ERGENLERDE MADDE KULLANIM BOZUKLUU Do Dr Evrim Aktepe

ERGENLERDE MADDE KULLANIM BOZUKLUĞU Doç. Dr. Evrim Aktepe SDÜ Tıp Fakültesi Çocuk-Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı

TANIM � Madde kötüye kullanımı; yasal olmayan bir maddenin (örn. esrar) kullanılmasını ya da yasal olan bir maddenin (örn. alkol) zarar verici boyutta kullanılmasını ifade eder

TANIM � Madde kullanım bozuklukları; bilişsel, davranışsal ve fizyolojik belirtilerin olduğu bir kümedir � Belirgin maddeye bağlı sorunlara karşın kişi kullanmaya devam eder

TANIM � Madde kullanım bozukluğunda altta yatan özellik beyin döngüsünde ortaya çıkan değişikliktir � Zaman içinde tolerans gelişimi nedeniyle maddelerin istenen etkileri azalır ve istenmeyen etkiler, bağımlılık süreci ortaya çıkar

YÜKSEK BAĞIMLILIK POTANSİYELİ OLAN MADDELER 1) Opiyatlar: Morfin, Eroin 2) Uyarıcılar: Kokain, Ecstasy 3) Esrar ve benzerleri 4) Halüsinojenler: LSD 5) Sentetik kannabinoidler

MADDE KULLANIM SIKLIĞI VE TİPLERİ � 1995 -2004 yılları arasında ülkemizde lise öğrencilerinde yapılan çalışmalarda saptanan madde kullanım sıklığı: � Esrar: % 4 -5. 1 Uçucu: % 4 -8. 6 Ecstasy: % 0. 9 -3. 2 Eroin: % 0. 7 -2. 8 � � �

MADDE KULLANIM SIKLIĞI VE TİPLERİ � İstanbul’da 2006 yılında lise öğrencilerinde madde kullanım sıklığı % 14. 3, 2012 yılında yapılan çalışmada ise; birden fazla madde kullanımı %9. 7, sürekli esrar kullanımı %3. 8 � Ülkemizde yapılan çalışmalarda uçucu madde kullanım oranları değişik illerde %8. 9 -%12 oranları arasında

MADDE KULLANIM SIKLIĞI � Türkiye’de öğrencilerle yapılan araştırmalar, madde kullanımının yaygınlığının bölgelere ve maddenin türüne göre değişmekle birlikte genel olarak artış gösterdiğini ortaya koymuştur (2012) � Dünya Sağlık Örgütünün verilerine göre 15 -24 yaş grubunda kazalar, intiharlar ve cinayete bağlı ölümlerin dörtte üçüne madde kullanımı sebep olmaktadır

� Ergenlerin %70’inin çoğul madde kullanıcısı olduğu ve en çok lise çağında bu sorunu yaşadıkları bildirilmektedir. � Kullanıcıların tercih ettikleri maddeler yıllar içinde değişiklik göstermektedir. � Esrar yasadışı maddeler arasında en yaygın olarak kullanılan maddedir. � Bir diğer sık kullanılan madde; uçucu maddeler (bali, tiner, benzin)

ERGENLERİN MADDE KULLANIM NEDENLERİ � Eğlenmek � Heyecan aramak � Sosyal ve duygusal gereksinimlerini gidermek � Sorunlarından uzaklaşmak

ERGENLERDE ÖZELLİKLERİ MADDE KULLANIM � Ergenlerde madde kullanımı bir grup eylemidir � Diğerlerine sunulan bir performans göstergesidir � Davranışın diğerleri tarafından algılanış şekli önemlidir

ERGENLERDE MADDE KULLANIMINI TETİKLEYEN GELİŞİMSEL DAVRANIŞLAR � Bağımsız bir kimlik oluşturma çabası � Değişik yaşam tarzlarını ve davranışları deneme � Arkadaş grubunda kendisini kabul ettirme isteği � Erişkin gibi görünmeyi isteme

Madde kullanmaya başlama Okuldan uzaklaşma, başarısızlık, ailesiyle çatışmalar, çalışıyorsa işyerinde sorunlar Yaşanılan sorunlar nedeniyle madde kullanımı devam eder Ergenin çevresinde zaman içinde sadece madde kullanan arkadaşlarının kalması Arkadaş grubunun madde kullanmaya devam etmesi de ergenin maddeden uzaklaştırılmasını zorlaştırmakta

MADDE KULLANIMINA YOL AÇAN ETKENLER � Arkadaş grubuna bağlı etkenler � Aile ve ebeveyne bağlı etkenler � Kişiye bağlı etkenler � Biyolojik etkenler � Toplumsal, Kültürel, Sosyal etkenler

