Eliza Maek FOLKLOR JAKO SWOISTA FORMA TWRCZOCI SOWNEJ

Eliza Małek FOLKLOR JAKO SWOISTA FORMA TWÓRCZOŚCI SŁOWNEJ 1

POCHODZENIE TERMINU I JEGO ZASIĘG Od ang. folk-lore 'wiedza ludu' (termin Eliza Małek wprowadzony przez W. G. Thomsa w 1846 r. ) W szerokim znaczeniu folklorem nazywa się kulturę społeczności pierwotnych, plemiennych lub całokształt kultury ludowej, obejmujący mity, rytuały, obrzędy, zwyczaje, a także związane z nimi tańce, muzykę, plastykę, architekturę. W ujęciu wąskim folklor utożsamiany jest ze sztuką słowa, z literaturą ustną. Przedmiotem naszego zainteresowania będzie folklor jako swoista forma twórczości słownej. 2

DEFINICJE OPERACYJNE 3 Eliza Małek Folklor jest to postać sztuki (dodalibyśmy: sztuki słowa – E. M. ) obejmująca różne rodzaje opowiadań, przysłów, powiedzeń, zaklęć, pieśni, formułek czarnoksięskich i innych formuł, a posługująca się mową codzienną jako środkiem wyrazu. (Richard A. Waterman)

EWOLUCJA SZTUKI SŁOWA (СЛОВЕСНОСТЬ) Folklor archaiczny (okres przedpiśmienny) jako jedyna forma sztuki słowa. Literatura pisana dla wybranych+ folklor tradycyjny (od momentu wynalezienia pisma ok. 5 000 lat temu do pierwszej połowy XIX w. ). Literatura pisana dla większego grona piśmiennych+ folklor współczesny (często wykorzystujący pismo i inne materialne sposoby przekazu) + sztuka masowa: w Europie i Rosji – od połowy XIX w. , czyli od rozpadu społeczeństw patriarchalnych (zniesienie pańszczyzny), który zapoczątkował przyspieszony rozwój miast, do dnia dzisiejszego. Eliza Małek 4

TYPY FOLKLORU (WG J. KOSTIUCHINA) Folklor Eliza Małek archaiczny (panfolklor ludów pierwotnych, niepiśmiennych, z mitologicznym typem myślenia, silnie związany z kontekstem obrzędowo-mitologicznym). Folklor klasyczny społeczeństw, które już wykształciły formy państwowości, choć zachowały układ patriarchalny, społeczeństw posługujących się pismem. Na tym stadium folklor stopniowo uwalnia się od dominacji kontekstu obrzędowo-mitologicznego, dzięki czemu możliwe jest powstanie systemu gatunków folkloru słownego. Funkcjonuje przede wszystkim na wsi. 5

FOLKLOR WSPÓŁCZESNY We współczesnym folklorze badacze odnotowują stopniowe zanikanie, utratę religijno-magicznego zabarwienia obrzędów, wzmocnienie funkcji zabawowej, przyswojenie sobie przez folklor gatunków literackich, funkcjonalną niestabilność pieśni obrzędowych i nieobrzędowych. Eliza Małek Folklor współczesny, a więc ten, który powstał po zniesieniu pańszczyzny (w Rosji, 1863). Twórcami i głównymi odbiorcami folkloru współczesnego stają się mieszkańcy miast. Zmienia się system gatunkowy, sposób funkcjonowania, kontekst, sytuacje wykonawcze (rośnie udział M, czyli technicznych środków przekazu), tradycyjne teksty ulegają oddziaływaniu kultury masowej. 6

MITOLOGICZNE MYŚLENIE I FOLKLOR ARCHAICZNY „Jeszcze-nie-wyodrębnienie” człowieka ze świata przyrody prowadzi do przypisywania cech ludzkich obiektom natury (animizacja, antropomorfizacja, fetyszyzm, totemizm). Nieumiejętność rozgraniczenia „podmiotu i przedmiotu, tego, co materialne, i tego, co idealne [. . . ], rzeczy i jej atrybutów, jedności i wielości, statycznego i dynamicznego, stosunków przestrzennych i czasowych”. (Mieletinski, Poetyka mitu, s. 203 -204) Nieumiejętność myślenia abstrakcyjnego i w konsekwencji - logicznego, dominacja postrzegania zmysłowego, emocjonalnego, afektywnego. 7 Eliza Małek

