Erken ocukluk Dneminde Dil Geliimi Ar Gr Dr

Erken Çocukluk Döneminde Dil Gelişimi Arş. Gör. Dr. Gökçe Karaman Benli Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Temel Eğitim Bölümü Okul Öncesi Eğitim Anabilim Dalı 1

Normal Bir Konuşmacıda Olması Gereken Yeterlilikler ik j o ol lilik y i B er t Ye l a sy e o S evr Ç Bili şse Yet l Dil erl sel ilik Du y Mo usal Kay to naş r ma l e s İşit ısal a Alg aşm yn a K 2

Sesbilgisel Gelişim • Çocuklarda sesbilgisi edinimi çalışmaları 20. yy’da Roman Jakobson’un araştırmalarıyla hız kazanmıştır. 3 -8 yaşları arasındaki çocuklar incelenmiş ve konuşma sesi üretiminin yaş ile ilişkisi ortaya çıkarılmıştır. Buna göre seslerin ediniminde çocuklar evrensel bir düzen izler. 3

• Çocuklar önce çift dudak sesleri ile geniş-düz ünlüden oluşan ünsüz-ünlü yapılarını kazanırlar. • Örneğin; (ma), (pa) … • Tüm çocuklar ağzın ön tarafından çıkartılan /b/, /t/ sesleri arka tarafından çıkartılan /k/, /r/ seslerinden önce kazanırlar. • Tüm çocuklar patlamalı /p/ ve genizsi /n/ sesleri sürtünmeli /s/, /z/ ve akıcılardan /l/, /r/ önce kazanırlar. 4

Sesbilgisel Gelişim Evreleri 5

Söz Öncesi Dönem İletişim Evresi (1 ay-1 yaş) Sesleme (Fonasyon) Evresi: 0 -1 ay Gığıldama Evresi: 2 -3 ay Genişletme Evresi: 4 -6 ay Düzenli Mırıldanma Evresi: 7 -9 ay Anlamsız Sözcelerle Mırıldanma: 10 ay-1 yaş 6

Söz Düzeyi İlk Sözcük Evresi: 1; 0 -1; 6 yaş • Anlamlı dil kullanımının başlangıcıdır. Yaklaşık 50 sözcük dağarcığına ulaşılır. • Çocuklar baba sözcüğünü söylemeye çalışırken hem “ba” hem “da” diyebilir. Yani sesler birbirinin yerine kullanılabilir. • 10 -18. aylar arasında ilk sözcükler söylenmeye başlar. • Evrenin sonuna doğru iki sözcüklü birleşimler görülür. 7

Söz Düzeyi Gelişim Evresi • 1; 6 – 4; 0 yaş arası fonemik gelişim evresidir. Sözcük dağarcığı oldukça genişler. • Bu dönemde çocuklar bazı sesleri basitleştirerek söyleyebilirler. Ona göre bir ses biriminin sesletimi zor ise çocuk daha “doğal” olan sesi söylemektedir. 8

• Yetişkin dilinin ses kullanımına erişme 6 -7 yaşlarına kadar sürmektedir. • En geç edinilen sesler; /r/, /h/, /j/ ve ünsüz öbekleridir. 9

Biçimbirim ve Sözdizimi Gelişimi 10

• Mac. Whinney çocukların biçimbirim bilgisini nasıl edindiklerini açıklamak için bir model önermiştir. Bu model üç aşamadan oluşur. 1 - Çocuklar tarafından sözcük bir bütün olarak algılanır. Sonra kök veya ek olarak tanınarak biçimbirimlerine bölünür. Örneğin; kediler sözcüğü önce tüm olarak, daha sonra “kedi” kök, -ler çoğul eki olarak algılanır. 11

2 - Bu aşama edinim aşamasıdır. Çocuk sözcükleri kök ve ekler olarak ayırma yetisini kazanmıştır. 3 - Son aşama hataları düzeltme aşamasıdır. Biçimbirimleri anlama ve üretimde bir uyumsuzluk olduğu zaman devreye girer. 12

