DZIEDZICZENIE USTAWOWE Agnieszka KwiecieMadej ZASADY OGLNE Dziedziczenie ustawowe

DZIEDZICZENIE USTAWOWE Agnieszka Kwiecień-Madej

ZASADY OGÓLNE • Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku, zachodzi w sytuacji gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy, albo gdy żadna z osób które powołał nie chce lub nie może być spadkobiercą, • Dziedziczenie ustawowe co do części spadku, zachodzi w sytuacji, w której spadkodawca nie powołał spadkobiercy co do tej części spadku, albo gdy którakolwiek z osób które powołał do całości nie chce lub nie może być spadkobiercą – o ile nie występuje instytucja podstawienia (art. 963) lub przyrostu (art. 965), • Zasada pierwszeństwa testamentu – dziedziczenie ustawowe przewidziane jest wtedy, gdy spadkodawca sam skutecznie rozrządził spadkiem,

KRĄG SPADKOBIERCÓW • Określany jest przez związki rodzinne tzn. wynikające z więzów krwi, małżeństwa lub przysposobienia, • Ustawodawca określa grupy osób najbliższych a następnie określa kto dziedziczy w braku osób danej grupy (lub niektórych z nich), • Kolejne osoby są powołane do dziedziczenia dopiero w sytuacji gdy bliżej powołani nie chcą lub nie mogą dziedziczyć. • Według KC dziedziczyć mogą następujący biscy: • • • Małżonek Zstępni (tj. dzieci, wnuki, prawnuki itd. ) – art. 931 Rodzice – art. 932 par. 1 -3 Rodzeństwo spadkodawcy i ich zstępni – art. 932 par 4 i 5 Dziadkowie spadkodawcy i ich zstępni – art. 934 Dzieci małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku – art. 934(1) • Rozszerzenie katalogu spadkobierców nastąpiło nowelizacją KC z 2. 04. 2009 r. – rozszerzono katalog uprawnionych dziedziczenia o dalszych krewnych niż rodzice w linii prostej oraz zstępni rodzeństwa w linii bocznej, a także włączono do kręgu spadkobierców ustawowych pasierbów zmiany stosuje się do spadków otwartych od 28. 06. 2009 r.

USTALENIE KRĘGU SPADKOBIERCÓW • Dowodem pokrewieństwa i powinowactwa są wyłącznie akty stanu cywilnego, • Spadkobierca musi mieć zdolność dziedziczenia – art. 927 KC, natomiast obojętne są jego inne cechy np. zdolność do czynności prawnych, miejsce stałego pobytu, obywatelstwo itd. Art. 927 [Zdolność do dziedziczenia] • § 1. Nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje. • § 2. Jednakże dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe. • § 3. Fundacja ustanowiona w testamencie przez spadkodawcę może być spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu.

PRZEJŚCIE DO KOLEJNEJ GRUPY DZIEDZICZENIA • Kolejna klasa dziedziczenia, albo dalsi zstępni w danej klasie dochodzą do dziedziczenia jeśli bliżej powołany nie dożył otwarcia spadku (art. 931 par. 2, 932 par. 4, 5 i 6, 934 par 2) , albo w jego braku (art. 932 par. 1 i 3, 933 par 2, 934 par. 1 i 3 934(1), 935) • Chodzi nie tylko o fizyczny brak danej osoby (śmierć przed otwarciem spadku), ale też o wszystkie sytuacje, zbiorczo określane pojęciem „nie chce lub nie może dziedziczyć”: • Nie ma zdolności do dziedziczenia – art. 927 KC, • Zrzekł się dziedziczenia lub jest zstępnym zrzekającego się dziedziczenia, chyba że umówiono się inaczej (art. 1049 KC), • Odrzucił spadek (art. 1020 KC), • Uznał uznany za niegodnego dziedziczenia (art. 928 par. 2 KC), • Został wyłączony od dziedziczenia orzeczeniem sądu (art. 940 KC)

WYJĄTKI • Nieustalenie ojcostwa rodzica spadkodawcy nie jest traktowane jako brak tego rodzica (czy niedożycie przez niego otwarcia spadku), lecz wywołuje inne skutki art. 932 par. 2 zd. 2 KC • Pasierb dochodzi do dziedziczenia tylko wtedy, gdy żadne z jego rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku. W odniesieniu do rodzica niebędącego małżonkiem spadkodawcy, chodzi w tym wypadku o śmierć rozumianą ściśle – osoba ta bowiem w ogóle nie dochodzi do spadku.

