarına, sosyal normlarına, tarihsel koşullarına ve ekonomik felsefelerine bağımlı olduğunu belirtir. İşte bu yüzden ona göre etik ilkelere gönderme yapılırken, standarttın uygulandığı sistemi de göz önünde bulundurmak önemlidir.

8 Etik en yüce kavram olarak da nitelendirilebilecek mutluluk, özgürlük ve iyilik kavramlarıyla bütünleşmektedir. En yüce iyi, bütünüyle üstesinden gelinmiş ve başarılmış bir yaşam pratiğinin gerçekleştirilmesi amacıyla sürdürülen çaba ve çalışmalar çerçevesinde özgürlüğün gerçekleşme olanağı bulduğu anlamlar alanının ufku olarak ortaya çıkmaktadır. Etiğin amacına bakıldığında bir dizi alt amaç ortaya konmaktadır:

9 • İnsan pratiğini ahlaki niteliği bakımından açıklamak, • Eleştirel, ahlak tarafından belirlenmiş bir bilinç geliştirmek, • Eleştiri için etik argümantasyon biçimi ve temellendirme süreçleri oluşturmak, • Ahlaki eylemin insanın keyfine bağlı olmadığını, aksine insan olarak varlığının vazgeçilmez bir niteliği olduğunu göstermek, • İnsanı sevmeyi öğretmek

Ahlak Kavramı 10 Etik ile ilgili değinilmesi gerekilen önemli bir konu da etik ile ahlak kavramlarının genellikle birbiriyle karıştırılmasıdır. Ama hem sosyolojik hem de felsefe açıdan etik ile ahlak kavramları arasında, içerik farkı vardır. Anlam kargaşası yaratmamak ve bu ayrımı daha net ortaya koyabilmek için, etik kavramının yanı sıra ahlak kavramının da açıklanmasında yarar görülmektedir

11 Ahlâk sözcüğü, Latince “mos-moralites”, İngilizce “moral- morality” kelimesi karşılığı olup “ahlâklı, ahlâk kurallarına uyan” anlamında kullanılmaktadır. Her iki sözcüğün karşılığında Türkçe’ de kullandığımız “ahlâk” kelimesi ise Arapça’ da “hulk” kökünden gelmekte ve gelenek, görenek ve alışkanlık anlamlarını ifade etmektedir. Ahlâk: İnsanın bir amaca yönelik olarak kendi arzusu ile iyi davranışlarda bulunup kötü davranışlardan uzak olmasını ifade etmektedir.

12 Her toplumun bir ahlâk anlayışını benimsediği ahlaki kurallar dizinine toplumsal ahlak diye ifade edilirken, dünyada genel kabul gören ahlaki kurallar dizinine evrensel ahlâk diyebiliriz. Örneğin, hile, taciz ve yalan gibi davranışlar dünyanın her yerinde ahlâk dışı davranışlar olarak kabul edildiği için evrensel ahlâk kuralları kapsamında sınıflandırılabilirler. Tanım olarak ahlak, belli bir dönemde, belli insan topluluklarınca benimsenmiş olan, bireylerin birbirleriyle ilişkilerini düzenleyen törel davranış kurallarının, yasalarının ve ilkelerinin toplamı (Atabek, 2006, s. 1) olmakla birlikte toplumsal değerler ve normlar ile ilgili (iyi-kötü, güzel-çirkin vb. ) kurallar ortaya koyar ve pek sorgulanmaz.

13 Ayrıca ahlak görecelidir. Yani toplumdan topluma değişebildiği gibi aynı toplum içindeki farklı grupların benimsediği ahlak kuralları arasında bile farklılıklar olabilir. Ahlak kurallarından daha özel ve felsefi olan etik ise ahlaki davranış, eylem ve yargıları ilgilendiren sistematik bir çalışma alanıdır ve bir bilgisel alan/felsefe alanı olarak ahlakı sorgular. Ahlakın ise yaptırımı, itici gücü insanın vicdanıdır ve ahlaki olmayan davranışlara daha çok ayıplama benzeri tepkiler gösterilir. Bu durum etik açısından biraz daha farklıdır.

