Esthetica De Bespiegeling VWO DalRvp 2012 KUNST ALS
Esthetica De Bespiegeling VWO Dal/Rvp 2012 -KUNST ALS MIMESIS -IN DIENST VAN HET GELOOF -EVENWICHT EN HARMONIE -DE KUNSTENAAR ALS GENIE -EEN NIEUWE WERELD -GRENZELOOS
Esthetica KUNST ALS MIMESIS ‘De schoonheid zelf kan niet gemeten worden naar de maat van goud, gewaad, of schone knapen. Bij de zuivere schoonheidservaringen is er sprake van ware deugd, waarheid en werkelijke onsterfelijkheid’ Plato Wat is mooi? Wat is schoonheid? Dagelijks noemen we allerlei dingen mooi (schoon) of lelijk. Vaak verschillen mensen hierover sterk van mening. Binnen de esthetica stellen filosofen zich vragen over kunst is, wat mooi en lelijk is, en waarom dat zo is. De criticus geeft zijn mening en probeert de lezer hiervan te overtuigen d. m. v. logische, beredeneerde argumenten. Wanneer is iets mooi? Is het knap (na)gemaakt? Wordt de kijker emotioneel erdoor geraakt? Is het persoonlijk herkenbaar? Geeft het een nieuwe visie op de wereld? Is de vorm of techniek fascinerend? Het antwoord op deze vragen is vaak heel persoonlijk. In de loop van de tijd zijn ze vaak en ook steeds verschillend beantwoord. Wat is kunst? Zijn alle schilderijen hier kunst? Hummeltje
Esthetica KUNST ALS MIMESIS Wat is esthetica? Aan het einde van de 18 e eeuw wordt nadenken (Baumgarten) over kunst een aparte tak van de filosofie: de esthetica is geboren. De term komt van het Griekse ‘aisthesis’: leer van de zintuiglijke waarneming. In eerste instantie gaat het nog over algemene schoonheidsbeleving, later wordt vooral de filosofie van de kunst bedoeld. Nog tot in de 20 e eeuw wordt kunst in sterke mate door allerlei regels bepaald. De klassieke Griekse beeldhouwers zochten naar schoonheid in de harmonische weergave van de vorm. Naast regels komt met de esthetica er meer ruimte voor een filosofische beleving van wat kunst is. In de loop van de 20 e eeuw stellen kunstenaars de regels van de esthetica zelf ter discussie en zoeken naar uiterste grenzen. Zou jij bv. bij het maken van muziek je aan algemeen regels houden of bepaal je liever zelf van je doet? Kouros van Anavysos Elvis Presley Nina Hagen Ossip Zadkine: Stad zonder hart Sex pistols
Esthetica KUNST ALS MIMESIS ‘De schoonheid zelf kan niet gemeten worden naar de maat van goud, gewaad, of schone knapen. Bij de zuivere schoonheidservaringen is er sprake van ware deugd, waarheid en werkelijke onsterfelijkheid’ Plato Is iets wat mooi is ook altijd waar en goed? Plato stelt dat ‘het schone’ volmaakt is. Hij onderscheidt twee werelden: naast de werkelijkheid zoals wij die zien een ‘ideeënwereld’ waarin alles volmaakt is. ‘Zuivere schoonheid ’- de enige ware schoonheid- bestaat alleen in de ideeënwereld. Mooie dingen zijn mooi omdat ze alleen maar lijken op de zuivere schoonheid van de ideeënwereld. Plato waardeert de beeldende kunst van zijn tijd- gericht op een zo realistisch mogelijke weergave- niet, het is slechts een kopie van schoonheid. In de esthetica heet de nabootsing mimesis. Plato ziet schoonheid in rechte lijnen, planimetrische en geometrische vormen omdat die een eeuwige en absolute schoonheid bevatten. Realistische kunst (als mimesis) is niet waarheidsgetrouw en alleen maar op schone schijn gericht. Kan kunst de ware schoonheid laten zien? Zou Plato de schilderijen van Mondriaan gewaardeerd hebben?