KOLEJNOŚĆ DZIEDZICZENIA Grupa Zasady I Małżonek i dzieci (art. 931 par. 1 KC), a jeżeli dziecko nie dożyło otwarcia spadku w jego miejsce wchodzą jego zstępni (art. 932 par 2 KC) II Małżonek i rodzice (art. 931 par 1), a jeśli w chwili śmierci nie pozostawał w związku małżeńskim tylko rodzice (art. 932 par. 3) III Małżonek i rodzeństwo spadkodawcy oraz ich zstępni (art. 932 par. 4 i 5) IV Dziadkowie spadkodawcy oraz ich zstępni (art. 934) V Dzieci małżonka spadkodawcy (pasierbowie) pod warunkiem, że w chwili śmierci spadkodawcy ich rodzice już nie żyją (art. 934(1)KC) VI Gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Polsce, a gdy nie da się ustalić, albo miejsce to znajduje się zagranicą – Skarb Państwa

PORZĄDEK DZIEDZICZENIA USTAWOWEGO

DZIEDZICZENIE SPADKOBIERCÓW I GRUPY 1) Grupa pierwsza: małżonek i zstępni spadkodawcy: • dziedziczą w częściach równych (dziedziczenie według głów) , jednak małżonek nie mniej niż jedną czwartą. Art. 931 [Dziedziczenie zstępnych i małżonka] • § 1. W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Przykład: Spadkodawca pozostawił małżonka i dwójkę dzieci. Dziedziczą w częściach równych po 1/3. • Kazus: Spadkodawca pozostawił piątkę dzieci i małżonka. W jakich częściach osoby te dziedziczą z ustawy?

ODPOWIEDŹ • Małżonek będziedziczył ¼. • Pozostałe ¾ spadku dzieci dziedziczą w częściach równych: 1/5 x ¾ = 3/20

ZASADA REPREZENTACJI SPADKOBIERCÓW – GRUPA I • Zasada reprezentacji w stosunku do zstępnych spadkodawcy – w miejsce zmarłego zstępnego bliższego stopniem zmarłemu dziedziczą jego zstępni (niezależnie od tego czy są spadkobiercami wstępnego, którego miejsce zajmują. – dziedziczenie według szczepów. Art. 931 [Dziedziczenie zstępnych i małżonka] § 2. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych. Przykład: Spadkodawca pozostawił małżonka dziecko A oraz wnuki W 1 i W 2, które są dziećmi zmarłego wcześniej dziecka B, oraz prawnuki P 1, P 2 i P 3, którzy są dziećmi zmarłego wcześniej wnuka W 3, który był synem B. Spadek nie będzie podzielonych według głów lecz według szczepów tzn. udział który przypadałby B (1/3), będzielony na jego dzieci, a jeśli któreś z dzieci nie dożyło otwarcia spadku (W 3), jego część będzie podzielona na między jego dzieci (P 1, P 2, P 3). W konsekwencji spadek odziedziczą małżonek 1/3, A 1/3, W 1 i W 2 po 1/9, P 1, P 2 i P 3 po 1/27.

DZIEDZICZENIE WEDŁUG SZCZEPÓW • Kazus: Spadkodawca pozostawił małżonka i czworo dzieci. Piąte dziecko zmarło przed otwarciem spadku i pozostawiło dwójkę dzieci (wnuków spadkodawcy). W jakiej części osoby te dziedziczą z ustawy?

ODPOWIEDŹ • Małżonek dziedziczy ¼ • Dzieci dziedziczą każde 3/20 • Wnuki dziedziczą ½ x 3/20= każde 3/40 • Dziedziczenie według szczepów funkcjonuje w dziedziczeniu ustawowym, w testamentowym w grę wchodzi podstawienie (art. 963) lub przyrost (art. 965) Przykład: Spadkodawca powołał w testamencie do dziedziczenia swoje dzieci A B i C. Dziecko C zmarło przed otwarciem spadku pozostawiając syna W (wnuka spadkodawcy). Do spadku dojdą z uwagi na śmierć C i zastosowanie przyrostu A i B po ½, Gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu dziedziczyliby A, B i W po 1/3.

SKUTKI ODRZUCENIA SPADKU PRZEZ SPADKOBIERCĘ I GRUPY • Kazus: Spadkodawca pozostawił bardzo obciążony długami spadek. Jego trzy córki odrzuciły spadek, aby nie odpowiadać za długi. Każda z córek miała dwójkę dzieci. Kto będziedziczył? Art. 1020 [Skutek odrzucenia] Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.

ODPOWIEDŹ • Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 1997 r. I CKU 8/97 • Odrzucenie spadku przez spadkobiercę wyłącza go od dziedziczenia tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1020 k. c. ), co w konsekwencji - stosownie do art. 931 § 2 k. c. - powoduje, że udział spadkowy tego spadkobiercy (o ile jest on, jak w sprawie niniejszej, dzieckiem spadkobiercy) przypada dzieciom w częściach równych. Złożenie zatem w sprawie niniejszej przez trzy spośród czterech córek spadkodawczyni oświadczeń o odrzuceniu spadku, nakładało na Sąd, niezależnie od obowiązku pouczenia stron o następstwach prawnych tych oświadczeń, powinność ustalenia, czy spadkobierczynie, które spadek odrzuciły, mają dzieci, a następnie czynności stosownych do wyniku tych ustaleń.