ARKADAŞ GRUBUNA BAĞLI ETKENLER � Kişinin arkadaşlarının madde kullanması � Arkadaş grubunun madde kullanımı ile ilgili tutumları: Madde kullanımına sıcak bakan arkadaş grubu olan kişilerde madde kullanımı daha sıktır

Ergenlerde madde kullanımında arkadaş etkisi � Hem kızlarda hem de erkeklerde arkadaş etkisi madde kullanım riskini arttırmaktadır

Ergenlerde Madde Kullanımında Arkadaş Etkisi Ergenlik döneminde Ailelerinden ayrışma Arkadaşlarına yakınlaşma Dahil olduğu grubun özellikleriyle özdeşleşme Grup davranışlarına benzer davranış gösterme

MADDE KULLANAN ERGENLERİN ARKADAŞ GRUBU ÖZELLİKLERİ � Madde kullanımı açısından arkadaş grubu ergen için ne ölçüde risk etkeni oluşturmakta? � Ergeni riskli arkadaş grubuna yönlendiren etkenler nelerdir? � Örneğin; olumsuz davranışları olan ergenler mi olumsuz davranışları olan arkadaşlar edinmekteler? � Ergenin riskli arkadaş grubunun yapısı incelenmeli

MADDE KULLANAN ERGENLERİN ARKADAŞ GRUBU ÖZELLİKLERİ � Kimlik arayışı içinde olma � Okulda yalnız bırakılma ve arkadaşları tarafından dışlanma � Bu ergenler toplumsal kurallara aykırı davranışlar gösteren ergen grupları içinde kimlik bulabilirler ve bu gruplar tarafından kabul görebilirler

AİLE VE EBEVEYNE BAĞLI ETKENLER � Aile bireylerinden birinin madde kullanması � Ebeveynlerin madde kullanımına sıcak bakması � Ebeveyn kontrolü ve gözetiminin yetersiz olması

ANNE BABA MADDE KULLANIYORSA � Rol model kavramı: Gençlik çağı gençlerin yaşadığı toplumdan, özdeşim örneklerinden en çok etkilendiği, öğrenmede model olmanın önemli rol oynadığı dönemdir � Çocuklarda madde kullanımına yönelik olarak olumlu düşüncelerin gelişimi � Çocukların ev ortamında maddeye ulaşma olanakları daha kolay olmakta

AİLE VE EBEVEYNE BAĞLI ETKENLER � Ebeveynlerin madde kullanımı ve sapkın davranışlara gösterdiği toleransın fazla olması � Ebeveyn ve çocuk arasındaki yakınlığın ve bağlılığın olmaması, aile içi ilişkilerin yetersizliği

AİLE VE EBEVEYNE BAĞLI ETKENLER � Ebeveynlerin çocuğun yaşamı ile ilgili olmaması � Aile içinde uygun olmayan disiplin yöntemlerinin varlığı � Ailenin sosyoekonomik düzeyi

MADDE KULLANIMINDA FARKLILIĞININ PAYI SOSYOEKONOMİK YAPI � Sosyoekonomik düzeyi düşük olan toplumlarda hangi faktörler ergeni madde kullanımına yönlendirebilmektedir? � Yaşam koşullarının ağırlaşması Ekonomik sıkıntılarla gelen aile içi sorunlar Bireylerin baş etme becerilerindeki yetersizlikler Gelecek için beklenti kaybı � � �

MADDE KULLANIMINDA FARKLILIĞININ PAYI SOSYOEKONOMİK YAPI � Yüksek sosyoekonomik düzeye sahip ailelerdeki ergenleri madde kullanımına iten sebepler � Ergenlere daha toleranslı davranılması İstediği her şeyi elde etmesi nedeniyle tatminsizlik duygusu yaşama Maddi olanaklar nedeniyle maddeye ulaşım kolaylığının olması � �

AİLE VE EBEVEYNE BAĞLI ETKENLER � Ebeveynlerin ruhsal hastalığı: Depresif belirtilerin varlığı � Ailenin eğitim düzeyi � Aile içinde sosyal desteğin az oluşu, aile içi çatışmalar �

AİLE VE EBEVEYNE BAĞLI ETKENLER � Aile içinde sıcaklık ve şefkatin olmaması � İlişkilerin düşmanca ve kopuk yaşanması � Anne babaların ilgisiz, aşırı izin verici, reddedici ve ihmalkar olması