Esthetica KUNST ALS MIMESIS Is schoonheid harmonie? Plato waardeert wel de oude kunst van de vroegste Grieken en de Egyptische kunst: hierin de weergave van juiste verhoudingen, objectieve maten en harmonie te bewonderen. Plato verwerpt ook de populaire tragedies omdat die een slechte invloed hebben op het denken over goed en kwaad (de moraal). Deze kunst werkt nu eenmaal snel op de emoties van de toeschouwer. Volgens Plato is het beter als de mens zou luisteren naar de rede, zijn verstand. Hij koppelt in zijn kunstbegrip ‘goedheid’, ‘waarheid’, en ‘schoonheid’. Alleen uit het goede kan kunst komen. Uit de Platonische ideeënleer is de theorie van het moralisme voortgekomen. Kunst is moralistisch als zij een bepaalde visie over het goede handelen uitdraagt. De vraag die hij zichzelf stelde, was: kan iets dat moreel verwerpelijk is, zoals bijvoorbeeld bepaalde propaganda, wel mooi zijn? Vanitas-stilleven Scène uit ‘Triumph des Willens’
Esthetica KUNST ALS MIMESIS ‘Onze zintuigen zijn de poorten tot de werkelijkheid’ Aristoteles Heeft kunst invloed? Aristoteles, een leerling van Plato spreekt zich positief uit over kunst als mimesis. Hij ziet de tragedie uit zijn tijd als een hoogtepunt van mimesis. De toeschouwer verplaatst zich in de hoofdrolspelers en beleeft zo het menselijk noodlot. Plato keurt de Griekse tragedie juist af omdat de wreedheden die erin voorkomen tot nabootsing kunnen leiden. Volgens Aristoteles juist niet omdat de toeschouwer kan zien dat geweld niet tot resultaten leidt. Deze discussie speelt vandaag de dag nog. Aristoteles verstaat onder mimesis niet het louter nabootsen van de werkelijkheid zoals we die zien, maar ziet in de kunst een mogelijkheid om de toeschouwer een mogelijke wereld voor te spiegelen. Kunst als uitlaatklep. Leidt kunst tot nieuwe frustraties, of raak je door kunst je frustraties kwijt? ? Beelden uit computergames
Esthetica KUNST ALS MIMESIS Hoe is een tragedie te begrijpen? Aristoteles legt, na analyse van klassieke tragedies, de basisregels voor de opbouw en ontwikkeling van een stuk vast. - De expositie: kennismaking met de situatie en de personages. - Het motorisch moment: door een bepaalde handeling van een of meer personages wordt de dramatische ontwikkeling in gang gezet. - De climax vormt het hoogtepunt: de meest dramatische handeling. - De crisis: de fase van de onzekerheid. - De peripetie: de ommekeer, de handeling gaat een andere richting in. - De afwikkeling/afloop: het conflict mondt uit in een catastrofe. Het Aristotelisch theater heeft een duidelijke spanningsboog: een langzame opbouw, een climax en een afbouw. In elk toneelstuk is er sprake van: eenheid van handeling, tijd en plaats. Kun je deze volgorde ook ontdekken in andere verhalen? Scène uit Euripides tragedie ‘Alkmene’
Esthetica KUNST ALS MIMESIS ‘Onze zintuigen zijn de poorten tot de werkelijkheid’ Aristoteles Magritte, ‘de zoon der mensheid’ Moet het ergens op lijken? De klassieke discussie tussen Plato en Aristoteles over de juistheid van mimesis in de kunst speelt nog steeds. Moet kunst iets vooral zo goed mogelijk nabootsen, of juist iets geheel eigens zijn? De nabootsingtheorie is een van de vier grote kunsttheorieën. De mimesistheorie wordt als beginpunt gezien van de nabootsingtheorie. Kunstenaars moeten de werkelijkheid zo goed mogelijk imiteren. De meest natuurgetrouwe nabootsing wordt gewaardeerd. In de schilderkunst leidt de wens tot nabootsing tot de ontwikkeling van het perspectief. Fotografie en film hebben hoge verwachtingen gewekt op het vlak van nabootsing. René Magritte speelt met die illusie van natuurgetrouwheid. Maak je met het afbeelden van de zichtbare wereld niets anders dan een kopie van een kopie, of toon je iets werkelijks? Pierro Della Francesca Magritte: La condition humaine
Esthetica KUNST ALS MIMESIS Is het goed zoals het is? In de klassieke filosofie van de stoïcijnen staat het menselijk gedrag centraal. Hoe moet je leven? Je zou niet moeten verlangen wat je wenst, maar je zou moeten verlangen naar wat je hebt. Dan heb je wat je wilt en dat is dat! De mens doet er het beste aan zich te voegen naar zijn lot. Materialisme en verknochtheid aan het leven hebben geen vat op de ware stoïcijn. De Romeinse keizer Aurelius bepleit ‘… een staat, waarin dezelfde wet voor alle mensen geldt. . ’ Het christendom neemt later veel van de stoïcijnse ideeën over. Ook hier wordt de gehechtheid aan aardse dingen afgewezen en stellen dat ‘alle mensen gelijk kinderen van God zijn’. Dus ieder mens is gelijk. Zijn alle mensen van nature gelijk? Marcus Aurelius en Zeno van Citium Lucas Cranach: ‘het verschil tussen de ware christelijke religie en de valse leer van de verafgoding van de antichrist. J. H. Sharp: The Stoïc
