EKM NBETNN PLANLANMASI Gnmzn evre ve ekonomik koullar
EKİM NÖBETİNİN PLANLANMASI Günümüzün çevre ve ekonomik koşulları göz önüne alındığında, sürdürülebilir ve kazançlı bir tarımın ön koşulu, iyi planlanmış bir ekim nöbeti uygulamaktır. Toprak verimliliği, organik madde düzeyi ve toprak yapısının korunması ve ayrıca, başta azot olmak üzere, yeterli besin elementinin sağlanması ve kayıpların en aza indirilebilmesi için iyi planlanmış bir ekim nöbetine gereksinim vardır. Ekim nöbeti ile hem zaman, hem de alan yönünden ürün çeşitliliği artırılarak yabancı ot, hastalık ve zararlı sorunlarının tümü birden en aza indirilebilir. Ekim nöbeti uygulandığında hem yeterli yem ve dolayısıyla hayvansal ürünler, hem de diğer ticari ürünler yetiştirilebileceğinden üreticinin geliri artar.
İyi planlanmış bir ekim nöbetinin sağladığı tüm yararların yanı sıra, üretim planlaması ancak ekim nöbeti üzerinden gerçekleştirilebilir. Kayıt altına alınmış ekim nöbetlerinde, hangi ürünün ne kadar yetiştirileceği, hangi girdilere ne zaman ve ne kadar gereksinim olduğu önceden bilinir. Depolama, işleme, pazarlama gibi aşamalarda erkenden gerekli önlemler alınacağı için sorun yaşanmaz. Ekim nöbetindeki kayıtlar üzerinden uygulanacak destek ve prim sistemi ile istenen ürünün üretimi artırılıp, istenmeyenin ki azaltılabilir. Böylece üretim önceden planlanacağından, bazı ürünlerde belirli yıllarda görülen üretim fazlası ve aşırı fiyat düşmesi veya tam tersi üretim yetersizliği ve aşırı fiyat yükselmesi önlenebilir.
Ekim nöbeti mümkün olduğu ölçüde beklenen tüm yararları sağlayabilecek şekilde planlanmalıdır. Ekim nöbeti planlanırken; Öncelikle gerekli bilgiler toplanmalıdır. Arazinin büyüklüğü, şekli, parçalılık durumu, eğim, toprak tekstürü, organik madde düzeyi, besin maddeleri içeriği ve dengesi, toprak reaksiyonu ve tuzluluk durumu, sulanabilme olanağı, sulama kapasitesi, su kalitesi, drenaj durumu, su kanalları ve yolların durumu, taban suyu durumu, daha önce yetiştirilen ve o alanda ekonomik olarak yetiştirilebilecek ürünler gibi bilgiler toplanmalıdır. Ayrıca, işletmenin işgücü varlığı, makine parkı, hayvan varlığı ve bölgenin iklim özellikleri de bilinmelidir (Könnecke, 1967).
Arazi parçalı yapıdaysa, toplulaştırma yapıldıktan sonra ekim nöbeti planları hazırlanmalıdır. Parçalı ve küçük arazilerde ekim nöbeti uygulamak zordur. Toplulaştırılmış araziler, eğer büyüklüğü yeterliyse, olabildiğince eşit büyüklükte ve toprak yapısı benzer olan parçalara ayrılmalıdır. Olabilecek riskleri azaltmak için, parçaların sayısı ve durumuna göre ikili, üçlü veya çoklu ekim nöbetleri planlanmalıdır. Parçalar birbirine benzer özellikler taşıyorsa, buralarda yetiştirilen ürünler her yıl yer değiştirecek şekilde planlanabilir. Bu en kolay uygulanabilecek ekim nöbeti şeklidir. Buna ilişkin bir örnek Şekil 1 ve Çizelge 1’de görülmektedir.
Şekil 1. Dörtlü bir ekim nöbeti planı* Çizelge 1. Yıllara göre ürünlerin parseller arasındaki değişimi 1 A 2 B Yıllar 4 D 3 C * Sayılar parselleri, harfler ürünleri göstermektedir. Parseller 1 2 3 4 1. yıl A B C D 2. yıl D A B C 3. yıl C D A B 4. yıl B C D A Ürünler Örneğin; 1. yıl; 1 no’lu parselde A, 2’de B, 3’de C ve 4’de D ürünü yetiştirilir. 2. yıl; 1 no’lu parsele D, 2’ye A, 3’e B ve 4’e C ürünü gelir. Üç ve dördüncü yıllarda da ürünler birer parsel kaydırılarak ekim nöbeti sürdürülür. Her 4 yılda bir tur tamamlanmış olur. Bu ekim nöbeti planının yukarıda gösterildiği şekilde uygulanabilmesi için, her parselin sistemde yer alan tüm ürünlerin yetişmesine uygun ve ürünlerin tek yıllık olması gerekir.