AİLE VE EBEVEYNE BAĞLI ETKENLER � Aile sistem yaklaşımına göre; ergenin madde kullanmasının aile için bir işlevi bulunmakta ve ergen madde kullanarak aile üyelerinin hepsinin dikkatini anne-babanın evlilik çatışması gibi sorunlardan uzaklaştırarak madde kullanımına yöneltmektedir

MADDE KULLANAN ERGENLER NE TARZ AİLE ORTAMINDA YAŞAMAKTADIRLAR? � Ebeveynlerin fiziksel ve psikolojik eksikliğinin hissedildiği aile ortamı � Çocuğun ebeveynleri yaşadığı aile ortamı � Çocuğa yönelik ilginin, sevginin, şefkatin, takdirin olmadığı aile ortamı tarafından red deneyimlerinin yoğun

MADDE KULLANAN ERGENLER NE TARZ AİLE ORTAMINDA YAŞAMAKTADIRLAR? � Ebeveyn kontrolü ve gözetiminin yetersiz olduğu aile ortamı � Ebeveyn ergen arasında iletişim kopukluğunun olduğu, düşmanca ve destekten yoksun, bütünlük ve işbirliğinden uzak aile ortamı � Boşanma, ölüm gibi sebeplerle oluşan tek ebeveynli aile ortamı

KİŞİYE BAĞLI ETKENLER � Ergenin erken çocukluk döneminde davranım sorunlarının olması � Ergenin içine kapanık olup duygularını ifade etmede güçlük çekmesi � Düşük benlik saygısına sahip olunması � Okulu sevmeme, akademik alanda başarısızlık gösterme

KİŞİYE BAĞLI ETKENLER � Fiziksel-cinsel, duygusal istismar öyküsüne sahip olunması � Ebeveyn kaybı (baş edebilme stratejisi olarak madde kullanımı) � Sorun çözme yetisinin düşük olması

KİŞİYE BAĞLI ETKENLER � Dürtülerini ve öfkeyi kontrol edememe � Stresle başa çıkmada zorluk çekme � Çevre baskısına karşı koyamama � Benlik saygısını artırma isteği

KİŞİYE BAĞLI ETKENLER � Kendini tehlikeye atma ve risk alma eğilimi � Özgürlük ihtiyacı � Daha büyük görünme isteği � Medyada görünen hoşa giden kişilere benzeme isteği � Akademik/sportif performansı artırma isteği

KİŞİYE BAĞLI ETKENLER � Ruhsal hastalığa sahip olma: � Depresyon, Duygudurum bozuklukları, Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu, Anksiyete Bozuklukları � Ergenler zemindeki ruhsal sorunların belirtilerini bastırmaya yönelik olarak madde kullanırlar. � Okula daha az bağlı olma: Yoğun devamsızlık sonucu boş zamanlarını arkadaşlarıyla madde kullanımı ile geçirmek �

BİYOLOJİK ETKENLER � Genetik yüklülük � Özellikle erkeklerde kalıtım önemli bir rol oynamaktadır

TOPLUMSAL-KÜLTÜREL-SOSYAL ETKENLER � Nüfusun çok ve fiziksel şartların kötü olduğu toplumlar � Yüksek suç işleme oranı olan ortamlarda yaşama � Maddeye ulaşmanın kolay olması � Yaygın madde kullanımı olan ortamlarda yaşama

TOPLUMSAL-KÜLTÜREL-SOSYAL ETKENLER � Toplumun kültürel ve ahlaki yapısı � İşsizlik, fakirlik � Ergenin yaşadığı mahallede madde kullanımının hoş görülmesi � Yaşanan çevrede suç işleme oranının yüksek olması

TOPLUMSAL-KÜLTÜREL-SOSYAL ETKENLER � Toplumun madde kullananlara bakış açısı � Madde kullanımının yasaklanması ile ilgili kanunların varlığı ve uygulanabilirliği � Madde bağımlılığı probleminin medyada ele alınış biçimi

MADDE KULLANIMI İLE İLGİLİ ÇEVRESEL KORUYUCU FAKTÖRLER � Aile bağların güçlü olması � Ailenin ergeni okulda başarılı olabilmesi için desteklemesi � Ergenin davranışlarının aile tarafından izlenmesi ve uygun rehberliğin sağlanması

Ergeni akran etkisi ile madde kullanımından koruyan etkenler � Kendine güven � Karar verme becerisi � Okulu sevme � Akademik başarı � Okulda ders dışı etkinliklere katılma

ERGENLİKTE MADDE KULLANIMININ YETİŞKİNLİK DÖNEMİNE YANSIMASI � Aynı düzen ve dozda madde kullanımına devam edilmesi � Madde kullanımının azaltılması/kesilmesi � Giderek kullanılan madde miktarının artması ve farklı maddelere geçilmesi