Esthetica IN DIENST VAN HET GELOOF Kunst oproepen tot geloof? Volgens Aurelius Augustinus (354 -430) is toneel niets anders dan leugen en vals genot. Hij heeft spijt van zijn vele theaterbezoeken uit zijn jeugd. Na veel omzwervingen wordt hij op zijn drieëndertigste christen. Kunst moet ten dienste staan de verkondiging van het geloof. Is kunst zelf oprecht of blijft het een leugen en blijft het vooral misleiding door lust en vermaak? Augustinus ziet maat één reden waarom kunst is toegestaan: kunst moet altijd de herinnering aan God oproepen en aansporen tot vroomheid. De Gregoriaanse muziek wordt door hem met moeite geaccepteerd. De sobere gregoriaanse muziek bestaat uit duidelijk verstaanbaar gezongen teksten. Augustinus wil vooral niet van kunst genieten. Kan de vorm de boodschap uitsluiten omdat je er teveel van geniet? Rembrandt: Vlucht naar Egypte Pisano: kruisiging De ongelovige Thomas
Esthetica IN DIENST VAN HET GELOOF ‘Ik ongelukkige, beminde toen (…) de rampspoed van een ander, die onecht was en op het toneel nagebootst werd. Het meest behaagde me een zodanige uitbeelding door de toneelspeler dat mij de tranen in de ogen kwamen. Hoe is het dat te verwonderen dat ik, ongelukkig schaap dat afdoolde van Uw kudde en zich onttrok aan Uw hoede, door afschuwelijke schurft bedoezeld werd…’ Augustinus Wel of geen beelden in de kerk? Abt Suger is van mening dat God het beste geëerd wordt met kostbare en uitbundige versieringen. Bernadus van Clairvaux is er juist op tegen en is tegen elke verfraaiing. Polyfone muziek streelt het oor en dat mag niet. De kerkganger mag alleen luisteren naar muziek die aanzet tot geloof in God. Augustinus en Bernardus staan niet alleen, ook de Islam verwerpt herkenbare voorstellingen, zelfs symbolische voorstellingen worden vermeden. Geschreven koranteksten zijn de vormgevingsmiddelen in de kunst die verder abstract is. Kun je door een verbod op afbeeldingen, verering van materiële zaken voorkomen? Alhambra Mihrab uit Iran
Esthetica IN DIENST VAN HET GELOOF ‘Ik ongelukkige, beminde toen (…) de rampspoed van een ander, die onecht was en op het toneel nagebootst werd. Het meest behaagde me een zodanige uitbeelding door de toneelspeler dat mij de tranen in de ogen kwamen. Hoe is het dat te verwonderen dat ik, ongelukkig schaap dat afdoolde van Uw kudde en zich onttrok aan Uw hoede, door afschuwelijke schurft bedoezeld werd…’ Augustinus Kan een beeld heilig worden? In de late middeleeuwen zijn verhalen uit de bijbel te ‘lezen’ op muren en ramen van de kerken. De bijbelteksten (Latijn) worden ook nog eens nagespeeld. Dit groeit uit tot het liturgisch drama. Naast de onderwijsfunctie heeft middeleeuwse kunst ook een mystieke functie. Vooral in Oost-Europa worden iconen ( houten paneel waarop een heilig persoon is geschilderd) vereerd alsof de afgebeelde persoon echt aanwezig is. In West-Europa worden vooral relieken, verpakt in kostbare reliekhouders, vereerd. Iconen en reliekenhouders krijgen hun religieuze betekenis doordat ze als symbool voor een heilige zelf ook heilig worden. Hebben mensen aardse symbolen nodig om hun idealen te vereren? Zou je de afbeelding van Elvis een icoon noemen? icoon Andy Warhol: ‘Elvis I en II’ Relikwiehouder
Esthetica IN DIENST VAN HET GELOOF Is er een goddelijke orde? Iets is mooi als het harmonieus is en de juiste orde heeft. Bij zowel Plato als in de middeleeuwen wordt schoonheid zo een bovenaards begrip. Het kerkgebouw en muziek geven de middeleeuwse kerkganger inzicht in de ordening van deze bovenaardse wereld. Het kerkgebouw wordt vergeleken met de kosmos. Een kubus (aarde) afgedekt met een halve bol (hemel). De kosmos is geordend volgens een goddelijk maatsysteem. Architectuur en muziek ( consonanten en dissonanten) zijn een afspiegeling van de ordening. Muziektheorie valt onder de zeven vrije kunsten, de Artes Liberalis: geometrie, wiskunde, sterrenkunde, grammatica, retorica en wijsbegeerte. Uitvoerende kunstenaars als musici, toneelspelers, schilders en beeldhouwers worden in de middeleeuwen als ambachtlieden betiteld. De uitvoerende kunst valt onder de Artes Mechanicas. De m. e. kunstenaars signeert zijn werk daarom bijna nooit. In de middeleeuwen heeft kunst altijd een diepere bedoeling. Als het kunstwerk aan de godsdienstige functie voldoet, dan is het mooi. Wordt een kunstwerk er mooier op wanneer de bedoeling goed is? El Lissitzky: ‘Versla de witten met de rode wig’ Artis Liberalis: Geometrica Picasso: Guernica
Esthetica EVENWICHT EN HARMONIE ‘Men noemt iets schoon, als de delen zich harmonisch tot elkaar verhouden. Want uit de harmonie der delen ontstaat het welgevallen. Een mens wordt dan aangemerkt als schoon , wanneer zijn ledematen onderling evenwichtig zijn. Een gezang noemen we dan schoon, wanneer de afzonderlijke klanken op elkaar afgestemd zijn volgens de wetten van de muziek’. Dante Alighieri Zelfbewust of verwaand? De renaissance brengt de christelijke en klassieke idealen definitief bij elkaar. De kunstenaar ontstijgt zijn middeleeuwse ambachtsstatus. Kunstenaars als Michelangelo smeden uit de vermenging van klassieke en christelijke ideeën een nieuw schoonheidsideaal. De renaissance kunstenaars zijn sterke individualisten en blijken zich zelfs te kunnen vergelijken met God de schepper. Kun je a. d. h. v. de afbeeldingen van subculturen zeggen dat sinds de renaissance het individualiteitsbesef alleen maar gegroeid is? subculturen