14 Ahlakilik iyi olma isteğidir ve bu isteği temel tavır olarak seçmiş olan kişiler de ahlaki yetkinliğe sahip olan kişilerdir. Ahlaki yetkinlik ve sorumluluk taşıyan bu kişiler, kararlarında yalnızca kendini değil, birlikte yaşadığı insanların ve toplumun da sorumluluğunu üstlenebilen aydın insandır. Etiğin ana konusu da ahlak ve ahlakilik ilişkisidir. Etik bu ilişkiyi yansıtarak eleştirel olma hedefine ulaşmaktadır. İnsanların kendileri ve toplum için hangi amaçların iyi ve doğru olduğu değerlendirilip karara bağlanıyor, davranış ve eylemlerin içeriği genel kabul gören kurallara uygunluğu açısından irdeleniyorsa ahlakilik boyutu ele alınmaktadır. Eylem ve davranışlarda iyi ve doğru olma isteği temel tutum olarak benimsenmişse ahlaki yetkinlik söz konusudur.

15 Ahlak kavramı bir düzen kavramıdır; ilke kavramı değildir. Düzen kavramlarına örnek olarak; devlet, sanat, bilgi v. b. kavramlar verilebilir. Bu kavramların temellendirilmesi ilke kavramları aracılığıyla gerçekleştirilebilmektedir. Adalet, gerçeklik, güzellik v. b. ilke kavramları düzen kavramlarının anlamını ortaya çıkaran nitelikteki kavramlardır. Ahlak kavramı düzen kavramı iken ahlakilik kavramı bir ilke kavramıdır. Ahlak insana özgürlüğün tarihsel biçimlenişidir ve ahlakilik kavramıyla sürekli temellendirilmesi ve meşrulaştırılması gerekmektedir.

Etik ve Ahlak İlişkisi: Benzerlikler ve Farklılıklar Etik ve ahlak kavramlarının ilişkileri, farklılıkları ve sınırları birlikte değerlendirildiğinde ve bu çalışmada yer verilen yazarların yaklaşımları göz önüne alındığında aşağıdaki noktalar ortaya çıkmaktadır: 1 - Etik; ahlak felsefesinin kavramsal boyutunu ve ahlakın teorik kısmını oluşturmakta, ilke ve kurallar oluşturmakta ve ahlak üzerinde felsefi çerçevede düşünmektedir. 2 - Neyin iyi neyin kötü, doğru ve yanlışın ne olduğu, insan yaşamının amacının ne olması gerektiği, ahlaklı ve erdemli bir yaşamın içeriğinin nelerden oluştuğunu araştıran felsefenin bir dalı olarak etik, ahlaki kavramları analiz ederek, iyinin ve doğrunun ne anlama geldiği, bir eylemi iyi ya da yanlış yapan unsurların ne olduğu gibi konular üzerinde durmaktadır. 16

17 3 - Etik, iyi ve doğru kavramlarının ne olduğunu araştırmaktadır. Ahlak ise kişinin sonradan edindiği tutum ve davranışlar için kullanılırken, aynı zamanda toplumun benimsediği değer sistemlerinin de adı olarak kullanılmaktadır. 4 - Etik daha çok kurallara dayalı davranışları ifade ederken, ahlak kavramı ise duygusal boyutu içermektedir

18 5 - Etik ahlakla, ahlaka ilişkin sorun ve yargılarla ya da ahlaki sorun ve yargılarla ilgili felsefe dalı olarak tanımlanabilmektedir. Ama etik sözcüğü her zaman bu felsefe dalına ilişkin olarak kullanılmamaktadır. Bazen tam anlamıyla ahlak sözcüğü gibi kullanılırken, bazen de bireyin ya da grubun ahlaki kodunu ya da normatif teorisini göstermek için kullanılmaktadır. Ahlaki ve etik kavramları çoğunlukla doğru ya da iyi ile aynı anlamda ve ahlaka aykırı veya etiğe aykırı ile karşıt anlamlarda kullanılmaktadır. 6 - Etik ahlak üretmez ama ahlak üzerine konuşur. Etik ahlaksal olanla ilintili bütün sorunları çok genel, ilkesel ve soyut düzlemde tartışır. Etik iyi olana değil, bir şeyin iyi olduğu hükmüne nasıl varıldığını söyler. Etik, ahlak kavramından hareket ederek eylemlere ve davranışlara anlam kazandırır.

