EPDEMYOLOJK YNTEMLERN KULLANIM ALANLARI 1 l Epidemiyoloji sal

EPİDEMİYOLOJİK YÖNTEMLERİN KULLANIM ALANLARI 1

l Epidemiyoloji sağlığı ilgilendiren tüm olayların dağılımının, bunların nedenlerinin ve çözüm yollarının araştırılmasında kullanılan yöntemlerin temel kurallarını öğreten bir bilim dalıdır. 2

Morris’e göre epidemiyolojinin kullanım alanları: Sağlık sorunlarının zaman süresi içinde gösterdiği değişimin incelenmesinde 2. Toplumun sağlık sorunlarına tanı konulmasında 3. Bir hastalığın klinik tablosunun tam olarak belirlenmesinde 1. 3

4. Kişilerin belirli sağlık sorunları ile karşılaşma olasılıklarının-risklerinin saptanmasında 5. Sendromların belirlenmesinde 6. Hastalık ve sağlık sorunlarının nedenlerinin araştırılmasında 7. Sağlık kurumlarının çalışmalarının değerlendirilmesinde 4

1. Sağlık sorunlarının zaman süreci içinde gösterdiği değişimin incelenmesi Farklı zaman kesitlerinde toplumda sık görülen sağlık sorunlarının neler olduğu, l Bunların boyutlarının ne ölçüde değiştiği gibi sorulara cevap bulmaya çalışır l Sağlık sorunlarının tanılarını, tedavilerini, prognozunu ve bu sorunlardan korunmayı önemli ölçüde etkileyen faktörler: -Zaman süreci içinde birey ve toplumların sağlık konusundaki bilgi, tutum ve davranışları -Sosyal yaşantıları, ekonomik olanakları, çevre koşulları, -Sağlık alanındaki yeni buluş ve uygulamalar, sağlık hizmetlerinin nitelik ve niceliği l 5

1. Sağlık sorunlarının zaman süreci içinde gösterdiği değişimin incelenmesi (devam) Soğan kabuğu prensibi: -Bazı durumlar önemini kaybederken bazılarının daha yaygınlaşması toplumun sağlık sorunlarının değişmesi ‘yeni’ sorunlar ortaya çıkmasına neden olur -Soyulan her kabuğun altından bir yenisi ortaya çıktığı için bu olgu ‘soğan kabuğu prensibi olarak adlandırılmıştır. l 6

1. Sağlık sorunlarının zaman süreci içinde gösterdiği değişimin incelenmesi (devam) Örneğin: 20. yy. ilk yarısında kitle halinde öldüren bulaşıcı hastalıklar kontrol altına alındıktan sonra kronik dejeneratif hastalıklar ön plana çıkmıştır l Gelişmekte olan ülkelerde yüksek doğurganlığın kontrol altına alınmasıyla bugün için önceliği olan ana ve çocuk sağlığını ilgilendiren sorunlar azalacak yerini gelecekte yaşlanan nüfusun geriatrik sorunları alacaktır. l 7

1. Sağlık sorunlarının zaman süreci içinde gösterdiği değişimin incelenmesi (devam) l Rölatif Artma: -Herhangi bir sisteme ilişkin hastalık grubunun içinde, bazılarında diğerlerine oranla artma veya azalmalar olabilir. 8

1. Sağlık sorunlarının zaman süreci içinde gösterdiği değişimin incelenmesi (devam) l Kesin artma: -Herhangi bir hastalığın görülme sıklığında artma olup olmadığı konusunda genellikle klinik izlenimler yardımcıdır -Bu izlenimlerin doğru olup olmadığının toplumdan elde edilecek sağlık istatistikleri ile belirlenmesi gerekir -Artışın kesin olabilmesi için hasta kişi sayılarını bilmek yeterli değildir. 9

-Hasta sayısının hastalığa yakalanma riski altındaki kişilere oranlaması ile elde edilen hastalık hızlarında artış olmalıdır (prevalans, insidans) -Çünkü hasta kişi sayısı çok çeşitli nedenlerle ilgili olarak artmış olabilir. -Yeni tanı yöntemlerinin bulunması, sağlık istatistiklerinin daha iyi bir şekilde kaydedilmesi gibi. 10

2. Toplumun sağlık sorunlarına tanı konulması Bir klinisyene başvuran hasta kişinin yakınmaları, öykü, fizik muayane bulguları ve çeşitli laboratuvar testleri yardımıyla hastalığının belirlenmesi ‘klinik tanı’ l Aynı şekilde toplumun da sağlık sorunlarına epidemiyolojik incelemeler, bilgiler ile ‘toplumsal tanı’ konulur. l 11