Esthetica EVENWICHT EN HARMONIE Is geschiedschrijving een teken van zelfbewustzijn? Giorgio Vasari wordt de eerste kunsthistoricus genoemd. Zijn boek ’Levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten’, is nog steeds een belangrijke bron van de Italiaanse kunst van de 13 e t/m de 16 e eeuw. Vasari construeert de geschiedenis van de kunsten als een proces van geleidelijke vooruitgang. Zijn interpretaties zijn nog steeds algemeen aanvaard. Vasari prijst Michelangelo de hemel in als hij schrijft over diens beroemde beeld David: ‘Met dit werk worden alle andere standbeelden beslist in de schaduw gesteld (…. ) zo groot is het gevoel voor verhoudingen en schoonheid waarmee Michelangelo het voltooide’. Kun jij ook zo lovend zijn over dit beeld? Giorgio Vasari Michelangelo: ‘David’
Esthetica EVENWICHT EN HARMONIE ‘Men noemt iets schoon, als de delen zich harmonisch tot elkaar verhouden. Want uit de harmonie der delen ontstaat het welgevallen. Een mens wordt dan aangemerkt als schoon , wanneer zijn ledematen onderling evenwichtig zijn. Een gezang noemen we dan schoon, wanneer de afzonderlijke klanken op elkaar afgestemd zijn volgens de wetten van de muziek’. Dante Alighieri Is geschiedenis een interpretatie? Niet iedereen is het met Vasari eens. Vasari’s basisopvatting behelst: iedere kunstenaar doet wat mogelijk is binnen de grenzen van zijn tijd en omgeving, en volmaakte kunst kan alleen bereikt worden door de inspanningen van opeenvolgende generaties kunstenaars. De kunst verandert niet alleen in de loop van de geschiedenis, maar verbetert zich ook telkens. Vooruitgang in opvolging omdat elke kunstenaar leert van zij voorganger. Kun jij in de geschiedenis van de kunst ook een vooruitgang ontdekken? Picasso: ‘Démoiselles d’Avignon’ Giotto Frans Hals Karel Appel Anselm Kiefer
Esthetica EVENWICHT EN HARMONIE Kan de mens bepalen wat mooi is? In de middeleeuwen heeft kunst altijd de rol het geloof te onderwijzen. In de renaissance wordt de kunst ook gemaakt om de kunst zelf. Het aanzien van de kunstenaar is groot en de ontwikkeling van een eigen stijl wordt erg gewaardeerd. De nieuwe kunst wordt in haar uiterlijke vorm bepaald door de kunstenaar in samenspraak met de kerkelijke en wereldlijke opdrachtgever. Zo ook in de architectuur, waarin men terugkeert tot de beginselen van de klassieke oudheid. Pythagoras wordt van stal gehaald op zoek naar de meest ideale maatverhoudingen voor een gebouw. De Italiaanse renaissance-architect Battista Alberti gaat nog een stap verder; bij betrekt ook het welzijn van burgers, de politieke orde en omgeving bij zijn ontwerpen. Alberti gelooft in een maakbare wereld, waarin de mens centraal staat. De mens als sterfelijk evenbeeld van God. Een generatie later ziet Albrecht Dürer toch alweer de nodige afstand tussen God en de menselijke kunstenaar. Het renaissancistische geloof toegang te hebben tot de goddelijke schoonheid wordt vervangen door het besef van de menselijke eindigheid. Zou dit in verband staan met het opkomend protestantisme? Albrecht Dürer: ‘Ridder, Dood en Duivel’ Alberti : Sant’ Andrea 1472 Piero Della Francesca: ideale stad
Esthetica DE KUNSTENAAR ALS GENIE Is er schoonheid buiten elk denkraam? Hoe leren we de wereld kennen? In de 18 e eeuw twee antwoorden: Rationalisten gaan uit van de rede terwijl empiristen uitgaan van zintuiglijke waarneming. De filosoof Kant combineert deze twee benaderingen: onze waarneming wordt gefilterd en gestuurd door het verstand. We kijken en luisteren doelgericht. Er is geen wereld ‘an sich’ maar een wereld ‘für mich’. Ons uitzicht wordt bepaald door uit denkraam. Kant verklaart schoonheid als volgt: ‘het niets weg kunnen laten en niets toe kunnen voegen, zonder dat het geheel er onder lijdt’. (‘heelheid’) Een kunstenaar neemt waar zonder oogkleppen, zonder beperkend denkraam. Een kunstwerk dat ‘algemeen behaagt’ en ons ‘doelmatigheid zonder doel’ toont, is in de ogen van Kant het werk van een genie. Bestaat er wel kunst die iedereen ‘behaagt’? Friedrich: ’Wandelaar boven een zee van wolken’ Immanuel Kant 1724 -1804 Koekoek: figuren en vee in een berglandschap 1832. Monet, Opkomende zon, 1873
Esthetica DE KUNSTENAAR ALS GENIE Heeft kunst een doel? Kant spreekt over ‘vrije kunst’. Vrije kunst heeft geen praktisch nut en dient geen ander belang dan de beleving ervan. Kunst hoef je niet te bezitten. Het ‘nut’ van een kunstwerk zit in het kunstwerk zelf: kunst beleef je! Over schoonheid zegt Kant: ‘mooi noemen we dat wat doelmatig is zonder doel: mooi is wat zonder belang algemeen behaagt’. Volgens Kant kan een nuttig object (zoals een stoel) geen belangeloos welbevinden opwekken. Is dat waar? Een stoel op een podium in een museum verliest zijn functionaliteit. Is het dan wèl een zuiver esthetisch object? 1980 Memphis-design: kast Marcel Breuer: Wassilystoel Alessi-design: kurkentrekker A 1927 tea infuser by Marianne Brandt has sold at auction for $361, 000, breaking the sale record for Bauhaus design.