SKUTKI ODRZUCENIA SPADKU Dziedziczenie testamentowe W przypadku dziedziczenia testamentowego skutkiem odrzucenia spadku może być dojście do dziedziczenia spadkobiercy podstawionego (substytuta), zwiększenie się udziałów pozostałych spadkobierców w drodze przyrostu albo dojście do dziedziczenia spadkobierców ustawowych. Dziedziczenie ustawowe. W przypadku dziedziczenia ustawowego skutkiem odrzucenia spadku przez spadkobiercę może być dojście do dziedziczenia jego zstępnych albo spadkobierców powołanych do dziedziczenia w dalszej kolejności. Jeżeli ci ostatni także odrzucą spadek, do dziedziczenia dochodzi jako spadkobierca konieczny gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy albo Skarb Państwa. Ponadto skutkiem złożenia wspomnianego oświadczenia woli może być także zwiększenie się udziałów pozostałych spadkobierców na mocy art. 931 § 1 KC.

ZSTĘPNI I PRZYSPOSOBIENI • Dziedzicznie zstępnych niezależne od pochodzenia z małżeństwa lub związku pozamałżeńskiego, • Dziedziczenie przysposobionych: • Przysposobienie pełne (adoptio plena – 121 KRO) – przysposobiony i przysposabiający dziedziczą tak jakby przysposobiony był dzieckiem przysposabiającego – art. 936 par 1 KC, § 2. Przysposobiony nie dziedziczy po swoich wstępnych naturalnych i ich krewnych, a osoby te nie dziedziczą po nim. • Przysposobienie dziecka drugiego małżonka - § 3. W wypadku gdy jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka, przepisu § 2 nie stosuje się względem tego małżonka i jego krewnych, a jeżeli takie przysposobienie nastąpiło po śmierci drugiego z rodziców przysposobionego, także względem krewnych zmarłego, których prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa zostały w orzeczeniu o przysposobieniu utrzymane. • Przysposobienie niepełne (adoptio minus plena – art. 124 KRO) – art. 937 KC

DZIEDZICZENIE PRZYSPOSOBIONYCH Art. 937 [Dziedziczenie w razie przysposobienia niepełnego] Jeżeli skutki przysposobienia polegają wyłącznie na powstaniu stosunku między przysposabiającym a przysposobionym, stosuje się przepisy poniższe: • 1) przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym na równi z jego dziećmi, a zstępni przysposobionego dziedziczą po przysposabiającym na tych samych zasadach co dalsi zstępni spadkodawcy; • 2) przysposobiony i jego zstępni nie dziedziczą po krewnych przysposabiającego, a krewni przysposabiającego nie dziedziczą po przysposobionym i jego zstępnych; • 3) rodzice przysposobionego nie dziedziczą po przysposobionym, a zamiast nich dziedziczy po przysposobionym przysposabiający; poza tym przysposobienie narusza powołania do dziedziczenia wynikającego z pokrewieństwa. • Przysposobienie skuteczne od chwili uprawomocnienia się postanowienia o przysposobieniu – nie ma mocy wstecznej.

DZIEDZICZENIE PRZYSPOSOBIONYCH - PRZYKŁADY • Przykład: spadkodawca pozostawił dwoje dzieci naturalnych oraz jedno dziecko przysposobione. Dzieci dziedziczą w częściach równych po 1/3 • Przykład: Spadkodawca nie pozostawił zstępnych ani małżonka, pozostawił ojca oraz troje rodzeństwa, których stosunek pokrewieństwa powstał w skutek przysposobienia przez rodziców spadkodawcy. Do spadku dojdzie ojciec w ½ oraz czworo rodzeństwa, każde po 1/8. • Przykład: rodzice dziecka złożyli oświadczenie o wyrażeniu zgody na przysposobienie bez wskazania osoby przysposabiającego (zgoda anonimowa). Przed uprawomocnieniem się postanowienia o przysposobieniu zmarła matka dziecka. Dziecko będziedziczyć spadek jako spadkobierca ustawowy po swej naturalnej matce, mimo że doszło do przysposobienia całkowitego. Jeśli jednak przysposabiający nie będą wiedzieli o śmierci matki naturalnej, nigdy nie upłynie termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, co uniemożliwi udokumentowanie praw do spadku. Udokumentowanie prawa do spadku wymaga złamania tajemnicy przysposobienia (co w tym wypadku jest dopuszczalne),

DZIEDZICZENIE SPADKOBIERCÓW II ORAZ III GRUPY • Jeżeli nie zstępnych spadkodawcy powołani do spadku są małżonek i rodzice spadkodawcy. • W takim wypadku każdy z rodziców dziedziczy ¼ • Jeżeli ojcostwo nie zostało ustalone, matka dziedziczy ½ • Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, jego udział przypada rodzeństwu w częściach równych. • W przypadku rodzeństwa działa zasada reprezentacji. • Jeżeli nie ma małżonka, rodzice dziedziczą w częściach równych • Jeżeli nie ma rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa i obok małżonka dziedziczy jedynie jeden rodzic, przypada na niego 1/2

GRUPA II ORAZ III • Art. 932 [Dziedziczenie małżonka, rodziców i rodzeństwa] • § 1. W braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice. • § 2. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku. Jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem, wynosi połowę spadku. • § 3. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych. • § 4. Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. • § 5. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy. • § 6. Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku

GRUPA II ORAZ III • Art. 933 [Rozwinięcie] • § 1. Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy, wynosi połowę spadku. • § 2. W braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy.