2. Toplumun sağlık sorunlarına tanı konulması l Toplumsal tanı ölçütleri hızlar (ract) ve oranlardır (ratio) l Bunlar bir toplumdaki ölüm, doğum, hastalık ve sağlığı ilgilendiren diğer konulardaki sorunların düzeylerini belirlemek üzere geliştirilmiş sağlık ölçü birimleridir. 12

2. Toplumun sağlık sorunlarına tanı konulması Toplumun sağlık sorunlarında tanı- tedavikorunma-değerlendirme TOPLUMUN SAĞLIK SORUNLARI A. TANI KOYMA 1. Toplum Yapısının İncelenmesi (Anamnez Alma) -Nüfus yapısı -Fizik, biyolojik, sosyal çevrenin incelenmesi l 13

2. Toplumun sağlık sorunlarına tanı konulması 2. Toplumun Sağlık Sorunlarının İncelenmesi (Fizik Muayene) -Çevresel etkenlerin belirlenmesi -Toplum taramaları -Konu ile ilgili çalışmaların tümünün dökümünün yapılması 3. Ayrıntılı Tanı Yöntemleri (Laboratuvar Testleri) -Toplumsal tanı yöntemleri: Ölüm, doğum, hastalık hız ve oranları -Bazı hastalıkların epidemiyolojisi ile ilgili özel araştırmalar -Toplumun sağlık gereksinimlerini, sunulan hizmetlerden yararlanma düzeylerini belirlemek -Bazı konularda karşılaştırmalar yapabilmek için geliştirilmiş ortak standartların kullanılması 14

2. Toplumun sağlık sorunlarına tanı konulması B. KORUNMA-TEDAVİ-DEĞERLENDİRME 1. Korunma-Tedavi -Sağlık eğitimi -Çevreyi olumlu hale getirme -Bağışıklama -Beslenme düzeyini yükseltmek -Aile planlaması -Bazı konularda kampanyalar açılması -Bazı konularda özel programlar başlatma -Bazı konulara özgü sağlık hizmeti sunma 15

2. Toplumun sağlık sorunlarına tanı konulması 2. Değerlendirme Aşaması l Müdahale araştırmaları -Saha -Klinik -Sağlık hizmet araştırması l Maliyet/yarar analizleri 16

2. Toplumun sağlık sorunlarına tanı konulması Herhangi bir hastalığın veya sağlığı ilgilendiren başka bir olayın toplum sağlığı için sorun olup olmadığını belirlemek için en önemli kriterler: l Toplumda görülme sıklığı l Neden olduğu ölüm düzeyi l Neden olduğu kalıcı sekel, komplikasyon sıklığı ve önemi l Yol açtığı işgücü ve ekonomik kayıp boyutları 17

3. Klinik tablonun tam olarak belirlenmesi Örnek: -1957 -58 yıllarında Londra’nın tüm hastanelerinde rüptüre kalp nedeniyle toplam 83 ölüm saptanmıştır -İskemik kalp hastalığının tüm belirtilerine rastlandığı halde ventrikül rüptürüne çok az rastlanması ilginç gelmiş ve adli tıpla temasa geçilmiş -Adli tabip yaptığı otopsilerde böyle olaya haftada birkaç kez rastladığını bildirmiş ve bunun üzerine ayrıntılı incelemeye geçilmiştir -Aynı dönemde adli tabiplerin 531 ventrikül rüptürü saptadıkları bulunmuştur. l 18

3. Klinik tablonun tam olarak belirlenmesi -Hastanelere ise tüm olguların ancak %13, 5 kadarı başvurmuştur -Bunun nedeni de iskemik kalp hastalıklarında ani ölümlerin çoğunluğunun ventrikül rüptürü olması ve bu olguların hastaneye dahi yetişemeden ya evde ya da yolda ölmeleridir. -Sonuç olarak sadece hastane vakaları üzerinde inceleme yapılması iskemik kalp hastalıklarının klinik tablosunu tam olarak yansıtmamakta ve yanıltıcı sonuçlara götürmektedir. 19

3. Klinik tablonun tam olarak belirlenmesi Buzdağı olgusu (Iceberg Phenomenon): -Toplumda herhangi bir hastalığı olan kişilerin tümü ‘hasta evreni’ bir buzdağına benzetilirse, belirti veren, kendiliğinden bir sağlık kurumuna başvuran ve tanı konulabilen bölümün bu dağın, ancak tepesindeki küçük bir kısmını oluşturduğu araştırmalarla da saptanmıştır l 20