Parsellerden biri çok farklı özellik taşıyorsa, o parsel diğerlerinden ayrı düşünülür. Geriye kalan üç parsel arasında dönüşümlü olacak şekilde bir plan yapılır. Örneğin bir parsel diğerlerine göre çok verimsiz ve organik madde düzeyi az ise, orada belirli bir süre arkaya çok yıllık yembitkileri (özellikle baklagil yembitkileri veya karışımları) yetiştirilerek, toprağın verimi ve organik madde içeriğinin artırılması sağlanır. Ya da dört parselden ikisi birbirine yakın, diğer ikisi de öbürlerinden farklı, fakat birbirlerine benzer özellik gösteriyorsa; o zaman her iki grup için ayrı, kendi içlerinde değişecek şekilde ikili ekim nöbetleri planlanabilir. Arazi büyüklüğünün yetersiz olduğu işletmelerde ise, tüm arazi tek parselmiş gibi düşünülerek ekim nöbeti planları yapılabilir. Bu tek parselde yetiştirilecek ürünler ve ekim/dikim sırası planlanır.
Ekim nöbetinde çevre koşullarının da izin verdiği ölçüde, yetiştirilecek ürünlerin sıralanmasında ve uygulanacak işlemlerde aşağıdaki özellikler göz önüne alınmalıdır. 1. Ekim nöbetinde yer alan bitkiler arasındaki uyuşum ilişkileri ve her birinin ön bitki isteği dikkate alınmalıdır (Helm, 1996). Uygulanan ekim nöbeti ile ürünlerin nicelik ve nitelikleri artırılırken, ekim nöbetinde birbirini izleyen bitkiler toprak yorgunluğuna neden olmamalıdır. 2. Ekim nöbetinde yer alacak her bitki yetiştirileceği bölgedeki toprak ve iklim koşullarına uygun olmalıdır.
3. Derin köklü bitkiler (yonca, şeker pancarı, üçgül türleri, ayçiçeği, korunga, kolza, pamuk, domates, hıyar, havuç gibi) ile yüzlek köklü bitkiler ( yazlık ekilen serin iklim tahılları, bezelye, keten, mercimek, bazı fiğ türleri, pırasa, marul, soğan, sarımsak gibi) birbirini izlemelidir. Böylece, toprak profili boyunca derin bir alandan dengeli şekilde yararlanılır. Ayrıca toprak profili boyunca biyogözenekler ile kılcal boşlukların dengeli şekilde dağılımı sağlandığı için, toprağın infiltrasyon yeteneği artar, suyun aşağı ve yukarı hareketi kolaylaşır. Aynı türün daha derin ve sağlam köklü çeşitleri tercih edilmelidir. Ekim-dikim tarihi olabildiğince erkene alınarak, bitkilerin kök sisteminin daha iyi gelişmesi sağlanmalıdır (Karlen ve ark. , 1994; Ünver, 2001). 4. Toprakta organik madde düzeyinin korunması, mikroorganizmalar ve solucanların işlevlerini sürdürebilmeleri için, toprağa fazla ve az kök – gövde artığı bırakan bitkiler birbirini izlemelidir (Green ve ark. , 1997).
5. Erozyon riskinin olduğu yerlerde toprak alttan işlenmeli, örtü bitkileri ve yeşil gübre bitkileri yetiştirilip, toprak yüzeyinin olabildiğince bitki örtüsü ile kaplı olması sağlanarak erozyon önlenmeli ve özellikle yağışlı dönemlerde besin maddelerinin yıkanma oranı azaltılmalıdır (Power, 1987). 6. Tarımda en çok kullanılan gübreler, bileşiminde azot bulunan gübrelerdir. Gübreleme masraflarını azaltmak, yerüstü ve yeraltı doğal kaynaklara verilen zararı olabildiğince en alt düzeye indirebilmek için, toprağa azot kazandıran ve fazlaca azot tüketen bitkiler birbirini izlemelidir (Morrison, 1982). 7. Ekim nöbetinde yer alacak bitkiler ve ekim oranları ülkenin kalkınma planları ile uyumlu olmalıdır. 8. Yetiştirilecek yem bitkileri çiftlikte bulunan hayvanların gereksinimini karşılamalı ve diğer ürünlerin de kolayca pazarlanıp, iyi gelir sağlayacak özellikte olmasına özen gösterilmelidir.
