Erfelijkheid 4 havo Overzicht Thema 3 Onderbouw herhaling

Erfelijkheid 4 havo

Overzicht: Thema 3 �Onderbouw herhaling �Werken met genen �Monohybride kruizingen �Geslachtshormonen �Meer dan 2 genen + letale factoren �Dihybride kruizingen � Onafhankelijke overerving � Gekoppelde overerving

Celdeling � 2 soorten celdeling � Mitosen (normaal) � Meiose (geslachtelijk) �Mitose gaat in verschillende stappen � (“ 2 n” ofwel Diploïd) �Meiose = Geslachtelijke celdeling. � (“n” ofwel Haploïd) De stappen van Mitose

Meiose

Genotype en Fenotype � Alles wat te zien is aan de buitenkant. � Genotype � Alles wat aan de binnenkant te zien is. � Desoxyribonucleïnezuur � Chromosomen � Waar is dat?

Fenotype �Hoe onstaat het fenotype? � Genotype + invloed van milieu �Is het fenotype permanent? �Is het genotype permanent?

Genotype �Chromosomen komen in paren voor. �Mens heeft 46 chromosomen �Dat zijn 23 paar. � 23 n �Het laatste paar bepaald je geslacht. � XX � XY

Karyogram �Gerangschikte chromosomen � Welke is de man/vrouw?

Chromosomen en genen �Alles in 46 chromosomen (hele lichaam, elke cel) �Chromosomen bestaan uit genen �Een geeft de informatie voor 1 eigenschap. �Niet alle genen staan overal in het lichaam “aan”. � Hoofdhaar � Lever � Ogen

Chromosomen verdelen �Chromosomen in paren. � Vader 1 x en moeder 1 x � Chromosomen horen bij elkaar. (dus de gene erop ook) � Zelfde SOORT genen, maar andere uitwerking. � Geslachtscellen Verdeling in chromosomen.

Genen worden dus ook verdeeld. �Hoe verloopt deze verdeling? �Hoe worden keuzes gemaakt? �Wat is het gevolg van deze verdeling? �Nogmaals: Waar vind deze verdeling in het lichaam plaats?

Alles bij elkaar � Genotype = de verzameling eigenschappen van het individu die is geërfd van de ouders � Fenotype = het totaal van alle waarneembare eigenschappen (kenmerken) van een organisme � Chromosoom = [Grieks: χρώμα (chroma) = kleur; σώμα (soma) = lichaam] is een drager van een deel van het erfelijk materiaal (DNA) van een organisme. � Gen (allel) = een discrete eenheid van erfelijk materiaal, waarmee organismen erfelijke eigenschappen doorgeven aan hun nageslacht. Genen zijn onderdeel van chromosomen en bestaan uit stukken DNA. Alle genen samen bepalen het functioneren van de cellen waaruit het organisme is opgebouwd. � Gameet = De mogelijke geslacht allelen van de ouders. Bij Aa = dat dus A of a � Karyogram = een afbeelding van de chromosomen, zoals deze tijdens een bepaald stadium (metafase) van de celdeling te zien zijn onder een microscoop.

Kruisingen � Monohybride � Dihybride �Onafhankelijk �Gekoppeld �Johann Medel (1822 -1884) � Erwten Chromosoom bij meiose 1

Mendels ontdekking �Observatie van mendel � Vader met zwart haar, moeder had blond haar. � Al hun kinderen hadden zwart haar. � De kinderen van de kinderen hadden ¾ zwart haar en ¼ blond haar. � Hoe kon het dat na 2 generaties opeens de eigenschap voor blond haar weer terug kwam?

Terminologie van de erfelijkheidsleer � Dominant = Het gen (allel) dat tot uiting komt. (A) � Recessief = Het gen dat aanwezig kan zijn, maar niet altijd tot uiting komt. (a) � Homozygoot = 2 x dezelfde genen � Homozygoot dominant = 2 x een dominant gen (AA) � Homozygoot Recessief = 2 x een recessief gen (aa) � Hetrozygoot = een gen van beide (Aa) � Gebruik altijd een duidelijke letter: � Aa of Oo? � Bb of Zz?

Jongen of meisje? �Wat is de kans dat een jongen of een meisje geboren zal worden? Laat zien met een kruisingsschema � Wie bepaald dus het geslacht? � Geef je antwoord in % � Geef je antwoord ook in een breuk weer.