RODZICE SPADKODAWCY • Dziedziczą niezależnie od tego czy pozostają w związku małżeńskim w chwili śmierci spadkodawcy, • Nie ma znaczenia czy rodzic miał władzę rodzicielską nad małoletnim spadkodawcą, Przykład: Ojciec małoletniego spadkodawcy miał odebrana władzę rodzicielską ze względu na znęcanie się nad dzieckiem. Nie wypełniał obowiązków alimentacyjnych, nie utrzymywał kontaktów. Będziedziczył z ustawy – chyba że zostanie uznany za niegodnego dziedziczenia – art. 928 par. 1 pkt. 1 KC.

SKUTKI BRAKU USTALENIA OJCOSTWA • Jeśli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki dziedziczącej w zbiegu z małżonkiem wynosi ½. (niezależnie od tego czy matka wychowywała spadkodawcę), • Gdy matka, mimo ustalonego ojcostwa, wychowywała samotnie (np. z powodu śmierci ojca spadkodawcy, albo pozbawienia go władzy rodzicielskiej) – jej udział nie zwiększa się. Przykład: spadkodawca nie pozostawił zstępnych. Pozostawił małżonka, matkę i brata. Ojcostwo nie zostało ustalone (nie zachodziło domniemanie pochodzenia dziecka o męża matki, nie uznano ojcostwa, nie ustalono go sądownie) Małżonek i matka dziedziczą po ½. Przykład: spadkodawca nie pozostawił zstępnych. Pozostawił małżonka, matkę i brata. Ojciec zmarł wiele lat wcześniej, przy czym był pozbawiony władzy rodzicielskiej, nigdy nie kontaktował się ze spadkodawcą. Do spadku dochodzą małżonek ½, matka i brat po ¼.

RODZEŃSTWO SPADKODAWCY • Dochodzi do dziedziczenia gdy jedno z rodziców nie chce lub nie może dziedziczyć. • Jeśli spadkodawca ma oboje rodziców, który chcą i mogą dziedziczyć – rodzeństwo nie dziedziczy • Również gdy ojcostwo nie zostało ustalone – rodzeństwo nie dochodzi do dziedziczenia, jeśli do spadku dochodzi matka spadkodawcy. • W braku zstępnych o małżonka cały spadek przypada rodzicom w częściach równych (art. 932 par 3 KC)

STATUS RODZEŃSTWA PRZYRODNIEGO • Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 października 2011 r. III CZP 49/11 • Spadkodawca był kawalerem, nie miał dzieci, jego rodzice Jan i Rozalia S. zmarli przed nim. Miał sześcioro rodzeństwa, przy czym pięcioro z nich pochodziło od obojga tych samych rodziców co spadkodawca, a jedno - brat Tadeusz S. , zmarły w 1992 r. , miał wspólną ze spadkodawcą matkę, pochodził bowiem z jej pierwszego małżeństwa z Witoldem S. (bratem jej drugiego męża). Spadek po Stanisławie S. podlegał dziedziczeniu ustawowemu i Sąd Rejonowy - po ustaleniu, że spośród sześciorga rodzeństwa spadkodawcy żyje jedynie brat Zdzisław Sławomir S. , że siostra Leokadia S. oraz brat Hieronim S. zmarli bezpotomnie, a pozostali bracia pozostawili zstępnych - przyjął porządek dziedziczenia przewidziany w art. 932 § 4 i 5 k. c. Potraktował przy tym rodzeństwo spadkodawcy jednakowo, niezależnie od tego czy było przyrodnie, czy też rodzone. W konsekwencji dzieci przyrodniego brata spadkodawcy odziedziczyły jego udział określony na ¼.

ROZSTRZYGNIĘCIE • Sąd Najwyższy zważył, co następuje: • Przed dokonaną w 2009 r. nowelizacją przepisów kodeksu cywilnego dotyczących spadków rodzeństwo spadkodawcy oraz jego rodzice należeli do drugiej grupy spadkowej i na podstawie art. 932 § 1 k. c. dochodzili do dziedziczenia ustawowego w braku zstępnych - wraz z małżonkiem zmarłego. Szczegółowe zasady podziału spadku między nimi określał art. 932 § 2 i art. 933 k. c. Również wówczas obowiązujący przepis nie precyzował pojęcia rodzeństwa, w drodze wykładni przyjęto jednak - i pogląd ten był powszechnie akceptowany - że rodzeństwo należy rozumieć szeroko, zaliczając do niego zarówno rodzeństwo spadkodawcy mające oboje tych samych rodziców (rodzone) jak też rodzeństwo mające wspólnego ze spadkodawcą tylko jednego rodzica (przyrodnie). W obu wypadkach stopień pokrewieństwa ze spadkodawcą był ten sam, różna była jedynie "intensywność" pokrewieństwa.