Esthetica DE KUNSTENAAR ALS GENIE ‘De wereld is een levende kosmos, een geordend universum, beheerst door wetmatigheden. De natuur is de enige kunstenares. Het kenmerkende van de mens is, dat hij na kennisname van de wetmatigheden in de natuur in het natuurlijke gebeuren kan ingrijpen en een nieuwe werkelijkheid kan creëren’. Goethe Is de kunstenaar een genie? De romantische kunstenaar is een verdwaasde wereldvreemde man, die zich verheven voelt boven de alledaagse beslommeringen, door niets of niemand gebonden en vrij in zijn kunstzinnige uitingen. Ook Goethe vindt dat het genie zich niet moet storen aan voorbeelden of regels. Dit kunstenaarsbeeld is nog steeds actueel. Goethe is een van de oprichters van de Sturm-und. Drangbeweging, die kiest voor irrationaliteit en gevoelsleven. Daarmee is de Romantiek geboren. De natuur is een belangrijke inspiratiebron, de natuur als kunstenares. Het herscheppen van de natuur is volgens Goethe kenmerkend voor de mens. De Romantiek vereist originaliteit. Is de kunstenaar werkelijk vrij in het maken van zijn kunst? Meyerbeer, Scène uit ‘Robert de duivel’ ballet van de nonnen. Vincent Van Gogh: Cypressen
Esthetica DE KUNSTENAAR ALS GENIE Moet kunst een gevoel weergeven? Volgens romantici heeft kunst niets te maken met kennis en intellect maar met gevoel en intuïtie. Welke emoties van de kunstenaar spelen een rol? Een gedegen (academische) opleiding is niet meer zo belangrijk. Objectieve regels staan individuele expressie alleen maar in de weg. Bij de expressietheorie ligt de nadruk niet op de vorm van het kunstwerk, maar op de emoties, gevoelens en beelden die opgeroepen worden. De muziekcriticus Eduard Hanslick verzet zich hiertegen: hij roept op de muziek te beoordelen op haar eigen kwaliteiten en niet op hetgeen ze bij ons teweeg brengt. Hij stelt zich hiermee tegenover de componist Wagner maakt programmamuziek, muziek die een verhaal uitbeeldt of een gevoel tot uitdrukking brengt. Wat een kunstenaar wil uitdrukken, komt lang niet altijd overeen met de betekenis die de toeschouwer geeft aan een kunstwerk. Mogen we zelf bepalen wat we in het kunstwerk zien? Accostamento critico alla architettura Mario Merz: Igloo Nero 1994 Igloo di pietra 1982
Esthetica DE KUNSTENAAR ALS GENIE ‘De wereld is een levende kosmos, een geordend universum, beheerst door wetmatigheden. De natuur is de enige kunstenares. Het kenmerkende van de mens is, dat hij na kennisname van de wetmatigheden in de natuur in het natuurlijke gebeuren kan ingrijpen en een nieuwe werkelijkheid kan creëren’. Goethe Staat kunst los van de geschiedenis? Hegel beschrijft de geschiedenis als een permanente ontwikkeling, waarin nieuwe ideeën ontstaan en ingepast worden. Hij noemt dat ‘wereldgeest’, de som van alle menselijke uitingen. Die wereldgeest wordt gekenmerkt door bewustwording en vrijheid. Kunst speelt hierin een belangrijke rol, het maakt ideeën zichtbaar en verschaft inzicht. Hegel beschouwd kunst als ‘de lerares van de mensheid’. Hij vindt dat de ontwikkeling van de wereldgeest in de periode van de romantiek voltooid is, alles is al gezien. Hegel beoordeelt het kunstwerk in context met de tijd. Die herwaardering van de geschiedenis past bij de romantiek. Is het wel mogelijk een eigentijdse visie op kunst uit te schakelen bij het beoordelen van kunst (uit het verleden)? Venus van Willendorf Notre Dame, Chartres Hegel
Esthetica DE KUNSTENAAR ALS GENIE Oerdrift of moraal? Uiteraard blijft er kunst gemaakt worden, maar volgens Hegel voegt die niets meer toe aan de inzichten die we al hebben. Nietsche ziet voor de kunst nog wel mogelijkheden tot geestelijke verrijking; het is de enige ontsnapping uit het dagelijks bestaan ( waarin innerlijk verval en ontwaarding). Volgens hem draait het leven om macht. Evenals in de Griekse tragedie speelt in het dagelijks leven altijd de strijd tussen de roes (Dionysus) en de ratio (Apollo). De ondergang van het Dyonisische in zijn tijd komt door de verstikkende maatschappelijke ordening in regels en wetten en uit het geloof in de menselijke moraal. Nietsche vraagt zich af of waarom de mens een moraal nodig zou hebben. Hij schetst een toekomst waarin iedereen volgens eigen inzicht en moraal zijn leven inricht. Zoveel mensen, zoveel perspectieven. Kan een kunstenaar zelf bepalen wat moreel verantwoord is en eigen regels stellen? Johhny Rotten Sex Pistols Hans Teeuwen Jackson Pollock