MADDE KULLANIMI İLE BİRLİKTE ERGENLERDEKİ RİSKLİ DAVRANIŞLAR GÖRÜLEN

MADDE KULLANIMI VE RUH SAĞLIĞI � Ergenlik döneminde maddenin ilk kullanımından tedavi için başvurmaya kadar geçen süre 24 -29 ay olarak bildirilmektedir � Bu durum Madde Kullanım Bozukluğu olan gençlerde ilk belirtilerin ebeveyn gözünden kaçtığının ya da yok sayıldığının göstergesidir � İlk deneme döneminde sorunun saptanması koruyucu ruh sağlığı girişimleri açısından önemlidir

AİLE ERGENİN ANLAYABİLİR? � MADDE En kesin yöntem idrar testidir KULLANDIĞINI NASIL

AİLE ERGENİN ANLAYABİLİR? MADDE KULLANDIĞINI Madde kullanımının belirtileri � Ergen aile ilişkilerini azaltır � Her zamankinden daha fazla para harcamaya başlar � Yeni arkadaşlar edinmeye başlar NASIL

AİLE ERGENİN MADDE KULLANDIĞINI NASIL ANLAYABİLİR? � Kendine olan özeni azalır � Çevre ve arkadaşlar eski önemini yitirir � Hafif uykulu ve yorgun görünebilirler � Yeme alışkanlıkları bozulur, kilo kaybedebilirler � Daha sinirli olabilirler

MADDE KULLANAN BİR GENCİN AİLESİNİN YAPMASI GEREKENLER � Onun farklı olduğunu kabullenmeli � Duygularını kontrol etmek: Kabahat kimsede değil, çocuk-aile arası ilişkide sorunlar olabilir �

MADDE KULLANAN BİR GENCİN AİLESİNİN YAPMASI GEREKENLER � Sınırları koymak � Sorumluluğunu almasını sağlamak � Beklentilerini düşürmek

MADDE KULLANAN BİR GENCİN AİLESİNİN YAPMASI GEREKENLER � � Onu anlamak: Eleştirilmesi gereken ergen değil davranışlarıdır Ergenle iletişimin kalitesini arttırmak: İyi iletişim için iyi dinlemek gerekir. Çocuğunuzu dinlediğinizi ve anladığınızı gösterin

MADDE KULLANAN BİR GENCİN AİLESİNİN YAPMASI GEREKENLER � � Yeni beceriler kazanmak: Çatışmaları çözme yöntemleri geliştirilmeli İlk adımı atan olmak: Öncelikle anne baba değişmeli, sonrasında ergen de değişmeye başlar

MADDE KULLANAN BİR GENCİN AİLESİNİN YAPMASI GEREKENLER � � � Hayatı sürdürmek: Anne baba hayatını çocuğun üzerine odaklamamalıdır. Bir yandan çocuğuyla ilgilenirken kendi yaşamlarını da sürdürmelidirler Çatışmaları çözmek: Öfkeliyken çatışma çözümü yapılmaz. Çatışmalar tartışmayla ya da kavgayla çözülmez Onu desteklemek: Madde kullanan ergenin de doğru yaptığı şeyler vardır. Olumlu davranışlar fark edilmeli ve övülmelidir

MADDE KULLANAN BİR GENCİN AİLESİNİN YAPMASI GEREKENLER � � � Dinleyin: Problemlerinizi ve iyi vakitlerinizi paylaşın Onunla konuşun: Düşüncelerine saygı gösterin. Nasihat dili kullanmadan kendi hatıralarınızı aktarın Hayır demesini öğretin: Verdiği kararlarda arkadaş baskısı rol oynadığında yaşayabileceği olumsuz sonuçları ergen fark edebilmeli

MADDE KULLANIMINI ÖNLEMEK İÇİN AİLE NE YAPMALIDIR? � � � Örnek olun: Çocuğunuzun kötü alışkanlıklar edinmesini davranışlarınızla ilk önce onlara örnek olun istemiyorsanız Teşhis koymayın: Size bir sıkıntısından bahsettiğinde hemen etiket koymaya çalışmayın Arkadaşlarını tanıyın: Gencin özel hayatına dikkat ederek arkadaşlarını tanıyın

MADDE KULLANAN BİR GENCİN AİLESİNİN YAPMASI GEREKENLER � � � Konferans vermeyin: Deneyimlerinizi çocuğunuzla paylaşın fakat nasihat tarzında olmasın Tehdit etmeyin: Kısa süreli olarak çocuğunuzu korkutmaya yarar ama etkili olmaz Ahlak dersinden kaçının: Yaptığının ne gibi olumsuz sonuçlara yol açtığını ve ne gibi duygular uyandırdığını çocuğunuzla paylaşın