ROZSTRZYGNIĘCIE CZ. 2 • Udział rodzica spadkodawcy, zmarłego przed otwarciem spadku, nie przypada "jego dzieciom", lecz "rodzeństwu spadkodawcy". Takie ujęcie wskazuje na powiązanie uprawnienia rodzeństwa do dziedziczenia udziału zmarłego rodzica (rodziców) spadkodawcy z pokrewieństwem ze spadkodawcą, a nie z pokrewieństwem z tym rodzicem spadkodawcy, którego udział podlega dziedziczeniu. Rodzeństwo ma więc własny tytuł do dziedziczenia udziału spadkowego zwolnionego przez zmarłego rodzica spadkodawcy i nie przejmuje jego udziału jako jego zstępny. Taki pogląd jest akceptowany w piśmiennictwie, a stanowisko przeciwne wyrażono jednostkowo, odwołując się do argumentów bazujących na koncepcji, która ostatecznie została wykorzystana w ustawie nowelizującej. • Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, dziedziczy, na podstawie art. 932 § 4 k. c. , w częściach równych rodzeństwo rodzone i przyrodnie spadkodawcy. • LEX nr 955056, www. sn. pl, Biul. SN 2011/10/4

DZIEDZICZENIE W III GRUPIE • Jeśli jedno z rodziców nie chce lub nie może dziedziczyć udział, który by mu przypadał przechodzi na rodzeństwo spadkodawcy w częściach równych, • Jeśli którekolwiek z rodzeństwa nie dożyło otwarcia spadku, pozostawiając zstępnych udział spadkowy który by mu przypadał przechodzi na zstępnych. (podział następuje według szczepów) • Bez względu na ilość rodzeństwa, udział rodzica pozostającego przy życiu wynosi zawsze ¼ a małżonka ½. Przykład: Spadkodawca pozostawił ojca, dwóch braci oraz dwoje dzieci nieżyjącej siostry. Do spadku dojdą: ojciec w 1/4 , bracia po ¼ oraz dzieci siostry po 1/8 Przykład: Spadkodawca pozostawił żonę i matkę. Miał brata, który odrzucił spadek. Brat miał dwoje dzieci: córkę A i syna B, który zmarł przed otwarciem spadku. Syn B miał troje dzieci C, D i E. Do spadku dochodzą: żona w 1/2 , matka w ¼, bratanica A w 1/8 oraz C, D i E po 1/24 każde.

KAZUS – GRUPA II ORAZ III Spadkodawca pozostawił małżonka, jednego rodzica, siostrę oraz dwoje dzieci zmarłego przed otwarciem spadku brata. • W jakiej części dojdą do spadku z ustawy poszczególni spadkobiercy?

ODPOWIEDŹ • Małżonek dziedziczy w ½ (art. 933 § 1). • Rodzic, który przeżył spadkodawcę dziedziczy ¼ (art. 932 § 2). • Siostra dziedziczy ½ x ¼ = 1/8 (art. 932 § 4). • Dwójka dzieci brata dziedziczy każde po ½ x 1/8=1/16 (każde po 1/16).

GRUPA II – ROZWÓD RODZICÓW SPADKODAWCY • Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 1984 r. III CZP 44/84 • Zofia Ż. pozostawała w związku małżeńskim z Eugeniuszem Ż. Z tego związku urodziło się dwoje dzieci: Teresa i Wiesław. Małżeństwo Ż. uległo rozwiązaniu przez rozwód. • W dniu 24. X. 1981 r. zmarła Zofia Ż. , a w dniu 26. IX. 1982 r. - Teresa Ż. Była ona niezamężna i nie pozostawiła dzieci. • Sąd Rejonowy stwierdził, że na podstawie ustawy spadek po Zofii Ż. nabyły dzieci: Teresa i Wiesław po 1/2 części, a po Teresie Ż. - jej ojciec Eugeniusz i brat Wiesław po 1/2 części, przy czym następnie "sprostował" te podziały na 1/4 i 3/4, a w uzasadnieniu "sprostowanego" postanowienia wskazał, że wynoszą one 3/8 i 5/8.

ROZSTRZYGNIĘCIE • Zagadnienie prawne: "Czy w sytuacji, gdy jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, a został orzeczony rozwód ich małżeństwa, pozostałemu z rodziców w zbiegu z rodzeństwem przypada połowa udziału, który byłby przypadł wcześniej zmarłemu rodzicowi? " • Sąd Najwyższy zważył, co następuje: Krąg osób powołanych z ustawy do spadku jest wyznaczony przez związki rodzinne oparte bądź na więzi prawnej o charakterze rodzinnym, wypływającej z małżeństwa czy przysposobienia, bądź na pokrewieństwie. W szczególności małżonek spadkodawcy jest powołany do spadku, jeżeli w chwili otwarcia spadku małżeństwo istniało. • W rozważanej sytuacji nie chodzi jednak o powołanie do spadku małżonka spadkodawcy, lecz - jednego z jego rodziców i brata (…) • Również wtedy, kiedy małżeństwo rodziców spadkodawcy zostało rozwiązane przez rozwód, temu z tych rodziców, które dziedziczy w zbiegu z rodzeństwem spadkodawcy, przypada połowa udziału spadkowego, który przypadł temu z rodziców, które nie dożyło otwarcia spadku (art. 933 & 2 k. c. ).