9. Yavaş geliştiği için yabancı otlara karşı rekabet gücü düşük olan bitkiler, yabancı otları bastıran ürünlerin ardından yetiştirilmelidir. Yabancı otlara karşı rekabet yeteneği düşük olan bitkiler, çok yıllık yem bitkileri veya çapa bitkilerinin ardına ekilmelidir (Green ve ark. , 1997). 10. Özellikle farklı özellikler taşıyan yabancı otları kontrol edebilmek için, geniş ve dar yapraklı bitkiler birbirini izlemelidir. 11. Hastalık veya zararlı (özellikle nematod) riskinin olduğu yerlerde, ekim nöbetinde risk oluşturan zararlıların konukçusu olabilecek bitkilere yeterli ekim molaları bırakılarak yer verilmelidir. Üretimde hastalık, zararlı ve yabancı otlara direnci yüksek olan çeşitler tercih edilmelidir (Green ve ark. , 1997). Örneğin, ülkemizde şeker pancarı tarımında 4 yıllık ekim molası uygulanır. Şeker pancarı hasat edildikten sonra, 3 yıl boyunca o tarlada şeker pancarı nematodunun konukçusu olmayan (Çavdar, mısır, yonca, buğday, arpa, patates, fiğ, korunga, nohut ve keten) gibi bitkiler yetiştirilir. Dördüncü yıl yeniden şeker pancarı ekilir.
12. Hastalık, zararlı ve yabancı otları kontrol edebilmek için, zararlı etmenin biyolojisi dikkate alınarak, kültür bitkisinin ekim/dikim tarihi ayarlanmalıdır. 13. İş yükünün dengeli dağılımı ve farklı yabancı ot türlerinin kontrol edilebilmesi için, kışlık ve yazlık ürünler dönüşümlü olarak yetiştirilmelidir. 14. Mevsimlik iş gücü gereksinimi ve bunun sağlanabilme durumu dikkate alınmalıdır. İş gücünün yetersiz veya pahalı olduğu yerlerde ekim, bakım, hasat ve harman işlemleri mekanizasyona uygun olan bitkilere ağırlık verilmelidir. İyi planlanmış ekim nöbetlerinde, iş gücü daha etkin ve verimli kullanılmakta, böylece atıl iş gücü azalmaktadır (Kızıloğlu ve Karagölge, 1990).
15. Ekim nöbeti planlanırken işletmenin makine ve ekipman varlığı dikkate alınmalıdır. 16. Sulamanın yapılamadığı ve suyun sınırlayıcı bir etmen olduğu yerlerde, çok su tüketen (yonca, çeltik, mısır, pamuk, şeker pancarı, lahanagiller, patlıcangiller gibi) ve az su tüketen bitkiler (tahıllar, kocadarı, patates, bezelye, soya, soğan, sarımsak gibi) dönüşümlü olarak yetiştirilmelidir (Beşirli, 2003). 17. Özellikle ekim nöbetinde yer alacak sebze ve meyveler seçilirken pazarın istekleri, tüketicilerin damak zevkleri ve tüketim alışkanlıkları dikkate alınmalıdır.
18. Yetişme aşamasında daha çok kültürel işlem gerektiren ürünler (sebzeler gibi) en yakın parsellere ekilmelidir. 19. İzleyen bitkiler için toprak ve tohum yatağı hazırlığı ile ekim/dikim işlemlerini yapmaya fırsat verecek dönemde araziyi boşaltacak ön bitkiler seçilmelidir (Kılıç ve ark. , 2001). 20. Toprak işlemeden ürünün depolanmasına kadar geçecek süredeki yapılacak tüm kültürel işlemler göz önüne alınmalıdır. Ekim nöbetinde yer alacak bazı bitkilerin ekim nöbeti ile ilişkili özellikleri Çizelge 1’de, farklı iklim ve toprak koşullarında yetiştirilebilecek bitkiler Çizelge 2’de ve ekim nöbetinde farklı bitkilerin uyuşumu ise Çizelge 3’te görülmektedir.