19 7 - Ahlak insanın değer ve tutumlarını içerirken, etik; insanların bireysel ve toplumsal anlamda kurdukları ilişkilerin temelinde var olan değerleri, kuralları, doğru-yanlış, iyi-kötü gibi kavramları ahlaksal açıdan araştıran felsefe disiplinidir. 8 - Ahlak; toplumsal anlamda var olan davranış ve inançları yönlendiren bir değerler sistemidir. Etik soyut ve kuramsal bakarken, ahlak ise tersine bireylerin günlük yaşamı içerisinde nasıl yaşamaları gerektiğini ince ayrıntılar içinde pratik olarak düşünmektedir. 9 - Ahlak; etiğin yaşam pratiğine yansıyan kurallar demetidir. Bir başka ifadeyle ahlak ben, etik ise biz anlamına gelmektedir.

20 10 - Etik; adeta bir pusulanın kuzeyi sabit olarak göstererek gidilecek yere ulaşılmasına olanak sağlaması gibi; bir eylemi doğrudan buyurmaz veya yasaklamaz ancak bir eylemin veya davranışın ahlakiliğini gösterip bunu talep eder. Pusula da insana sadece gideceği yeri bulmasında yardımcı olur fakat doğrudan bunu göstermez veya fiilen izleme istemez. 11 - Etik insanı eylem yapmaya zorlamadan yalnızca eylem yapma düşüncesine ahlaki açıdan katkı yapar. Gerçek yaşamda bireyler ahlaki eylem ve davranışları yapmaktan kaçınabilecekleri gibi ona aykırı tutum ve davranış da sergileyebilirler. 12 - Etik eylem ve davranışları yapan kişileri aydınlatır, bilgilendirir ama doğrudan bu eylem ve davranışı belirlemede etkin değildir. Bu eylem ve davranışı sorgulayarak saydam bir yapıya kavuşturmaktadır.

21 13 - Etik ahlakilik konusunda çalışmakla birlikte, etik sorular ile ahlak soruları birbirlerinden farklılaşmaktadır. Ahlak bireysel ve somut sorgulamalar yapmakta iken etik, ahlak ilkesini ve ahlakiliği gösteren eylemleri ve davranışları sorgulamaktadır. Netice olarak etik, ahlak eylemini konu alarak etik alanı oluşturmaktadır. 14 - Etik, ahlaki eylemin yerini tutmak yerine bu eylemlerin bilgiye dayalı olan yapısını ortaya çıkarmaya çalışmaktadır. Bir yandan ahlaki davranış modellerinin ve temel tutumların irdelenip anlaşılması, öte yandan da ahlaki gereksinimlerin yöntem olarak belirlenmesi amacıyla tutum ve davranışlar ile eylemlerin betimlenmesine dönük ölçütler ortaya koyar.

22 15 - Etik, bir eylemin içeriği ne olursa olsun, ahlaki olarak tanımlanabilmesi için uyulması gereken koşulları biçimsel yollardan yeniden kurarak, ahlakla ilgili bütün sorunları çok genel, ilkesel ve soyut düzlemde tartışmaktadır. Bu nedenle etik, hangi somut amaçların tek iyi ve herkes için ulaşılmaya değer amaçlar olduğunu belirlemez, daha çok ölçütleri belirler ve bu ölçütlere göre öncelikli ve iyi amacın hangisi olduğunun bağlayıcı bir şekilde kabul edilmesi gerektiğini göstermektedir.

23 16 -Ahlaki sorular daha çok emir ve bildirme kipindeki ifadelerdir. Örneğin; yalan söylemeyeceğine söz ver, sadık kalacağına söz ver, işini düzenli ve titiz yap, saygılı davran, yardım et gibi emir ifadeleri ile yardım etmek bir erdemdir, başarı için çok çalışmak gerekir gibi bildirme cümleleridir. Etik ise konu olarak daha temel ve genel soruları ele almaktadır. 17 - Etik ahlaktan farklı olarak somut eylem talimatları ve kurallar ortaya çıkarmaz, daha çok iyi davranmak isteyenleri farklı durumlarda önem taşıyan normları sorunlaştırmaya ve özel bir durumda yapılması gerekenin ne olduğuna karar vermeye çağırır. 18 - Etik insanları ahlaklı yapmaz, bir insan yalnızca kendiliğinden, kendi aracılığı ve kendi iradesiyle iyi ya da kötü insan olabilir.