Uitleg met kruisingen �Gen voor haarkleur = A of a �Gen voor blond = a �Gen voor zwart = A �Welke haarkleuren hebben de volgende mensen met hun genotype? � AA � Aa � aa

Terug naar Mendel �Laat nu zien dat het mogelijk is wat mendel had waargenomen. �Gebruik kruisingschema’s om te laten zien dat het klopt wat hij waarnam met de onderstaande informatie. �Vader: (AA) x Moeder (aa) � Gameten: � Mogelijke genotype F 1: � Mogelijke genotype F 2:

Verschillen in dominantie �Intermediar � Er zijn niet 2 mogelijkheden, maar 3! � Bijvoorbeeld bij sommige bloemen: � AA= Rood, aa= wit en Aa = roze �Onvolledig dominant � Bruine ogen = H. dominant (AA) � Blauw ogen = H. recessief (aa) � Lichtbruine ogen = Hetrozygoot (Aa)

Stambomen � Vierkant = man � Rondje = Vrouw 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Persoon 1 heeft genotype AA, persoon 2 heeft genotype aa. Wat is het genotype van persoon 4? En het genotype van persoon 6? Persoon 8 heeft genotype aa. Wat is het genotype van persoon 3? Persoon 7 heeft genotype Aa. Wat is het genotype van persoon 10? Krullend haar is dominant (A) over steil haar (a). Wat is het fenotype van persoon 4? Wat is het fenotype van persoon 2? Is persoon 6 heterozygoot of homozygoot?

Stamboom, Geef de genotype van alle personen! Wit = recessief Zwart = dominant

Trukjes / tips! �Vul eerst alle homozygoot recessive in (aa) �Kijk altijd naar de kinderen �Neem de tijd �Probeer overzicht te behouden, schrijf de genotype (als het kan) in de stamboom zelf. �Ga je antwoorden na!

Geslachtschromosomen �X-chromosomale overerving � Eigenschap ligt NIET op de Y �Kleurenblindheid �Of andere aandoeningen

X-chromosmale oefening �Ziekte = Xa � Dus iemand met Xa. Xa of Xa. Y = ziek �Iemand met XAXa of XAY niet �Vul het schema in voor de volgende kruising: XAXa met Xa. Y, en beantwoorde de vragen: � Was de vader ziek? � Hoeveel % van de kinderen is mogelijk ziek? � Hoe noemen we de moeder in dit geval?

Meerdere genen en letale factoren � Voor de bleodgroep zijn 3 genen (IA, IB en i) � A en B zijn dominant. � i is recessief. � IAIA en IAi = bloedgroep A � IBIB en IBi = bloedgroep B � IAIB = Bloedgroep AB � ii = bloedgroep O � Werk de volgende vraag uit in een kruisingschema: � Man met bloedgroep O krijgt een kind met een vrouw van bloedgroep AB. � Hoeveel % van de kinderen heeft bloedgroep AB? � Hoeveel % heeft bloedgroep A?

Wat zijn de genotype?

Letale genen: Kuifkanaries �Bij kuifkanaries is het gen voor een kuif dominant (B) �Als hij homozygoot recessief is dan heeft hij geen kuif �Als hij homozygoot dominant is dan komt het ei niet uit! �Bb x Bb � Wat zijn de gameten? � Wat zijn de genotype van de nakomelingen? � Er worden 200 kanaries verwerkt, hoeveel komen er niet uit hun ei?

Dihybride kruisingen (onafhankelijk) �Waar staat onafhankelijk voor? �Lijkt heel erg op mono �Oefening: �Aa. Bb x Aa. Bb � Maak een schema � Wat zijn de gameten? � Wat zijn de mogelijke genotype? � Hoe vaak komt elk genotype voor? � Kan je dit in een verhouding schrijven (totaal 16) BIOPLEK

Voorbeeld bij paarden �Andere genotype hebben ook een ander fenotype! � SPOT DE FOUT IN DIT PLAATJE!

Kruisingen zonder schema bepalen �Stel je hebt 2 eigenschappen (A en B) �Bladlengte (lang =A kort =a) en oppervlakte type (Ruw = B Glad = b) � Als je Aa x Aa kruist, welke verhouding lang en kort heb je dan? � Als je Bb x Bb kruist welke verhouding ruw en glad heb je dan? � Maak een schema om het aan te tonen. �Volgende dia:

Verhoudingen � 3: 1 lang/kort (¾ lang en ¼ de kort) � 3: 1 Ruw/glad (¾ de Ruw en ¼ de glad) de �Hoeveel bladeren zijn dan lang en ruw? � ¾ x ¾ = 9/16 �Hoeveel bladeren zijn dan kort en ruw? �Hoeveel bladeren zijn dan kort en glad?

Gekoppelde overerving +crossing over �De eigenschappen liggen op hetzelfde chromosoom! � Pak de juiste paragraaf, maak 2 tallen en leg elkaar de stof uit. � Ik loop rond om te helpen. Eerste 3 minuten mogen geen vragen worden gesteld! �Succes! BIOPLEK

Verrijkingsstof: Crossing over �Stukken DNA worden uitgewisseld bij gelijke soorten chromosomen. � Breuken in het DNA tijdens de Mitose (Later meer) �Wat is het effect? � Informatie kan verplaatsen en dus anders tot uiting komen. � Effect op het individu? � Effect op het nageslacht?