PRZEDMIOT MYŚLENIA MITYCZNEGO Eliza Małek „Myśl mitologiczna koncentruje się na takich „metafizycznych” problemach, jak tajemnica narodzin i śmierci, los itd. [. . . ] Mitologia nie tylko nie sprowadza się do zaspokojenia ciekawości człowieka pierwotnego, ale jej dążenia poznawcze [. . . ] zorientowane są na takie jednolite widzenie świata, w którym niedopuszczalne są nawet najdrobniejsze elementy chaosu, nieuporządkowania. Przekształcenie chaosu w kosmos stanowi podstawowy sens mitologii, przy czym kosmos od początku zawiera wartościujący aspekt etyczny”. (Mieletinski, s. 209). 8

Mity objaśniają i sankcjonują porządek kosmiczny i społeczny, m. in. poprzez opowiedzenie niektórych zdarzeń z przeszłości (o powstaniu świata, ciał niebieskich - jajo kosmiczne, drzewo kosmiczne), drzew, zwierząt, zdobycia ognia, a więc o bohaterach kulturowych, o praprzodkach oraz za pomocą rytuałów. Eliza Małek 9

SŁOWIAŃSKI FOLKLOR ARCHAICZNY (REKONSTRUKCJA) Mity o stworzeniu świata (o Perunie – bogu Eliza Małek gromu i błyskawicy, Strzybogu – bogu wiatrów, bóstwach solarnych – Dażdbogu, Swarogu, Chorsie) rekonstruujemy na podstawie tekstów pisanych (latopisy, „Słowo o wyprawie Igora”). Animizacja i antropomorfizacja rzek (Dunaj Iwanowicz, Dniepr Sławutycz). Mity o bohaterach kulturowych. Mity o triksterach (mitologicznych nieudacznikach, dublerach bohaterów kulturowych). 10

REKONSTRUKCJA MITU O JAJU KOSMICZNYM NA MATERIALE BAJEK O TRZECH KRÓLESTWACH (TYP 301, 302) Eliza Małek Uciekając z podziemnego królestwa, bohaterowie zwijają je w jajko (złote, srebrne, miedziane); Pionowe rozmieszczenie elementów przestrzeni (podziemne, dolne królestwo lub niebieskie); Wydostawanie się z podziemnego królestwa po dębie (czasem przy pomocy ptaka). Dąb= drzewo kosmiczne, w którego korzeniach mieszka Wąż, a w gałęziach Orzeł. 11

Walka z Wężem-Kościejem może być rozpatrywana jako przejście od chaosu do kosmosu (bohater zdobywa jajko i „staje się demiurgiem kosmicznego gmachu. Dzięki niemu właśnie powstają niebo i ziemia, wyłonione z chaosu” (Toporow, s. 144 -145) Jajo symbolizuje życie, płodność i bogactwo. Eliza Małek 12

VS. KOMUNIKACJA TYPU „TECHNICZNEGO” (K. CZISTOW) Eliza Małek 13

SYTUACJA WYKONAWCZA TEKSTÓW FOLKLORU S – nadawca (subiekt) informacji (twórca, wykonawca: śpiewak, bajarz, opowiadacz); R – adresat, odbiorca (słuchacz, widz, czytelnik); M – techniczny środek przekazu (medium), pośredniczący między S i R (rękopis, książka, audio - czy wideozapis). Eliza Małek 14

KOMUNIKACJA NATURALNA „TWARZĄ W TWARZ” („FACE TO FACE”) ZAKŁADA: równorzędność uczestników procesu Eliza Małek komunikacji; wymienność ról między S i R; konserwatyzm tekstu, oporność na szybkie zmiany; brak uświadomionego autorstwa (tekst staje się własnością odbiorców, akceptowany żyje dalej, nieakceptowany – ulega zapomnieniu); wariantowość (brak kanonicznego tekstu: każde wykonanie to nowy wariant pieśni, bajki, byliny, anegdoty). 15

Warto pamiętać, że oralność (ustność) folkloru jest kategorią światopoglądowo-estetetyczną, a nie formalną, dlatego też wynalezienie pisma nie oznacza likwidacji folkloru. Zachowanie ustnej formy przekazu może być szczególnie ważne w folklorze wierzeniowym (zaklęcia, zagadki itp. ). Synkretyzm (połączenie słowa z gestem, muzyką, tańcem, obrzędem). Eliza Małek 16

