Elektroprivreda Crne Gore AD Niki Direkcija Centar za

Elektroprivreda Crne Gore AD Nikšić Direkcija - Centar za sistem kvaliteta Smjernice za primjenu EMS-a u EPCG Autor: Vlajko Jauković, dipl. maš. ing. Pržno, (12 – 16). 10. 2009. god.

Rezime - uvodne napomene U raspoloživom vremenu sa par slajdova ukazaću na glavne teze rada: Ø Rad je iz oblasti djelovanja STK C 3 i čini moj doprinos za I Savjetovanje; Ø Namjera mi je da na bazi dugogodišnjeg bavljenja kvalitetom, prezentiram smjernice za primjenu EMS u EPCG, polazeći od zahtjeva relevantnih dokumenata (standarda, direktiva, zakona, i dr. . . ), gdje su prepoznati zahtjevi standarda sa komentarom i tumačenjem. Izvršena je identifikacija lokaliteta i ključnih izvora uticaja opreme EPCG na životnu sredinu kao i moguće mjere za sprečavanje od eventualnih akcidenata sa ulogom zainteresovanih strana (države, lokalne samouprave, vlasnika, menadžmenta, akcionara, uposlenih i dobavljača). Dat je predlog osnovne dokumentacije sistema kvaliteta sa algoritamskim prikazom toka aktivnosti za upravljanje EMS-om. ØRadi se o vrlo bitnoj i značajnoj problematici, ključnoj za opstanak ljudske civilizacije, koja obuhvata pitanje globalnog zagrijavanja, promjenu klime uzrokovane emisijom gasova efekta “staklene bašte” i “kisjelih kiša”; ØOprema EPCG različito utiče na degradaciju životne sredine i EPCG se nalazi na putu prihvatanja Direktiva EU i primjene zahtjeva standarda EMS Sistema upravljnja zaštitom životne sredine;

Zahtjevi EU Ø Potencijalne članice za priključivanje EU imaju zadatak transponovanja ekoloških zakona, propisa, direktiva i standarda EU u nacionalno zakonodavstvo i njihovu primjenu. Ø Dovoljno je razloga za ozbiljno angažovanje EPCG na izgradnji uređenog poslovnog sistema, primjenom standarda IMS – Integralnog sistema upravljanja kvalitetom: • ISO 9001 – sistem upravljanja kvalitetom procesa; • ISO 14001 – sistem upravljanja zaštitom životne sredine; • ISO 18001 – sistem upravljanja zdravljem i bezbjednosti zaposlenih; • ISO 27001 – sistem upravljanja informacijama kao i • ISO 31000 – sistem upravljanja rizikom.

Ključni elementi za približavanje EU • Prvi element – transpozicija tj. proces donošenja ili izmjena nacionalnih zakona i njihova harmonizacija sa zakonima EU; • Drugi element – implementacija ili praktična primjena, a odnosi se na obezbjeđivanje institucija i budžeta neophodnog za sprovođenje zakona i propisa; • Treći element – odnosi se na kontrolu, neophodnu prisilu, uključujući i kažnjavanje u cilju osiguranja da će zakoni biti usaglašeni i da važe za sve članice EU;

Koristi od transponovanja zakona EU Mogu se sagledati, kroz: • • • poboljšanje zdravlja stanovništva koje je izloženo smanjenom zagađenju okoline; redukciju rizika, prenošenjem bolesti putem prljavih voda i emisije gasova; bolju zaštitu prirodnih eko-sistema ugroženih vrsta; smanjenje rizika narušavanja kvaliteta prirodnih resursa; promociju turizma kao rezultata čiste životne sredine (šume, voda za kupanje, prirodni rezervati); • smanjenje oštećenja šuma, poljoprivrednih površina, ribljeg fonda kao rezultata redukcije kiselih kiša; razvoj i dobit kroz podizanje svijesti o riziku, minimiziranju i odgovoru na nastali rizik po životnu sredinu; • • povećanje ekonomske efikasnosti i veće produktivnosti kao rezultata lokalnog i regionalnog razvoja primjenom savremene tehnologije i ugradnjom eko-materijala; • nižu potrošnju primarnih sirovina kao rezultata primjene sistema ponovne upotrebe i reciklaže; socijalnu korist, kroz bolje učenje, podizanje svijesti i odgovornosti u cilju zaštite životne sredine. •