GRUPA II ORAZ III KAZUS • Kazus: A zmarł i pozostawił żonę. Żyje także troje prawnuków jego jedynego brata. Dzieci brata i jego wnukowie zmarli przed otwarciem spadku. • Kto i w jakiej części dojdzie do dziedziczenia?

ODPOWIEDŹ • Zgodnie z art. 933 § 1 żona dziedziczy połowę spadku. Do spadku dochodzą też prawnuki brata (art. 933 § 5). Każdy z nich (jest ich troje) dziedziczy 1/3 z ½ (brat dziedziczyłby na podstawie § 4 połowę - żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku – a więc po każdym z rodziców ¼), czyli 1/3 x ½ = 1/6. • Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 1968 r. III CRN 147/68 • W myśl art. 934 k. c. przypadający udział spadkowy temu z rodzeństwa spadkodawcy, który nie dożył otwarcia spadku, dziedziczą jego zstępni, a więc dzieci, wnukowie itd. Z przepisu tego nie wynikają żadne ograniczenia co do dziedziczenia zstępnych rodzeństwa. Gdyby zamiarem ustawodawcy było ograniczenie dziedziczenia zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, to musiałby wprowadzić takie ograniczenie wyraźnym przepisem, jak to uczynił w stosunku do dziedziczenia gospodarstw rolnych w art. 1062 § 3 k. c. Z mocy tego szczególnego przepisu zstępni rodzeństwa nie są powołani z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. • LEX nr 6362

GRUPA IV - DZIADKOWIE • Art. 934 KC • w razie braku jakichkolwiek spadkobierców należących do grupy pierwszej i drugiej do spadku dochodzą dziadkowie, • a w razie śmierci jednego z dziadków jego zstępni według zasad dziedziczenia ustawowego. • W razie śmierci dziadka, który nie pozostawił zstępnych dziedziczą w częściach równych wszyscy dziadkowie – dziedziczenie według głów. Przykład: Spadkodawca pozostawił oboje dziadków macierzystych i jedynie babcię od strony ojca, natomiast dziadek zmarł wcześniej bezpotomnie. Dziedziczą po 1/3 każde z nich.

DZIEDZICZENIE DZIADKÓW • Jeśli spadkodawca ma więcej niż czworo dziadków np. w wyniku przysposobienia przez małżonka po śmierci drugiego rodzica, a sąd utrzymał prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa między dzieckiem a krewnymi zmarłego rodzica (art. 121(1) KRO): spadkodawca ma zatem dziadków od strony rodziców naturalnych oraz przysposabiającego. Spadek przypada wszystkim dziadkom w częściach równych. • Jeśli któreś z dziadków nie dożyło otwarcia spadku, udział który by mu przypadał, przypada jego zstępnym – dziedziczenie według szczepów (do spadku mogą dojść dzieci dziadków, czyli rodzeństwo rodziców spadkodawcy, a także dalsi zstępni dziadków, czyli dzieci, wnuki, prawnuki rodzeństwa spadkodawcy) • W braku zstępnych tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, jego udział przypada pozostałym dziadkom w częściach równych (art. 934 par. 3 KC)

• Przykład: Rodzice matki spadkodawcy D 1 i D 2 mieli tylko jedno wspólne dziecko – matkę spadkodawcy. D 1 miał jeszcze córkę A, a D 2 miał syna B. Zarówno A i B są rodzeństwem przyrodnim matki spadkodawcy, choć sami nie są rodzeństwem, bo mają innych rodziców. Z kolei rodzice ojca spadkodawcy (D 3 i D 4) mieli jeszcze dwoje wspólnych dzieci C i D. W chwili śmierci spadkodawcy dziadkowie już nie żyli, nie żyli również A i C, którzy nie pozostawili dalszych zstępnych. Do kręgu spadkobierców ustawowych należą rodzeństwo rodziców tj. B i D, którzy dziedziczą w częściach: B-1/3 oraz D - 2/3.

