ESK TRKE METNLERN BULUNUU OKUNUU VE ZERNE YAPILAN

ESKİ TÜRKÇE METİNLERİN BULUNUŞU, OKUNUŞU VE ÜZERİNE YAPILAN ÖNEMLİ ÇALIŞMALAR

1. İsveçli subay Philipp Johann von Tabbert (Strahlenberg), Ruslarla yapılan Poltova Savaşında 1709’da Ruslara esir düşer. Çar I. Petro’nun emriyle Sibirya’ya sürülür. Bu esnada Tabbert, Sibirya’nın güzel bir haritasını çıkararak çarın güvenini kazanır. Bunun sonucu olarak Messerchmidt ile 1722 yılında bölgeye araştırma yapmak üzere gönderilir. Karşılarına yatık biçimde, 3 metre civarında, üzerinde İsveç’teki yazı sistemine benzer şekiller bulunan bir taş çıkar. Bu taş Üçüncü Uybat yazıtıdır. 2. Aynı yıl Strahlenberg esaretten kurtulup ülkesine döner. Messerchmidt gördükleri yazıtlarla ilgili çalışma yapmayınca kayıt altına aldığı yerlerin tanıtımını yapan eserini 1730’da yayımlar. Kopya çizimlerine de yer verdiği eseri Batı dünyasını heyecanlandırır. Köklerini bulduklarını düşünürler.

3. Bu ilgi neticesinde Fin heyeti ve içinde Yadrintsev ve Radloff’un bulunduğu Rus heyeti kurularak araştırma yapmak üzere bölgeye gönderilir. 4. Yadrintsev 1889’da Köl Tigin ve Bilge Kağan Yazıtı’nı bulur. 1983’te yazıtlarla ilgili raporunu Rusça yayımlar. Bu yayın bilim dünyasının çok ilgisini çekmiş ve Avrupa dillerine çevrilmiştir. 5. Klemenst de 1897’de Tonyukuk Yazıtı ile karşılaşır. Daha sonra başka kitabelere de ulaşılmıştır.

6. Thomsen İngiliz dili profesörüdür ve Türkçe bilmemektedir. Ancak yazıtların Çince yüzünden hareketle bunların Türklere ait olduğunu tahmin etmiştir. Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının paralel bölümlerinden hareketle yazıtların sağdan sola okunduğunu bulur. Yenisey yazıtlarında da «Tengri» sözcüğünü ve bu sözcükten hareketle «Türk» sözcüğünü çözümleyip ardından Köktürk alfabesini tümüyle çözer. Bu başarısını 15 Aralık 1893’te Danimarka Bilimler Akademisi’nin bir toplantısında açıklar. 7. Radloff da aslında Thomsen’le eş zamanlı olarak yazıtları çözümlemiş; ancak geç kalmıştır. 1894’te Köl Tigin Yazıtı’nın metin neşrini yapar.

8. Thomsen 1896’da «l’Orkhon Desciffrees par Wilhelm Thomsen» başlığıyla daha nitelikli bir çalışma daha yayımlar. Bunun dışında Batılı bilim adamlarının yazıtlarla ilgili birçok çalışması mevcuttur.

Türkiye’de Köktürk Yazıtlarıyla İlgili Çalışmalar 1. Türkiye’de Köktürk yazıtları ilk kez Necip Asım Yazıksız tarafından 1895’te tanıtılmıştır. 2. Şarkiyatçılar Kongresi’nde Ahmet Midhat Efendi Thomsen’den yazıtlarla ilgili bilgi almış ve elindekileri Necip Asım Yazıksız ile paylaşmıştır. 3. Şemseddin Sami de yazıtlarla ilgili gelişmeleri takip etmiş, bir yayın hazırlığı yürütmüşse de vefat ettiği için bunu gerçekleştirememiştir.

Milli edebiyat akımı Türk aydınının ilgisini daha fazla yazıtlar üzerine çekmiştir.

4. Necip Asım, Orhun Abideleri, 1924 (Yazıtların Türkiye’deki ilk neşri)

6. 1934’te Ragıp Hulusi Özden, Thomsen’in 1924’teki çalışmasını Türkçeye aktarmıştır.

7. Vedat Köken, Orhon Yazıtları Araştırmaları, 2002. (Thomsen’in yazıtlarla ilgili çalışmalarını toplu halde Türkçeye aktarmıştır. )

8. Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, 4 C. , 1936 -1941.

9. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, 1970.

10. Talat Tekin, Grammar of Orkhon Turkic, 1968. (Amerika’da hazırladığı doktora tezi) Bu çalışma Orhon Türkçesi Grameri adı ile Türkçeye çevrilmiş.

Talat Tekin, Orhon Yazıtları, 1988.

11. Osman Fikri Sertkaya, Göktürk Tarihinin Meseleleri, 1995. (Bu dönem metinleri üzerine hazırladığı makaleler derlenmiş. )

12. Cengiz Alyılmaz, Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu, 2005.

Cengiz Alyılmaz, (Kök)Türk Harfli Yazıtların İzinde, 2007.

Cengiz Alyılmaz, İpek Yolu Kavşağının Ölümsüzlük Eserleri, 2015.

13. Osman Mert, Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes Tariat Şine Us, 2009.

14. Erhan Aydın, Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor), 2012.

Ø Erhan Aydın, Yenisey Yazıtları, 2015.

Ø Erhan Aydın, Uygur Yazıtları, 2018.

15. Mehmet Ölmez, Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, 2012.

Ø Mehmet Ölmez, Uygur Hakanlığı Yazıtları, 2019.

16. Emine Yılmaz, Sözlerimi İyi Dinleyin…, 2010. (Arpad Berta’nın 2004’teki Macarca eserinin çevirisi)

17. Ahmet Bican Ercilasun, Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları, 2016.

18. Rysbek Alimov, Yenisey Eski Türk Mezar Taşları, 2017. (İgor Kormuşin’in Rusça eserinin çevirisi)

19. Fikret Yıldırım, Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerin Dili, 2017. (Köktürk harfleri ile kağıda yazılan dil yadigarlarını içerir. )

20. Doğan Aksan, En Eski Türkçenin İzlerinde, 2000.

21. Hatice Şirin, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları, 2009.

Ø Hatice Şirin, Kül Tigin Yazıtı Notlar, 2015.

22. Erhan Aydın, Türk Runik Kaynakçası, 2008.

23. Osman Fikri Sertkaya, «Göktürk (Runik) Harfli Yazıtların Envanter, Alfabe ve Bibliyografya Problemleri Üzerine» , Dil Araştırmaları, 2: 7 -34, 2008.