Osnovni pojmovi • ISO – Međunarodna organizacija za standardizaciju; • EMS – Sistem upravljanja zaštitom životne sredine; • Životna sredina – okruženje u kojem određena organizacija radi, uključujući vazduh, vodu, zemljište, prirodne resurse, floru, faunu, ljude i njihove uzajamne odnose; • Aspekt životne sredine – element aktivnosti, proizvoda ili usluge date organizacije koji može da bude u uzajamnom odnosu sa životnom sredinom; • Uticaj na životnu sredinu – svaka promjena životne sredine, pogoršanje ili poboljšanje, koja je potpuno ili djelimično rezultat aspekta životne sredine neke organizacije;

Osnovni pojmovi • Akcident – nepredviđeni i nekontrolisani događaj, nastao prilikom procesa proizvodnje, transporta ili skladištenja opasnih materijala pri čemu može doći do zagađenja životne sredine; • Politika zaštite životne sredine – sveobuhvatne namjere i smjernice organizacije koje su povezane sa učinkom zaštite životne sredine kao formalno izražene od strane najvišeg rukovodstva; • Zainteresovana strana – pojedinac ili grupa koji su zainteresovani za učinak zaštite životne sredine organizacije ili na koje taj učinak utiče; • Zapis – dokumenat kojim se iskazuju dobijeni rezultati ili daju dokazi o izvršenim aktivnostima.

Osnovne smjernice za implementaciju EMS-a • Edukacija menadžerske/rukovodne strukture i uposlenih u EPCG; • Početno snimanje pozicije EPCG sa aspekta zaštite životne sredine; • Identifikacija aspekata i vrednovanje uticaja opreme EPCG; • Identifikacija zakonskih i drugih regulativa zaštite životne sredine; • Definisanje detaljnog plana i programa rada na realizaciji EMS-a; • Postavljanje ciljeva i izrada programa zaštite životne sredine EPCG; • Definisanje politike zaštite životne sredine za EPCG; • Preispitivanje ostvarivanja politike zaštite životne sredine EPCG.

Demingov model kontinualnog poboljšanja EMS-a Kontinualno poboljšanje upravljanja zaštitom životne sredine Politika životne sredine Preispitivanje preko najvišeg rukovodstva -nadzor i mjerenje -odstupanja, korektivne i preventivne prikladne mjere -zapisi i protokoli -audit sistema menadžmenta životne sredine. . . Potrebna je slika Planiranje (-A-) -aspekti, specifični za životnu sredinu -pravni i drugi zahtjevi -postavljanje ciljeva i ciljevi -programi menadžmenta životnom sredinom. . . . A P C D Nadzor i korektivne prikladne mjere (-C-) (-P-) Sprovođenje -organizaciona struktura i odgovornost -školovanje, razvijanje svujesti i kompetencija -dokumentacija sistema menadžmenta životne sredine -rukovanje dokumentacijom -kontrola odvijanja aktivnosti -prevencija opasnih situacija i planiranje prikladnih mjera. . . (-D-)

Deming ciklus (PDCA) obuhvata aktivnosti P-planiraj • identifikuj aspekte životne sredine (t. 4. 3. 1); • identifikuj odgovarajuće zakonske zahtjeve i postavi kriterijume učinka (t. 4. 3. 2); • postavi ciljeve zaštite životne sredine i programe za njihovo dostizanje (t. 4. 3. 3); • razvij i koristi pokazatelje učinka (t. 4. 3. 3. 3). D-uradi • odredi pojedinačnu odgovornost i obezbijedi odgovarajuće resurse (t. 4. 4. 1); • obuči osoblje koje radi te poslove i povećaj njihovu svijest i kompetentnost (t. 4. 4. 2); • uspostavi procese za internu i eksternu komunikaciju (t. 4. 4. 3); • uspostavi i održavaj dokumentaciju (t. 4. 4. 4); • uspostavi i održavaj kontrolu nad operacijama (t. 4. 4. 6); • osiguraj spremnost za reagovanje u slučaju opasnosti (t. 4. 4. 7). C-provjeri • provjeri procese na osnovu vođenja, stalnog praćenja i mjerenja (t. 4. 5. 1); • vrednuj status usaglašenosti (t. 4. 5. 2); • identifikuj neusaglašenosti i preduzmi korektivne i preventivne mjere (t. 4. 5. 3); • upravljaj zapisima (t. 4. 5. 4); • sprovedi periodične interne provjere (t. 4. 5. 5). A-djeluj • preispitaj i preduzmi mjere za poboljšanje EMS-a; • sprovedi i preispitaj sistem upravljanja zaštitom životne sredine od strane rukovodstva-menadžmenta u odgovarajućim intervalima (t. 4. 6. 1); • identifikuj oblasti za poboljšanje (t. 4. 6. 2).