Toplumsal Etik Toplumsal değişimlerle birlikte etik anlayışı da değişmektedir. Dolayısıyla tarihin her döneminde filozoflar, ahlak ve etikle ilgili farklı teoriler ortaya atmışlardır. Kimi yaklaşımlar salt kişiler üzerinden hareketle bireyci, bir anlayış ortaya koymuş, kimi teorilerde toplumsal açıdan “iyi” kavramı ön plana çıkmıştır. Teorilerin bazıları din eksenliyken, kimi filozoflarca dile getirilen yaklaşımlar dinden ve inanç sistemlerinden bağımsız değerlendirilmiştir. Örneğin ortaçağda etik, din olgusuyla birlikte anlaşılmaya çalışılmıştır. Etiği din etkisinden çıkarma arayışlarının ortaçağ sonrasına denk gelmesi tesadüf değildir. 24

25 Günümüzde etik ve ahlak felsefesinin aynılığını savunan etikçilerin en önemlilerinden biri William Frankena‟dır. Frankena etik ile ahlak felsefesini aynı şey olarak görür. Ona göre ahlak felsefesini yapan kişi, ahlakı ve ahlaksal sorunları konu edinen, bunun sonucu olarak da etik olarak adlandırılan etkinliği gerçekleştiren ve etik bilgi ortaya koyan kişidir. Toplumu şekillendiren birçok unsur ahlak felsefesiyle ilişkilidir. Hukukun ortaya koyduğu değerler etik ve ahlak normlarını da gözetmektedir. Durkheim, ahlakı doğrudan hukuk kavramıyla özdeşleştirmiştir. Ahlak felsefesinin ortaya koyduğu kurallar ise iki kısımda incelenmiştir. Durkheim ahlakı, kendi benliğimizde yer alan duygularla ilişkili olan ve toplumsal nitelik taşıyan kurallar olarak incelemiştir.

26 Ahlak felsefesi ya da etik, hem bireysel hem de toplumsal boyutlarıyla incelendiğinde ortaya “vicdan” yaklaşımı çıkmaktadır. Bir grubun ahlakı o grupta yer alan bireylerin insan olma özelliğinden beslenmektedir (Durkheim, 1949: 8). Toplumların etik değerleri yasalarla birleşerek güçlü bir mekanizma oluşturur. Yani ahlak, etik ve yazılı kanunlar gibi toplum üzerinde baskı sahibi değer ölçütleri, düzenin sağlanmasında etki sahibidir.

Meslek etiği 27 Etik belli standartlar üzerinden şekillenen değerlerdir. Dolayısıyla bu değerlerin var olabilmesi için kimi felsefeciler tarafından teleolojik etiğin yararcı unsuru gözetilmektedir. 1 Mesleki standartlar, bir mesleğin hizmetleri ve yararları için kalite kontrol mekanizması görevini görürler ve halkın o mesleğe güvenini sağlarlar. Yasaların ya da çoğunluğun kabul ettiği ahlak standartlarını ihmal etmeyi gerektirmeyen mesleki davranışları yönetmede ahlak ve hukuk standartlarının bir rolü olmalıdır. Ahlak normları profesyonellerin etik standartları birbiriyle veya başka davranış standartlarıyla çatışmaya girdiğinde onlara kılavuzluk ederler.

28 Her türden toplumsal eylemin kendine özgü ahlak disiplini vardır. Bir bütünü oluşturan parçalar, bütünün devamlılığını sağlamak adına kendine biçilmiş ödevi ya da görevi yerine getirmekle yükümlüdür. Bu arada bireyin ve onun oluşturduğu bütünün çıkarları arasında farklılıklar görülmektedir. Bireyin kendi ekseninde geliştirdiği bakış, kendini ilgilendiren temel değerlerin varlığını kavramasına olanak sağlamayabilir. İşte bu noktada kişiyi genel gerçekleri hatırlatmaya ve uymaya zorlayan bir disiplin ortaya çıkar. Bu disiplin ahlaktır.