GRUPA IV - KAZUS • Po śmierci spadkodawcy pozostało troje dziadków, po czwartym pozostało dwóch synów. Trzeci syn nie dożył otwarcia spadku, ale pozostawił trzy córki. Dziadek testamentem pozbawił dziedziczenia z ustawy jednego syna, który dożył otwarcia spadku. Kto i w jakim ułamku dojdzie do spadku? • Każdy z trójki dziadków powinien dziedziczyć w częściach równych – art. 934 § 1 in fine k. c. W miejsce zmarłego dziadka wchodzą jego zstępni według porządku dziedziczenia z ustawy (art. 934 § 2). Nie jest to jednak dziedziczenie ustawowe, a jedynie sposób wskazania udziału w spadku. Z tego powodu testament negatywny w tym stanie faktycznym nie ma znaczenia. • Dlatego każdy z żyjących dziadków dziedziczy w ¼. Pozostała część przypadająca na zstępnych dziadka – powinna zostać rozdzielona na trzy części. Dwóch żyjących synów dostanie zatem 1/3 x ¼ = 1/12. Żyjące trzy córki dostaną każda po: 1/3 x 1/12 = 1/36.

GRUPA IV • Spadkodawca pozostawił tylko trójkę dziadków. Art. 934 § 3. W braku zstępnych tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych. • Stosownie do artykułu 934 § 3 każdy z nich dziedziczy w 1/3. (1/4+1/3 x 1/4 przypadająca na zmarłego dziadka/babcię= 1/3 • Nie ma znaczenia, że zmarły dziadek był w związku małżeńskim z babcią – nie ma tu żadnego uprzywilejowania – wszyscy dziadkowie po równo.

GRUPA V – PASIERBOWIE – ART. 934(1) KC Spadkodawca A zmarł. Wcześniej zmarła jego żona, która miała syna z poprzedniego małżeństwa. Jej poprzedni mąż umarł przed śmiercią A. Syn żony A także nie żyje, ale pozostawił dwoje dzieci. Czy dojdą one do spadku z ustawy? Art. 9341 [Rozwinięcie] W braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.

ODPOWIEDŹ • Należy udzielić odpowiedzi negatywnej. • W świetle art. 934(1) dziedziczenie pasierba, osoby niespokrewnionej, jest jednak wyjątkiem uzasadnionym szczególną więzią tego pasierba z ojczymem/macochą. • Przepis ten raczej nie może być wykładany rozszerzająco – nie ma podstaw do stosowania zasady reprezentacji. Zstępni pasierba nie dojdą zatem do spadku.

GRUPA VI – GMINA I SKARB PAŃSTWA • Zgodnie z art. 935 w razie braku spadkobierców z którejkolwiek poprzednich grup do spadku dojdzie jako spadkobierca przymusowy gmina, w której spadkobierca miał ostatnie miejsce zamieszkania. Jeżeli miejsca tego nie da się ustalić lub leży ono zagranica to dziedziczy Skarb Państwa. • Gmina ani Skarb Państwa nie mogą odrzucić spadku, który im przypadł z mocy ustawy. • Nie istnieje możliwość by spadek był bezdziedziczny, niczyyj.

POZYCJA MAŁŻONKA SPADKODAWCY • Traktowany jest w sposób szczególny – wzmocnienie pozycji: 1. Jeśli do spadku powołani są małżonek i zstępni, część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż ¼ (art. 931 par. 1 KC), 2. Udział spadkowy małżonka dziedziczącego w zbiegu z rodzicami i rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy wynosi ½ (art. 933 par. 1 KC) 3. W braku zstępnych spadkodawcy, rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych cały spadek przypada małżonkowi (art. 933 par. 2 KC) Małżonek wyprzedza dalszych krewnych spadkodawcy tj. dziadków i ich zstępnych.

UPRAWNIENIE MAŁŻONKA SPADKODAWCY DO PRZEDMIOTÓW URZĄDZENIA DOMOWEGO Art. 939 [Przedmioty urządzenia domowego] • § 1. Małżonek dziedziczący z ustawy w zbiegu z innymi spadkobiercami, wyjąwszy zstępnych spadkodawcy, którzy mieszkali z nim razem w chwili jego śmierci, może żądać ze spadku ponad swój udział spadkowy przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim lub wyłącznie sam. Do roszczeń małżonka z tego tytułu stosuje się odpowiednio przepisy o zapisie zwykłym. • Dotyczy dziedziczenia ustawowego, • Uprawnienie, o którym mowa w art. 939 KC określa się jako ustawowy zapis naddziałowy, • Brak definicji pojęcia przedmiotów urządzenia domowego – prawo własności ruchomości ściśle związanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego oraz tego rodzaju prawa. • Uprawnienie dotyczy przedmiotów, z których korzystali wspólnie albo korzystał z nich wyłącznie małżonek uprawniony,

WYŁĄCZENIE MAŁŻONKA OD DZIEDZICZENIA • Dziedziczy z ustawy jeśli w chwili otwarcia spadku pozostawał w formalnym związku małżeńskim ze spadkodawcą, • Małżeństwo nieistniejące – brak przesłanek z 1 KRO – brak dziedziczenia z ustawy, • Małżeństwo nieważne – ustawowe przeszkody – 10 -16 KRO – dziedzicznie z ustawy – wyjątki art. 18 KRO! (małżeństwo między krewnymi oraz bigamia – art. 14 par 1 i 13 par. 1 KRO) • Separacja faktyczna – nie wyłącza dziedziczenia z ustawy • Separacja prawna (art. 935(1) KC oraz 61(4) par. 1 KRO) – brak dziedziczenia z ustawy • Wpływ postępowania rozwodowego na dziedziczenie ustawowe: • Toczące się postępowanie umarza się – art. 446 KPC • Ale art. 940 KC - § 1. Małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. • § 2. Wyłączenie małżonka od dziedziczenia następuje na mocy orzeczenia sądu. Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem; termin do wytoczenia powództwa wynosi sześć miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie więcej jednak niż jeden rok od otwarcia spadku.