Specyfika folkloru jest – zdaniem Niekludowa – bezpośrednio związana ze sposobem jego istnienia. Przekaz i przechowywanie tekstów f. jest możliwe tylko poprzez bezpośredni kontakt nadawcy z odbiorcą. Przekazywanie tekstu ustnego bez jego systematycznego (ponownego) wykonywania byłoby niemożliwe. To samo można powiedzieć o tańcu ludowym, o ludowym ornamencie, obrzędach, zasadach etykiety, pewnych nawykach rzemiosła, o technikach budowania domów itp. Wynalezienie sposobu przekazywania słownego tekstu przy pomocy pisma zrodziło nowy typ komunikacji , który daje możliwość przekazania informacji bez konieczności jej ustnego odtwarzania. Eliza Małek 17

DEKODOWANIE TEKSTÓW FOLKLORYSTYCZNYCH Nie wystarczy znajomość kodu języka naturalnego, konieczna staje się znajomość znaczenia słówkluczy, obrazów symbolicznych i konwencji gatunkowych. Trzeba zatem wiedzieć, że np. pojenie konia w pieśni ludowej to zakodowana propozycja erotyczna, natomiast w bajce - zwykłe polecenie Eliza Małek wykonania jakiegoś zadania. 18

MITOLOGICZNE KORZENIE BAŚNIOWYCH OBRAZÓW Bajki o wykradaniu cudownych przedmiotów Eliza Małek (żywej i martwej wody) można zrozumieć tylko w kontekście mitów o bohaterach kulturowych zdobywających dla człowieka ogień, umiejętność uprawy roli, obróbki metali itp. Bajki typu ATh 327 (uwolnienie dzieci z mocy ludojada, Baby Jagi) – poprzez obrzędy wtajemniczenia, przejścia, inicjacji (bohaterowie są poddawani próbie, z której wychodzą zwycięsko). 19

TRADYCYJNOŚĆ JAKO OSNOWA POETYKI FOLKLORU Powtarzalność kodów, morfologii (budowy), stałych Eliza Małek formuł (formuliczność) oparta na „świadomości folklorystycznej”, wyrażającej się w specyficznym rozumieniu czasu i przestrzeni, miejsca człowieka w świecie ludzi i przyrody, życia i śmierci, dobra i zła. Żadnego tekstu folkloru nie da się zrozumieć bez odniesienia do wyobrażeń jego twórców o świecie, o wiecznie powtarzającym się rytmie życia i śmierci. Nie należy także przeceniać związków folkloru z realną rzeczywistością. Folklor to nie odbicie lecz przetworzenie życia codziennego. 20

STAŁE EPITETY Красная девица (śliczna/ piękna Eliza Małek dziewczyna/panna) Добрый молодец (dzielny junak/ chwat/młodzieniec / zuch, chłopiec dobry) Utraf w polocie sokoła jasnego, Utraf w poświście chłopca dobrego! Добрый конь (rączy wierny koń /rumak) Синее море (brzeg morza, sine morze, morze błękitne /modre, morze) Алые уста /губы (usta koralowe /malinowe/purpurowe) 21

TAUTOLOGIA I SYMBOLIKA Путь-дорога /дороженька I kalinę, i malinę woda zalała. Natenczas mnie matuleńka rodziła. Мхи-болота Род-племя Скотину поила-кормила Łamanie kaliny, jarzębiny, deptanie (najczęściej przez konia) trawy, lnu, ogrodu, pojenie konia – oznacza coitus, deflorację. Eliza Małek Калина-малина 22

PORÓWNANIE (ZWYKŁE I ZAPRZECZONE) Nie orłowie modrzy w locie się spotkali, . Dwaj rodzeni bracia w szczerym polu się zjechali. Eliza Małek Kwitły w polu kwiatuszki, ale zwiędły. Miłował mnie mój miły, ale rzucił. Не сырой дуб к земле клонится, Не бумажные листочки расстилаются, Расстилается сын перед батюшком… (bylina) 24

GATUNEK W FOLKLORZE I LITERATURZE Eliza Małek Przy określeniu gatunkowej formy tekstu folklorystycznego bierzemy pod uwagę nie tylko jego formę artystyczną (kompozycję, formę wiersza, środki wyrazu artystycznego: typu metafor, porównań etc. ), ale również funkcję użytkową tego tekstu (np. magiczną w zaklęciach, czysto utylitarną i magiczną w kołysankach), sposób wykonania (śpiew, taniec, recytacja). 25

PRZYKŁADOWE PYTANIA Eliza Małek Folklor - definicje operacyjne. Pochodzenie folkloru słownego. Periodyzacja folkloru słownego wg J. Kostiuchina. Oralność jako forma istnienia folkloru archaicznego i tradycyjnego. Mitologiczne korzenie folkloru słownego. Język i poetyka folkloru (konwencje, symbole, tropy poetyckie). Tradycyjność jako osnowa poetyki folkloru słownego. 26