Osnovni dokumenti sistema kvaliteta: • Procedura za identifikaciju ekoloških aspekata (t. 4. 3. 1); • Procedura za identifikaciju zakonskih propisa (t. 4. 3. 2); • Procedura za potrebu izvođenja obuke (t. 4. 4. 2); • Procedura za internu i eksternu komunikaciju (t. 4. 4. 3); • Procedura za upravljanje dokumentima sistema kvaliteta (t. 4. 4. 5 i t. 4. 5. 3); • Procedura za utvrđivanje saglasnosti korektivnih/preventivnih mjera (t. 4. 5. 2); • Procedura za reagovanje u akcidentnim situacijama (t. 4. 4. 7); • Procedura za preispitivanje i provjeru EMS-a u EPCG.

Zahtjevi EMS-a za EPCG Elementi za politiku zaštite životne sredine: Ekološku politiku u EPCG definiše najviše rukovodstvo/menadžment. Ona predstavlja vodič za uvođenje i kontinualno poboljšanje sistema ekološkog upravljanja uz utvrđivanje nivoa ukupne ekološke odgovornosti i vrednovanje ekološkog učinka koji se zahtijeva od EPCG. Planiranje EPCG treba da: ustanovi i sprovodi postupak identifikovanja ekoloških aspekata koje može da kontroliše i na koje može da utiče; preispituje ekološke aspekte; identifikuje zakonske zahtjeve kojima podliježe; postavlja interne kriterijume učinka i programe da bi se oni dostigli. Priprema i izvođenje EPCG mora da obezbijedi: resurse; kontrolu nad operacijama; dokumentaciju nivoa poslovnik/procedura/uputstvo/zapis; organizacionu strukturu i odgovornost; sistem izvještavanja, praćenja i mjerenja učinka procesa interne provjere; internu i eksternu komunikaciju; izvođenje specijalističke obuke za sve nivoe i stepene stručne spreme. Provjeravanje EPCG mora da obezbijedi: mjerenje, praćenje i vrednovanje učinka zaštite životne sredine. Mjerenja se izvode kalibrisanom i verifikovanom opremom. Izvodi ih kvalifikovano i obučeno osoblje. Mogu biti kvantitativna i kvalitativna. Preispitivanje od strane rukovodstva Osnovni cilj EMS-a je neprekidno poboljšanje učinka i odnosa prema okolini u kojoj oprema EPCG funkcioniše. Za ispunjenje ovog zahtjeva nužno je prikupiti informacije potrebne rukovodstvu/menadžmentu da ocijeni sistem ekološkog upravljanja. Preispitivanje će da ukaže na potrebe za promjenom politike ili ciljeva ekološkog upravljanja.

Algoritam primjene modela EMS-a Odgovornost rukovodstva Politika zaštite životne sredine Planiranje Aspekti životne sredine i zakonske regulative Opšti i posebni ciljevi zaštite životne sredine Planovi i programi sistema upravljanja zaštitom životne sredine Uvođenje i sprovođenje Dokumentacija sistema upravljanja zaštitom životne sredine Organizaciona struktura i odgovornosti Sistem upravljanja dokumentacijom Provjere i korektivne mjere Preispitivanje koje obavlja rukovodstvo Provjeravanje sistema upravljanja zaštitom životne sredine Stručna osposobljenost, svijest i kompetentnost Kontrola nad operacijama Praćenje i mjerenje Preispitivanje koje obavlja rukovodstvo Komunikacija Spremnost za reagovanje u slučaju opasnosti Korektivne i preventivne mjere