29 Meslek etiğinde özdenetim kavramı, kuralların işleyişi bakımından önem taşımaktadır. Çünkü basın özgürlüğü, görev, sorumluluk ve basının işlevleri gibi kavramlar özdenetimin altyapısını oluşturmaktadır. Etik temel olarak iyi ile kötünün ayrımını ortaya koymakla birlikte en iyiyi de özendirir. Mesleklerde en iyiye yönelim Platon‟un “iyi” kavramına bakışında şu şekilde hayat bulur. Platon‟a göre iyi mutluluktur, mutluluk ise herkesin sahip olmak istediği bir şeydir. Platon bu sorunsalı değerlendirirken bireyi değil toplumu göz önünde bulundurur. Platon iyiye ulaşmada yalnızca uzmanlığın değil, iyiyi hedeflemenin de önemli olduğunu vurgular

İletişim Etiği Meslek etiği şüphesiz iletişim, tıp, hukuk gibi alanları ifade etmektedir. İnsanlığın ilk dönemlerinden bu yana önemle üzerinde durulan meslek etiğinin iletişim boyutu İngiliz ve Amerikan kaynaklı basın özgürlüğü söylemlerinin ortaya çıktığı dönemlerde gündeme gelmiştir. İletişim etiğinde hedef basın özgürlüğünün korunması temelinde, doğru, dürüst habercilik yapmaktır. İletişim etiği gazete, televizyon, radyo, dergi, haber ajansları ve internet gibi kitle iletişim araçlarını kapsamaktadır. Bir başka deyişle iletişim etiği, bu kurumlarda çalışan kişilerin uymak zorunda oldukları meslek etiğini ifade eder. İletişim etiği kamusal düzenlemelerin yanı sıra meslek içi profesyonellerin kendi özdenetim mekanizmalarıyla geliştirdikleri kuralları uygulamaları yoluyla sağlanır. 30

31 Birçok ülkede hem gazetecilik yapan kitle iletişim araçları, hem de yayıncılık yapan kurumlar kendi etik kurallarını oluşturmuştur. Avustralya, Macaristan, Kanada, Kolombiya, Mısır, Finlandiya, Jamaika, İrlanda, Fransa, Hindistan, Endonezya, Yeni Zelanda, Nikaragua, Nijerya, Norveç, İsviçre, İngiltere, ABD ve Venezüella buna örnek olarak gösterilebilir (Tokgöz, 1994: 123). İletişim etiğinde kuralların belirlenmesi için kullanılan yöntemleri şu maddelerle ifade edilmektedir:

32 A. Kamu tarafından konulan kurallar; Gazetecilik Yasası, Basın Ahlak Yasası, Gazetecinin Hakları ve Sorumlulukları Bildirgesi, Meslek Sorumlulukları Kuralları, şeref Yasası. (Etik kuralları kamu tarafından belirlenen ülkelere Kamerun, İtalya, Madagaskar ve Sri Lanka örnek gösterilebilir. ) B. Bazı ülkelerde ise etik kurallar mesleğin kendisi tarafından belirlenmektedir.

33 C. Japonya, Pakistan, Birmanya, Danimarka, Şili gibi ülkelerde gazete sahipleri ya da yayıncıları tarafından oluşturulan mesleksel dernekler basın çalışanlarının uyması zorunlu etik kuralları saptamıştır. D. İsveç, Lübnan, Avusturya, İsrail, Belçika, Güney Kore gibi ülkelerde etik kuralları gazeteciler ve yayıncılar ortak çalışmaları sonucu yaşama geçirmişlerdir. E. Amerika ve Kanada gibi ülkelerde etik ve davranış kuralları toplu iş sözleşmelerine maddeler olarak eklenmiştir.

34 Öte yandan etik sorunun tanımlanmasında ise; haberde doğruluk, nesnellik, özel yaşama müdahale, haber kaynaklarıyla ilişkiler, haber reklâm ayrımı, kişilik haklarına saldırı ve eleştiri sınırı, çıkar çatışmaları, trajik olaylar ile çocuklara ilişkin haberler, yanıltıcı haber toplama yöntemleri, armağanlar ve bedava geziler, paralı habercilik ve şiddet, terörizm ve savaş gibi temel başlıklar kullanılmaktadır.

35 Ders Adı: Medya ve Etik Öğr. Gör. Şerif ARSLAN Konu Adı: Etik Kavramı Ünite 2