Esthetica DE KUNSTENAAR ALS GENIE ‘Ik verlang van niemand dat wat mij smaakt, ook hen moet smaken. Maar als ik iets ‘mooi’ noem, zal ik eerder verlangen dat anderen het ook mooi vinden, zij het minder klem dan bij theoretische oordelen of zedelijke oordelen. ’ Kant Is het alledaagse mooi? Nietsche heeft een voorkeur voor romantische kunst. Na 1850 zien we de opkomst van het realisme en later het impressionisme. Volgens de kunstcriticus Charles Baudelaire is een kunstenaar ook een verslaggever van het tijdelijke en eigentijdse, zgn. ’moderniteit’. Moderniteit is de vluchtige tijdelijke schoonheid van het alledaagse, vastgelegd in snelle schetsen en penseelstreken. Dit is dus tegen de geldende regels van de academie en de salonjury. De kunstenaar heeft de taak juist in het vluchtige schoonheid te ontdekken. Schoonheid zoals ook te zien is in bv. modetekeningen, krantenillustraties en snel gemaakte voorstudies. Niet-kunst wordt tot kunst gepromoveerd. Wie bepaalt het verschil tussen high-art en low-art? Roy Lichtenstein: M-maybe Rembrandt Renoir Versace Graffiti
Esthetica DE KUNSTENAAR ALS GENIE ‘Ik verlang van niemand dat wat mij smaakt, ook hen moet smaken. Maar als ik iets ‘mooi’ noem, zal ik eerder verlangen dat anderen het ook mooi vinden, zij het minder klem dan bij theoretische oordelen of zedelijke oordelen. ’ Kant Kan kunst politiek zijn? De romantiek is het tijdperk van bewustwording van het individu. Er ontstaat een maatschappijkritische kunst met realistische voorstellingen. Ook de idealen van Karl Marx gaan uit van dit bewustzijn. Hij beschouwd de geschiedenis als een continu proces, met als onherroepelijk uitkomst een klassenstrijd en revolutie. Kunst wordt voor hem bepaald door de sociale en culturele context en weerspiegelt de economische orde. Het bevestigd de belangen van de heersende klasse. Marx wil realistische kunst, omdat de als enige de beschouwer voldoende kritische realiteitszin bijbrengt. Persoonlijke kunst is voor Marx een gruwel. De kunstenaar behoort door zijn kunst de revolutie te versnellen. Gaan kunst en politiek samen? Marx Christo: ‘Wrapped Reichstag’
Esthetica EEN NIEUWE WERELD ‘Kunst is een leugen die ons de waarheid doet realiseren’. Picasso Is er een wereld achter de waarneembare wereld? Al vanaf Plato hebben verschillende filosofen ‘schoonheid’ verbonden met het tonen van waarheid. Technische vooruitgang, psychisch onderzoek en vernietigende oorlogen doen de traditionele westerse wereld op haar grondvesten trillen. De geschiedenis blijkt een leugen. Kunstenaars breken met de traditie en zoekt naar een nieuwe werkelijkheid. Vassily Kandinsky ziet in de abstracte kunst vormen van een diepe innerlijke wereld. Componisten experimenteren met nieuwe geluiden en ritmes. Ook in de dans wordt gezocht naar nieuwe vormen van beweging. Kunstenaars stellen de vraag: Wat is kunst? Duchamp gaat hierin heel ver en poneert een urinoir als kunst. Mondriaan wil met zijn ontdekking van de ‘zuivere middelen’ een universele harmonie tonen. Heeft Plato dan toch gelijk? Duchamp: ‘Fontein’ Duchamp: ’‘Fietswiel’ 1913 Duchamp: Kandinsky Composition VIII, 1923 Martha Graham: Diversion of Angels
Esthetica EEN NIEUWE WERELD ‘Kunst is een leugen die ons de waarheid doet realiseren’. Picasso Is kunst enkel vormgeving? In het begin van de 20 e eeuw verdwijnt de natuurgetrouwe nabootsing van de werkelijkheid uit het beeld van de kunst. De nieuwe esthetische theorie, het formalisme, gaat ervan uit dat het kunstwerk alleen nog maar beoordeeld moet worden op wat je kunt horen en/of zien. Kunst moet niet op inhoudelijke, maar op formele gronden worden beoordeeld. Niet de boodschap, afbeelding of emotie bepaalt de schoonheid, maar de aspecten van vormgeving. Zo wordt middels een ‘wetenschappelijke’ analysemethode gepoogd een objectieve analyse te krijgen van het kunstwerk. Biedt een stilistische analyse genoeg kennis om een kunstwerk te begrijpen? Dali: ’Mae West-sofa’ El Greco: Pieta Anish Kapoor
Esthetica EEN NIEUWE WERELD Bestaat er kunst zonder inhoud? In de 19 e eeuw beschrijft Hanslick dat de schoonheid van muziek besloten ligt in de muziek alleen en niet in de ideeën, gevoelens of verhalen buiten de muziek: de absolute muziek. In de 20 e eeuw ontstaat de abstracte kunst, maar de kunstenaars verwijzen hier nog wel naar betekenissen buiten hun werk. Malevitsj lanceert het suprematisme, Kandinsky kiest vorm en kleur om uitdrukking te geven aan spirituele zaken, Mondriaan zoekt door abstractie het geestelijke, het goddelijke, het algemene. Pas na WO. II ontstaat er abstracte kunst zonder achterliggend doel of verhaal. In de minimal-art ontbreekt inhoud. Er steekt niets achter. I. t. t. de pure muziek accepteert het publiek deze inhoudsloze beeldende kunst nauwelijks. Waarom, denk je, heeft het publiek hier zo’n moeite mee? Donald Judd: zonder titel Malevitsj: 8 rode rechthoeken 1913 Concrete constructions in Marfa Texas " real materials existing in real space “