Uticaji elektro – energetske opreme Prvi problem pričinjavaju gasovi (ugljen-dioksid, sumpor-dioksid, azot-suboksid, sumporheksafluorid, industrijski gasovi, tehnički gasovi, freoni i dr. ) koji razaraju ozonski omotač i doprinose nastanku efekta staklene bašte. Drugi problem pričinjava kvalitet uglja, odnosno sadržaj sumpora u uglju i povećana emisija azotnih oksida koji u dodiru sa vlagom doprinose nastanku kisjelih kiša. Treći problem pričinjavaju velike količine pepela i šljake koje nastaju pri sagorijevanju uglja, koji se kao nus-proizvodi odlažu na deponiju pepela i šljake i izvor su opasnosti da ga vazdušne struje raznesu na okolinu zagađujući vazduh, vodu, poljoprivredno tlo i biljni svijet tj. eko-sistem. Četvrti problem pričinjava transformatorsko ulje (PCB), koje je specifičnog sastava i ima veoma visoku dialektičku čvrstoću. Služi za izolaciju djelova transformatora čiji su namotaji pod visokim naponom. Radi se o značajnim tonama i uvijek postoji mogućnost akcidenta, tj. može doći do iscurenja ulja van kazana transformatora, što dovodi do zagađenja tla i podzemnih voda, a ovo ulje se izrađuje na bazi piralena koji ima izražena kancerogena svojstva. Mineralna trafo-ulja supstituišu se alternativnim ekološkim uljem biljnog porijekla. Peti problem pričinjava gas SF 6 (sumpor-heksafluorid). Trenutno je najefikasniji medij za gašenje luka u komorama visokonaponske rasklopne opreme i energetskih prekidača. Svojstvo ovog gasovitog jedinjenja je da vrlo štetno djeluje na ozonski omotač i pospješuje stvaranje rupa u njemu. Čvrsti produkti koji nastaju prilikom gašenja luka su veoma toksični za živa bića i mogu da zagade tlo i vodu.

Ostali uticaji elektro-energetske opreme Ostali uticaji različito djeluju na životnu sredinu i zavise od vrste i tipa opreme. Manifestuju se kao: buka, vibracija, toplota, razne vrste zračenja, hemikalije, požari, otpadna ulja i maziva, industrijski, metalni, vatrostalni, građevinski i kancelarijski otpad, itd. Hidroelektrane – mogući uticaji na životnu sredinu su u funkciji opreme tog lokaliteta: (akumulaciona jezera, dovodni kanali, lučna brana, evakuacioni organi, mrestilište, ribogojilište, plovni objekti), a ogledaju se u vjerovatnoći pojave: denivelacije vode, promjeni mikro klime, ispuštanju fekalnih i otpadnih voda, maziva, ulja i drugih štetnih materijala, pojavi poplavnog talasa, uginuća mlađi, potapanja plovnih objekata, obrušavanja i odrona zemljišta, rušenja brane. Termoelektrana – mogući uticaji potiču od: parnog kotla, mlina za ugalj, napojne pumpe, ventilatora svježeg vazduha, ventilatora dimnih gasova, parnih turboagregata, kondezatora, rashladnih sistema, dopreme uglja, odvoda pepela i šljake, elektrofiltera, hemijske pripreme vode, elektrolizne stanice, kotlarnice. Manifestuju se u vidu: emisije čvrstih čestica i štetnih gasova, otpadnih voda od transporta i deponije pepela i šljake, hemijske pripreme vode, otpadne zamašćene i zauljene sanitarne i drenažne vode od rashladnog tornja do turbinskog postrojenja i opreme generatora, transformatora, razvodnog postrojenja i prateće opreme. Prenos i Distribucija – mogući uticaji potiču od DV, opreme visokonaponskog postrojenja trafostanica i razvodnih postrojenja, radionica, vozila i druge opreme. Manifestuju se na životnu sredinu u vidu uticaja: elektromagnetnog zračenja, jonizujućeg zračenja, gasa SF 6, buke, sumporne kisjeline, trafo ulja, motornog ulja, goriva, požara, itd. Ostali izvori – u EPCG, shodno vrsti i kategorizaciji otpada, uglavnom preovladava interni, neopasni industrijski otpad koji nastaje u proizvodnim procesima i komunalni otpad koji ne škodi zdravlju ljudi i ne sadrži opasne materije.