21

3. Klinik tablonun tam olarak belirlenmesi (devam) Buzdağı olgusuna ilişkin önemli bazı hastalıklar şunlardır: -Kronik hastalıklar: Tbc, sifiliz, kurşun zehirlenmesi, diş çürükleri, gebelik toksemileri, pnömokonyozlar, deri kanseri, serviks kanseri, doğuştan kalça çıkığı, üriner sistem enfeksiyonları, diabet, iskemik kalp hastalıkları, meme kanserleri -Akut bulaşıcı hastalıklar: Menengokoksik enf, streptokok enf, poliomyelit, difteri, tetanoz, trahom l 22

3. Klinik tablonun tam olarak belirlenmesi (devam) Örnek: Toplumda Brusella Taraması -Etkeni: Brucella melitensis. -Bulaş yolu: Hayvanlarda yaşar ve bunların vücut salgıları, ürünleri (süt, peynir vb. ) ile insanlara bulaşır. -Hastalığın belirtileri: genellikle baş ağrısı, halsizlik, subfebril ateş, terleme, eklem ağrıları gibi çok spesifik olmayan belirtiler -İstatistiklerin düzenli tutulmadığı için bildirilen vaka sayıları da azdır. l 23

3. Klinik tablonun tam olarak belirlenmesi (devam) -Buna göre Brusellosis konusunda Etimesgut Sağlık Bölgesi’nde hayvancılıkla uğraşılan beş köyde toplum taraması yapılmış -Araştırmanın yapıldığı yer: Etimesgut Bölgesi Hastanesi, Ankara ili, Türkiye -Sonuç olarak: 1979 yılında hayvancılıkla uğraşan 5 köyden oluşan bir toplumda 10 yaş üzerinde yapılan taramada kullanılan çeşitli testlere göre brusella enfeksiyonunu geçirmiş kişi oranı ve dolayısıyla sayısı bildirilenlerden çok daha yüksek bulunmuştur. 24

4. Kişilerin çeşitli sağlık sorunları ile karşılaşma olasılıklarının- Risklerinin saptanması l Belirli özelliklere sahip olan kişilerin oluşturduğu gruplar incelenerek -Herhangi bir sağlık sorunu ile karşılaşma olasılıkları -En yüksek risk taşıyan gruplar belirlenebilir 25

4. Kişilerin çeşitli sağlık sorunları ile karşılaşma olasılıklarının- Risklerinin saptanması l Örnek: İngiltere’de 35 yaşındaki erkeklerin bu yaşı izleyen 30 yıl içinde belirli sağlık sorunları ile karşılaşma olasılıkları hesabedilmiş ve şu sonuçlarla karşılaşılmıştır. 26

4. Kişilerin çeşitli sağlık sorunları ile karşılaşma olasılıklarının- Risklerinin saptanması Sağlık sorunu l l l Yakalanma olasılığı (%) İskemik kalp hast. Peptik ülser Akciğer kanseri Trafik kazasında ağır yaralanma Mental hastalık nedeniyle hastaneye yatma 12 10 4 3 3 27

5. Sendromların Belirlenmesi Belirli semptom ve bulguların sık görüldüğü, ortak anatomik ve biyokimyasal bozukluklar gösteren, ilk bakışta birbirleriyle ilgisizmiş gibi görünmesine rağmen sıklıkla aynı nedene bağlı olarak meydana gelen durumlara ‘Sendrom’ denir l Örneğin kızamığın diğer ateşli-döküntülü hastalıklardan, gutun diğer romatizmal hastalıklardan, gonorenin sifilizden ayırt edilmesinde epidemiyolojik yöntemler kullanılmıştır. l 28

6. Nedenlerin belirlenmesi l Epidemiyolojik yöntemlerin en önemli kullanım amaçlarından biri de çeşitli sağlık sorunlarının ‘nedenlerini’ (sosyal, ekonomik, tıbbi vb) belirlemektir. 29

7. Sağlık hizmetlerinin değerlendirilmesi Hizmet araştırmaları şu şekilde planlanabilir -Sunulan hizmetin amaçları ve kapsamının tanımlanması -Hizmetlerin sunuluş biçiminin, bu konu ile ilgili yasalara, yönetmeliklere ve planlara uygun olup olmadığının belirlenmesi -Hizmetlerin değişen sağlık sorunlarına göre uyum sağlayıp sağlamadığının saptanması -Bilimsel buluşların, yeni bilgilerin sağlık hizmetlerine ne ölçüde yansıdığının ve kullanıldığının belirlenmesi -Hizmetlerin toplumun önemli sağlık sorunlarını çözmede, yüksek risk gruplarının ihtiyaçlarına cevap vermede yeterli olup olmadığının saptanması l 30

l TEŞEKKÜRLER 31