Esthetica EEN NIEUWE WERELD ‘Kunst is een leugen die ons de waarheid doet realiseren’. Picasso Moet kunst vrij zijn? Kant maakt in de 18 e eeuw een onderscheid tussen ‘vrije’ en ‘afhankelijke’ schoonheid. Vrije schoonheid staat los van elk doel. Afhankelijke schoonheid wordt beoordeeld aan de hand van de functie van het object: formalisme. Formalisten kijken niet naar het onderwerp, niet naar de historische context of het gevoel van de kunstenaar. De Formalisten laten zich inspireren door de esthetica van Kant. Alleen de elementen waaruit het kunstwerk bestaat zijn interessant. Deze ideeën komen overeen met de uitgangspunten van het Bauhaus en de Stijl. Peter Keler: kinderwieg Wat vind jij de meest geschikte manier om de wieg hiernaast te beschouwen? Bauhaus-design, Marcel Breuer: bureau Bauhaus-design: tafellamp
Esthetica GRENZELOOS Wat is de toekomst in welvaart? Door de toegenomen welvaart, technische vooruitgang en modernisering ontstaat in de tweede helft van de 20 e eeuw een rotsvast vertrouwen in de toekomst. De westerse samenleving democratiseert en individualiseert in hoog tempo. Maar er is een schaduwzijde. Milieuvervuiling en atoombom doen twijfel en onzekerheid toenemen. Subculturen stellen de welvaartsstaat kritische vragen. De filosoof Adorno zoekt een nieuwe utopie waarin kunst een rol speelt, maar signaleert een steeds verder voortschrijdende dictatuur van de maatschappelijke organisatie. De moderne massamedia- zakelijk en economisch- vertelt hoe men moet denken en ontspannen. Richard Hamilton toont alle uiterlijkheden van de consumptiemaatschappij, maar verklaart geen kritiek te willen leveren op die consumptiemaatschappij. Zowel de kunstenaar als de beschouwer zijn vrij om een kunstwerk ieder op een eigen manier te interpreteren. Wat voor betekenis zou Adorno aan Hamiltons collage toekennen? Hamilton: ’Just what is it that make today’s homes so different, so appealing’’
Esthetica GRENZELOOS Geketende vrijheid? Adorno wendt zich vol walging af van de massacultuur. In de ogenschijnlijk toenemende vrijheid blijft de mens steken in barbarij. De moderne samenleving houdt de mens gevangen. Zelfs de, ogenschijnlijk vrije atonale muziek kent strikte basisregels. Is de moderne mens werkelijk vrij? In de minimalistische kunst van Frank Stella verdwijnen alle verwijzingen naar cultuur en samenleving. Anti-individualistisch, geen zelfexpressie, weg met het gevoel van de kunstenaar. Het kunstwerk treedt als het ware in zichzelf. ‘Mijn schilderijen zijn gebaseerd op het feit dat alleen bestaat wat gezien kan worden. Het is echt een object. Is Stella soms wèl echt vrij? Stella: ‘Quathlamba’ Stella: ‘Newstead Abbey’
Esthetica GRENZELOOS ‘Mijn objecten moeten aanzetten tot denken over wat sculptuur zou kunnen zijn’. Joseph Beuys Wat is vrijheid zonder kunstwerk? In Stella’s kunst draait het om de materie van de kunst. Niks nabootsing. Kunst is het kunstwerk. De Amerikaanse actionpainters zijn niet zozeer geïnteresseerd in het kunstwerk zelf, maar in de daad van de schepping, het schilderen. Conceptuele kunstenaars stellen zich tevreden met het idee van een kunstwerk; het uiteindelijke kunstwerk – als het al uitgevoerd wordt- het maakproces zijn ondergeschikt aan het idee. Zij willen maximale vrijheid. Tegenstanders van conceptuele kunst stellen dat ‘concept-art’ de doodsteek van de kunst is; een kunstwerk dat slechts gedacht wordt kent immers geen beschouwers die het kunstwerk zien of ervaren. Communicatie bestaat veelal uit tekst, tekens en objecten. De Duitser Joseph Beuys bedenkt een kunstwerk waarbij de ‘traditionele’ kunstbeschouwer het zelf maakt. In ‘ 7000 eiken’ zijn de beschouwers actief betrokken in het ontstaan van het werk. Is het eindresultaat nog wel het werk van Beuys? ‘ 7000 eiken’
Esthetica GRENZELOOS Is er een einde aan de kunst? Conceptuele kunst is zuiver een gedachte. De Am. kunsttheoreticus Arthur Danto stelt dat ‘kunst’ daarmee op is: kunst wordt wederom filosofie. (100 jaar eerder verklaarde Hegel de kunst ook al eindig, haar taak was volbracht. ) Lyotard ziet geen einde van de kunst: Kunst stelt vele vragen. Kunst leert de beschouwer nieuwe manieren om de wereld te interpreteren en daarover na te denken. Iets is kunst als het weet te verrassen. Kunst zorgt ervoor dat je op een andere manier naar dagelijkse dingen kijkt. Kunst houdt niet op te bestaan, want steeds zullen kunstenaars datgene laten zien wat het voorstellingsvermogen te boven gaat. Cynici vragen zich af of er iets nog niet is gedaan in de kunst. Kan kunst nog verrassen? Dogtroep Bruce Nauman, The true artist helps the world by revealing mystic truths