Biçimbirimlerin edinilmesinde çocuklar; Sözcüğe eklenmiş olan biçimbirimlerin ayrılması, Biçimbirimlerin dilbilgisi anlamlarının hangi ekin çoğul, hangi ekin iyelik bildirdiğinin belirlenmesi, Biçimbirimlerin yetişkin dilinde olduğu gibi uygun yerlerde kullanılması ve yetilerinin gelişmesi gerekmektedir. 13

Türk çocuklarıyla yapılan çalışmalara göre yaşa göre biçimbirim bilgisinin edinimi; Çekim ekleri, şimdiki zaman, olumsuzluk, kişi kipi 15. aydan itibaren edinilmeye başlar. Fiil ekleri yetişkin soruları yanıtlanmaya başlayınca edinilir. Diğer zaman ekleri 19. aydan itibaren, çoğul eki, ettirgen ve edilgen yapılar 24. aydan itibaren edinilmeye başlanır. 14

Sözdizimi Bilgisi 15

• Sözdizimi edinimi derken çocuğun ana dilinde cümlelerin öğeleri arasındaki temel ilişkileri edinmesini vurgularız. Soru ifadeleri nasıl ifade edilir? Emir cümleleri nasıl kurulur? Hangi sözcükler nasıl dizilir? 16

Sözdizimi nasıl edinilir? Çocuklar önce iki sözcüğü yanyana getirir. Çocuk bu dönemde soru sorabilir, olumsuzluk ifade edebilir. Kullanılan cümleler genellikle emir cümleleridir. Brown sözdizimi gelişiminin başlıca göstergesi olarak ortalama sözce uzunluğunu kabul etmiştir. 17

OSU=Konuşma örneğindeki morfem sayısı Konuşma örneğindeki sözce sayısı Evreler Ortalama Sözce Uzunluğu Edinilen Yapılar I. Evre 1. 00 -1. 99 Hiçbir çekim veya yapım ekinin kullanılmadığı tek sözcük dönemidir. II. Evre 2. 00 -2. 49 Özne ve nesne arasında anlamsal bağlantıların kurulduğu dönemdir. III. Evre 2. 50 -2. 99 Soru sözcükleri, emir cümleleri ve olumsuz cümle yapısının edinildiği ve kullanıldığı dönemdir. IV. Evre 3. 00 -3. 99 İsim cümleleri gibi karmaşık yapıların kullanıldığı dönemdir. V. Evre 4. 00 Birleşik cümlelerin kullanıldığı dönemdir. 18

Ay / Yaşlara göre sözdizimi edinimi; 30 ay öncesinden başlayarak çocuklar neden, zaman ve amaç bildiren ilgeçleri (edatları) fiillere ekleyerek edinirler. 3 yaş civarında ortalama sözce uzunluğu 4 veya 5 biçimbirimdir. 59. aya (5 yaş) kadar artan yaşla birlikte ortalama sözce uzunluğu da artar. 19

Anlam Gelişimi 20

Alıcı Dil Çocukların dili kavrayışları alıcı dil gelişimini oluşturur. Çocuklar daha henüz söze geçmedikleri dönemde bile kendilerine söylenenleri anlarlar. Çocukla yetişkinin aynı bağlamı paylaştıkları ortamlar çocuğun alıcı dilinin gelişmesine yardımcı olur. 21

Çocukların önce alıcı dilleri daha sonra ifade edici dilleri gelişir. Neden? 22

• Alıcı dil çocukların sadece bir sözcüğün anlamını tanımalarını gerektirir. • Oysa ifade edici dil (üretim) hem sözcüğü hem de kavramı hatırlamalarını ya da belleklerinden aktif bir şekilde almalarını gerektirir. 23

Çoğu bebek 10 -13. aylarda ilk sözcüklerini kullanmaya başlarlar. Küçük çocukların dağarcıklarında; yiyeceklerle, vücut organlarıyla, giysileriyle, hayvanlarla, taşıtlarla, oyuncaklarla ve insanlarla ilgili kategorilerden sözcükler bulunur. 24

• Nelson’a göre küçük çocuklar sadece çevrelerinde gördükleri nesnelerin isimlerini üretebilirler. • Bloom’a göre ise bazı çocuklarda isimlerin bazılarında eylemlerin kullanımının baskın olduğu görülür. • Çocuğun ilk kullandığı sözcükleri annenin de çocuğuna yaptığı konuşmalarda kullanması dikkat çekicidir. 25