Çizelge 1. Ekim nöbeti ile ilişkili olarak bazı bitkilerin özellikleri Ürün Kök derinliği Toprağa bırakılan artık (t KM/ha) Toprak yapısına etkisi Organik madde kazandırma/harcama Azot dengesi Yabancı ot kontrolü -/+ -/o - -/+ -/o Hastalık-Zararlı Kışın toprağı kaplama Toleran slı Ekim molası (yıl) -/o - 2– 4 -/+ - -/o 2– 4 -/+ Buğday o/+ Arpa o/+ Yulaf o/+ -/o - -/+ -- 5 -/+ Çavdar o/+ -/o - o/+ + - -/+ Fasülye o o o + -/o -/+ 4– 5 -/+ Bezelye o } 0. 5 – 2. 3 o o + -- -- 6– 7 - Patates - -/o -- -- -/+ -- 4– 5 -- Pancar - } 0. 6 – 1. 0 -/o -- - -/+ -- 4– 5 -- Havuç - -/o -- - -/+ - 3– 4 -- Mısır o --/o o -- -/+ + - --/+ Kolza o o o - + -- 3– 4 -/+ Şalgam o o o - -/+ -- 3– 4 -/+ o/+ -/o + +/- - + o/+ o/+ + + - + } 0. 9 – 1. 7 1. 8 – 2. 2 } 1. 3 – 1. 5 Yeşil gübreleme - Baklagil olmayan -/+ - Baklagil -/+ } 0. 9 – 3. 0 Çayır üçgülü esaslı kısa süreli yembitkisi + 4. 5 – 5. 5 ++ ++ ++ -- 6 ++ Ak üçgül esaslı uzun süreli yembitkisi o } 6. 0 – 8. 0 ++ ++ ++ o/+ - ++ ++ +++ +/- -- 5 ++ Yonca +++ mükemmel o nötr/orta düzey ++ ++ çok iyi/daha derin/daha büyük - kötü/yüzlek/küçük + iyi/derin/büyük -- çok kötü
Çizelge 2. Değişik toprak ve iklim koşullarına uygun bitkiler Uygun bitkiler Toprak/iklim tipi En hafif kumlu topraklar Çavdar, acı bakla, havuç, yara otu Hafif topraklar Arpa, şeker pancarı, patates, bezelye, bazı bahçe bitkileri (yumrulu), kısa süreli yem bitkileri karışımı Hafif kireçli topraklar (Challk) Patates hariç yukarıda sayılan bitkiler ile korunga, yonca ve üçgüller Orta düzeyde siltli topraklar Her tip bitki Ağır killi topraklar Buğday, yulaf, fasulye, kısa süreli yem bitkileri karışımı, sürekli buğdaygiller Taban suyu yüksek ıslak alanlar ve siltli topraklar buğday, patates, şeker pancarı, bahçe bitkileri, tohuma bırakılan kök bitkileri, kara buğday Asit topraklar Yulaf, çavdar, patates Çok ıslak alanlar Yulaf, şalgam, uzun süreli yem bitkisi karışımları
Çizelge 3. Ekim nöbetinde çeşitli bitkilerin uyuşumu Ön bitki İzleyen bitki kb ka ya kç y m b f yü çk h ep p br Kışlık buğday (kb) -- -- -- o o o ++ ++ o o Yazlık buğday (yb) -- -- -- o o ++ ++ Kışlık arpa (ka) o -- -- o o -- ++ -- -- Yazlık arpa (ya) o -- o o o ++ - - -- o ++ ++ Kışlık çavdar (kç) o o o ++ ++ o o o ++ - - Yazlık çavdar (yç) o o o ++ ++ Yulaf (y) o o - ++ ++ ++ Mısır (m) ++ ++ ++ - ++ ++ Bezelye (b) ++ ++ -- -- -- ++ ++ ++ Fasulye (f) ++ ++ -- -- -- ++ ++ ++ Yonca/çayır üçgülü (yü) + o ++ ++ o o -- -- ++ ++ Çim karışımı (çk) o o ++ ++ ++ o o ++ ++ Haşhaş (h) ++ ++ ++ - - ++ ++ Erkenci patates (ep) ++ ++ ++ - - ++ ++ Pancar (p) ++ ++ ++ + -- -- Brassicalar (br) ++ ++ ++ + -- --
- Slides: 16