Mjere za sprečavanje nastanka akcidenta Kod postojeće opreme hidroelektrana – mjere za sprečavanje eventualnih akcidentnih situacija mogu se posmatrati kroz mjere i aktivnosti: • geodetskih, geoloških, seizmiških i pijezometrijskih osmatranja akumulacionih jezera, dovodnih kanala, lučnih brana, evakuacionih organa; • pravovremenom obavještavanju i uzbunjivanju, radi izbjegavanja uticaja poplavnih tala • pravilnom postupanju sa opasnim materijalima; • sukcesivnoj ugradnji opreme nove tehnologije, automatizacije i eko-materijala; • sprovođenju preventivnih i korektivnih mjera održavanja agregata, opreme i uređaja; • redovnom servisiranju agregata, mašinske opreme i uređaja, električne i turbinske zaštite, zaštite uzemljenja, održavanja parametara vještačke klime, termovizijske kontrole, protivpožarne zaštite i (AKZ) zaštite opreme; • sukcesivnoj zamjeni trafo ulja (PCB) sa uljem biljnog porijekla i • redovnom čišćenju i odlaganju otpada shodno kategorizaciji po listi Bazelske konvencije i Zakonu o upravljanju otpadom.

Kod postojeće opreme termoelektrane – mjere moraju biti usmjerene na praćenju i održavanju opreme na projektovanom nivou i na revitalizaciji opreme uzročnika izvora štetnosti po životnu sredinu, prema finansijskim mogućnostima i prema prioritetu: • uspostavljanju i sprovođenju monitoringa ključnih operacija; • rekonstrukciji elektro filtera sa novim tehničkim eko rješenjima; • smanjenju emisije sumpor dioksida ugradnjom postrojenja za odsumporavanje; • smanjenju emisije azotnih oksida rekonstrukcijom ložišta na kotlu sa potvrđenim tehničkim rješenjima; • rješenju deponije pepela i šljake i njihovom korišćenju za putnu infrastrukturu, cemenat, opeku, malter i • na ugradnji kolektora otpadnih voda, itd. . . Kod postojeće opreme Prenosa i Distribucije – mjere moraju biti usmjerene na održavanju opreme na projektovanom nivou do revitalizacije postojeće ili pak ugradnje nove, polazeći od faze projektovanja (DV, visokonaponskih postrojenja, trafostanica, razvodnih postrojenja i druge opreme), saglasno Zakonu o izgradnji i finansiranju investicionih objekata i Zakonu o energetici sa analizom uticaja na životnu sredinu i procjenom rizika.

Zaključna razmatranja Obaveze zainteresovanih strana (države, lokalne samouprave, vlasnika, menadžera, akcionara, uposlenih i dobavljača): Ø Na harmonizaciji nacionalnog zakonodavstva o zaštiti životne sredine sa zakonodavstvom EU i njegovoj primjeni; Ø Na prikladnoj marketinškoj afirmaciji značaja zaštite životne sredine za ljudsku civilizaciju, redovnoj edukaciji i uvećanju kritične kadrovske mase kao preduslova za aktivnosti uvođenja, primjene, preispitivanja i unapređenja EMS-a u EPCG; Ø Na uspostavljanju regionalnog i lokalnog monitoringa za kritične operacije i izradu katastra zagađivača životne sredine (lokaliteti, izvori, vrste, količine štetnih i opasnih materija, postupanje s njima i sl. ); Ø Na revitalizaciji postojeće opreme u EPCG, ugradnjom novih tehnologija i ekomaterijala, shodno prioritetu i finansijskim mogućnostima sa procjenom rizika na životnu sredinu s ciljem smanjenja negativnih uticaja na životnu sredinu; Ø Na striktnom poštovanju Zakona o izgradnji i finansiranju investicionih objekata i Zakona o energetici sa sveobuhvatnom analizom uticaja na životnu sredinu, uključujući i stratešku procjenu rizika pri izgradnji novih elektro-energetskih objekata.

Hvala!