Çocukların anlam kategorileri yetişkinlere göre daha geniştir. Örneğin; çocuğun köpek algısı “hayvan ve 4 ayaklı olma” özelliğini içerdiği için bu algı, kedileri, inekleri, koyunları ve diğer 4 ayaklı hayvanları kapsar. 26

• Çocuklarda 12 -30. aylar arasında görülen bir diğer özellik ise anlam daralmasıdır. • Örneğin; çocuk köpek sözcüğünü sadece kendi köpeği için kabul edip söylüyorsa bu anlam daralmasıdır. 27

Anlam gelişiminde çocukların öncül görevlerinden biri kategorik kavramları edinmektir. Örneğin; köpek sözcüğünün hayvanlar sınıfına gönderme yaptığını anlamak gibi… 28

• Çocuklar iki sözcük dönemine geçince anlam bilgisi de gelişir. • 6 yaş civarında bir çocuğun sözcük dağarcığı 8 bin ile 14 bin sözcük arasında değişir. • 1 -6 yaş arasında her gün 5 -8 sözcük öğrenir. 29

• Okul öncesi dönemde çocuklar, büyükküçük, kalın-ince gibi niteleme sıfatlarını rahatlıkla anlayıp ifade edebilmektedirler. • Çocuklar tarafından daha az anlaşılır olanlar ise derin-sığ, yüksek-alçak, sağ-sol sıfatlarıdır. Bunun nedeni olarak anlam bakımından bu sıfatların daha karmaşık gelmesi veya daha seyrek kullanılması olabilir. 30

Bazı sözcükler de kullanıldığı yer, zaman ve kişiye göre yani bağlam içinde anlam bakımından değiştikleri için küçük çocuklar tarafından anlaşılması zor olabilir. Bunlar; bu, şu, orada, burada ve zaman bildiren sözcüklerdir. 31

• Okul dönemi boyunca da çocuğun sözcük dağarcığı giderek genişler. • 7 -11 yaşları arasında çocuk, cins ve türlere ait, niteleme ve mantığa yönelik sözcükleri daha rahat anlayıp ifade edebilir. • Çift anlamlı sözcüklerin anlamlarını edinir ve kullanmaya başlar. • 6 -9 yaş çocukları mizah kaynaklı bilmeceler ve fıkraların yapısını anlamakla birlikte anlamını çıkaramamaktadırlar. 32

Pragmatik Gelişim 33

Bloom ve Lahey’ye göre bebeğin iletişim davranışları 3 basamakta gelişir. 1 - Bebeğin refleksif hareketleri ön plandadır. Bazı davranış örüntüleriyle ne demek istediğini anlatmaya çalışır. 2 - İletişim gerçekleştirmek için davranışlarını daha da çeşitlendirirler. 3 - Çocuklar aynı mesajı farklı yollarla ifade edebilirler. 34

• 9 aylık bebekler el, kol hareketleri ve seslerle çok çeşitli iletişim amaçlarını gerçekleştirebilirler. • 10 ay civarında bebekler birebir etkileşimlerde sıra almayı başarırlar. 35

Çocuğa Yöneltilmiş Dil • Yetişkinlerin çocuğun dil düzeyine göre kendi dil kullanımlarını düzenlemeleridir. • Yetişkinler özellikle birincil bakıcılar, anneler bebekleriyle konuşurken abartılı vurgu, yüksek perdede seslerle, sözcükleri çok belirgin olarak söyleyerek konuşurlar. 36

• Okul öncesi yıllarda çocuklar sohbet ettikleri kişinin bilgi ve ilgi düzeylerine göre ifadelerini yönlendirmeyi öğrenirler. Karşısındaki kişiye neyi ne kadar iletmeleri gerektiğini kavrarlar. • 2 -3 yaşlarından itibaren öykü anlatabilirler, betimleme yaparlar, açıklama yaparlar, tartışırlar, fıkra anlatırlar. Daha da büyüdükçe bu anlatımları nitelik ve nicelik bakımından zenginleşir. 37

Kaynak • Topbaş, Seyhun. (Editör). (2005). Dilve. Kavram. Gelişimi. Ankara: Kök. Yayıncılık. 38