� BAĞIMLILIKLA MÜCADELENİN TEMEL ŞARTI KORUNMADIR

BAĞIMLILIKTAN KORUMA YAKLAŞIMLARI � Madde kullanımına yönelik olarak yapılan aile temelli önleme programlarının ergenlik öncesinde başlamak gerekmektedir � Anne-baba-çocuk ilişkileri ve aile ilişkilerini geliştirmek amacıyla önleyici programların hazırlanması erken çocukluk döneminden itibaren olmalıdır � Ergenlerin olumlu benlik imajlarına sahip olmaları, kendilerini tanımaları ve problem çözme becerisine sahip bireyler olmaları için çalışılmalı

BAĞIMLILIKTAN KORUMA YAKLAŞIMLARI � Okul içi ve çevresine maddelerin zararları hakkında bilgilendirici broşürler asılması � Madde bağımlılığı ile ilişkili toplumun tümüne yönelik epidemiyolojik çalışmalar yapılmalı � Uyuşturucu maddelerle mücadelede yasal ve cezai önlemler alınmalı ve toplumsal duyarlılık sağlanmalı

� Yapılan bir çalışmada madde kullanımına yönelik okul için alınabilecek tedbirler açısından öneriler; � Travmatik bir olay yaşayan, � Ebeveyn kaybı olan, � Ailesinde madde bağımlılığı olan, � Okula mazeretsiz olarak devamsızlık yapan öğrencilerin okul sağlık hizmetleri kapsamında daha yakından izlenmesi ve desteklenmeleri

MADDE KÖTÜYE KULLANIMINDA GİDİŞ VE SONUÇ Kötü prognostik özellikler: � Erken başlangıç � Ağır maddelerin kullanımı � Komorbid durumlar

MADDE KÖTÜYE KULLANIMINDA GİDİŞ VE SONUÇ Olumlu prognostik faktörler: � Ailenin tedaviye katılması � Pratik problem çözme becerilerinin oluşu � Akademik yardım ve hobilerin sağlanması

MADDE KÖTÜYE KULLANIMINDA GİDİŞ VE SONUÇ Olumlu prognostik faktörler: � Yüksek zeka seviyesi � Pozitif özsaygı � Normlara ve değerlere inanma � Madde kullanımı konusunda tutarlı rol modelleri � Geleneksel değerleri benimsemiş arkadaş grubuna sahip olma � Başarıyı yakalama şansı sunan ve ergeni kucaklayan okul yapısı

OLGU SUNUMU � 16 yaşında ergen � Başvuru şikayetleri: sinirlilik, sabırsızlık, okula devamsızlık, ders başarısında düşme, yalan söyleme � Yakınmaların öyküsü: Lise-1’de aile ve öğretmenlerine karşı gelme, derse odaklanmada zorluk, derslerde başarısızlık, giyim tarzında değişme, eve geç gelme

� AİLE ÖYKÜSÜ � Anne baba ayrılmış � Anne depresif bozukluk tanısıyla psikiyatrik tedavi almakta � Babayla düzenli görüşme yok

� AKADEMİK ÖZELLİKLER � İlkokul döneminde dikkat sorunları, dersi dinlememe � Ortaokul döneminde akademik problemler � Müziğe yetenekli, gitar eğitimi almış, güzel sanatlar lisesini kazanmış

� MADDE KULLANIMI ÖYKÜSÜ � Lise 2. sınıfta 1 yıldır esrar kullandığı anlaşılmış ve anne tarafından tedavisi için getirilmiş � � Ergen: “Arkadaş ortamında esrar kullanıyorum, bağımlılık yapmaz ki herkes kullanıyor” � Son 3 aydır her hafta sonu esrar kullanımı mevcut

Psikiyatrik değerlendirme sonucu olgunun aldığı tanılar: � Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu � Depresif bozukluk � Alkol/madde kullanımı bozukluğu

ÖZETLE � Madde kullanımı toplumu tehdit eden en önemli halk sağlığı sorunlarından birisidir � Ergenler en önemli risk grubunu oluşturmaktadır � Ergenlerde madde kullanımı en sık atlanan durumlardan birisidir

ÖZETLE � Zararlı madde kullanımını azaltmak için erken dönemde kullanımın önlenmesi gerekmektedir � Ergenin aile, okul ve çevresi gibi yaşamını etkileyen tüm elementlerin koordinasyonunun sağlandığı çok yönlü tamamlayıcı yaklaşımla gerekli önlemler alınmalıdır