Esthetica GRENZELOOS ‘Alle cultuur na Auschwitz, met inbegrip van de noodzakelijke kritiek erop, is troep. Adorno Waar kun je nog mee shockeren? Wie schrikt nog van kunst? Kunstenaars gebruiken immers de ‘taal’ van de massacultuur. Er zijn geen vaststaande esthetische normen meer. Alles kan kunst zijn. Jeff Koons toont zijn kitscherige en pornografische beelden in eerbiedwaardige musea. De kijker weet zich even geen raad: gewoon kijken of niet? Alles vloeit ineen: Low (massa) en High (elitaire) cultuur zijn niet meer strikt gescheiden. De regels van kunst veranderen steeds. Sinds Duchamps urinoir staat steeds de vraag ‘ is dit nog kunst? ‘ centraal. De moderne kunst zegt ja want zij heeft zich bevrijdt van alles wat lijkt op normen en waarden. Een sleutelwoord is: cultuurrelativisme. De relativering van alles wat voorheen regel was of als absolute waarheid gold. Cultuur kan niet langer op één manier uitgelegd worden. Is dit een bevrijding? Ushering in Banality, 1988 Jeff Koons, Made in Heaven Bourgeois Bust, Jeff en Ilona 1991
Esthetica GRENZELOOS Mag alles wat kan? Woodstock, 1969 In het existentialisme van Jean-Paul Sartre vormen de tegenstellingen ‘machteloosheid’ versus ‘wilskracht’ en ‘materialisme’ versus ‘idealisme de kern van het mens-zijn. De mens bepaalt zelf wat hij wel of niet doet, wat hem overkomt of niet, wat hij wil of niet wil. Verberg je niet achter een ander, wees je zelf. Deze vrijheid houdt ook in dat je zelf totaal verantwoordelijk bent voor je eigen keuzes en daden. In de angst het verkeerde te kiezen wordt de mens zich bewust van zijn vrijheid. De 20 e eeuw eindigt met een explosie van ideeën over wat kunst is. Het cultuurrelativisme viert hoogtij. Schoonheid, waarheid en goedheid zijn individuele ervaring geworden. Alles wordt getolereerd… Tot men er zelf last van ondervindt. Kunstenaars gaan op zoek nar de uiterste grenzen van deze tolerantie. Sex en geweld worden amusement. Terug bij Plato en Aristoteles: leidt het zien van geweld tot nabootsing of biedt het een bevrijding van emoties? Het postmodernisme combineert willekeurig bestaande vormen en ideeën. Is de motor van de eeuwige vernieuwingsdrang uitgeput? Stilleven Barbara Kruger, Untitled 1987
Esthetica GRENZELOOS Is alles kunst? De grens tussen het dagelijks leven en kunst vervaagt. Wat maakt een soepblik in een museum anders dan op de camping? Opent de omgeving van het museum pas onze ogen? Laat de kunstenaar ons beter kijken? De mening van de beschouwer over het kunstwerk zegt iets over jouw kijk op de wereld. Sinds de jaren zestig heet een kunstwerk ‘open’ te zijn. Net zoals een woord, kan een kunstwerk meerdere betekenissen. De 20 e eeuwse kunstenaars prikkelen de beschouwer met shockerende kunst, die reageert en wordt daarmee deel van het kunstwerk zoals bij Beuys. Volgens Suzanne Lager is kunst een symbooltaal. Alles wat je ziet spiegel je aan je bestaande kennis en eerdere ervaringen. Kan je dan nog onbevangen kijken? Een kunstwerk wordt pas kunst als we het als kunst ‘herkennen’ en de betekenis ervan hangt af van onze interactie ermee. De beschouwer is betekenisgever. Is er dan pas sprake van kunst als er beschouwers zijn? Andy Warhol, Campbell’s soup Damien Hirst, The physical Impossibility in the Mind of Someone Living Hirst, For the Love of God
Esthetica GRENZELOOS Is de kunstenaar de eerste beschouwer van zijn werk? Wat een kunstenaar wilde uitdrukken komt dus lang niet altijd overeen met de betekenis die de beschouwer eraan geeft. Toch proberen veel kunstenaars uit te leggen wat zij willen vertellen met hun kunst. Maar zijn interpretatie is maar één van de vele mogelijke interpretaties van het kunstwerk. Volgens de symbooltheorie is niet de nabootsing maar de betekenis van de voorstelling van belang. Dit sluit aan op het cultuurrelativisme van deze tijd. De symbooltheorie combineert de expressietheorie (gevoelens) met de analytische beschrijving van de formalisten (wat is er objectief te zien. ) Volgens de symbooltheorie is kunst een soort taal die op meerdere manieren geïnterpreteerd kan worden. Veel postmoderne kunstenaars spelen met die betekenissen. Esthetica en kunst beïnvloeden elkaar, maar in welke richting het meest? Olivier Toscani, billboard voor Benetton Olivier Toscani, Isabelle Caro, campagne tegen anorexia Olivier Toscani, billboard voor Benetton
- Slides: 37