UPRAWNIENIA DZIADKÓW SPADKODAWCY • Art. 938 Dziadkowie spadkodawcy, jeżeli znajdują się w niedostatku i nie mogą otrzymać należnych im środków utrzymania od osób, na których ciąży względem nich ustawowy obowiązek alimentacyjny, mogą żądać od spadkobiercy nieobciążonego takim obowiązkiem środków utrzymania w stosunku do swoich potrzeb i do wartości jego udziału spadkowego. Spadkobierca może uczynić zadość temu roszczeniu także w ten sposób, że zapłaci dziadkom spadkodawcy sumę pieniężną odpowiadającą wartości jednej czwartej części swojego udziału spadkowego. • Uprawnienie quasi-alimentacyjne • Analogiczne uprawnienie przysługuje dziadkom spadkodawcy w razie dziedziczenia testamentowego (art. 966 KC).

KAZUS • Ewa zmarła 12. 2012 r. Nie pozostawiła testamentu. Jej rodzina to: ojciec, matka (która zmarła w 2008 r. ), siostra, brat przyrodni (wspólny tylko ojciec) oraz mąż. • Wskaż w jakich udziałach dziedziczą spadkobiercy ustawowi?

KAZUS • Jan S. zmarł 13 marca 2017 r. , w chwili śmierci był żonaty z Anną S. oraz miał dwóch synów Jerzego i Marka – oraz córkę Ewę. • Jan pozostawił testament własnoręczny w którym: • Wydziedziczył syna Jerzego ze względu na odmowę zawarcia przez niego związku małżeńskiego zgodnie z wolą ojca • Nałożył na drugiego syna Marka polecenia dotyczące pogrzebu. • Kto jest spadkobiercą Jana S?

KAZUS • Jaromir C. zmarł 12 czerwca 2018 r. , sporządził 3 lipca 1996 r. testament notarialny, w którym powołał do spadku w częściach równych dwóch synów Piotra i Pawła, wyłączając zastosowanie przyrostu • Piotr zmarł 10 czerwca 1998 r. Pozostawiając żonę Jadwigę dwoje dzieci. • Jaromir w chwili śmierci był żonaty z Anną C. i miał córkę Irenę C. • Kto nabędzie spadek po Jaromirze C. ?

KAZUS • Marek miał czworo dzieci: Mateusza, Tadeusza, Zenobiusza i Annę. • Marek zmarł 5 stycznia 2017 r. jego syn Tadeusz zmarł 3 stycznia 2016 r, pozostawiając żonę Natalię i dwoje dzieci Marię i Piotra, a córka Anna zmarła 9 lipca 2017 r. jako bezdzietna panna. • W dniu 12 sierpnia żona Marka – Iwona, wniosła o stwierdzenie nabycia spadku po Marku, Tadeuszu i Annie. • Spadkodawcy nie sporządzili testamentów. • Na czyją rzecz i w jakich udziałach nastąpi stwierdzenie nabycia spadku po każdym ze spadkobierców?

KAZUS • W dniu 2 marca 2004 r. Tomasz, syn z pierwszego małżeństwa Anny, zmarłej 12 stycznia 2004 r. , wniósł o wyłączenie od dziedziczenia drugiego męża Anny – Karola. • Sąd ustalił że Karol i Anna zawarli związek małżeński w 1994 r. I nie mieli wspólnych dzieci. Od 1995 r. Karol nadużywał alkoholu i wszczynał awantury. W 1997 r. został skazany prawomocnym wyrokiem karnym za znęcanie się nad Anną. • W 2002 r. Anna związała się z innym mężczyzną, a w dniu 12 marca 2003 r. wniosła o orzeczenie rozwodu z winy Karola. , jednakże ostatecznie pozew cofnęła i 22 grudnia 2003 r. Postępowanie w sprawie zostało umorzone. • Czy żądania Tomasza jest zasadne i jaka jest jego podstawa prawna?

KAZUS • Jan zmarł jako bezdzietny kawaler. Jego rodzice zmarli przed nim. Jan miał 3 rodzeństwa, przy czym dwóch braci pochodziło od tych samych rodziców co spadkodawca (z drugiego małżeństwa), a siostra miała ze spadkodawcą jedynie wspólną matkę, pochodziła bowiem z małżeństwa z bratem jej drugiego męża. Sąd ustalił, że Jan nie pozostawił po sobie testamentu, a zatem dochodzi do dziedziczenia ustawowego. Ustalając porządek dziedziczenia sąd w jednakowy sposób potraktował rodzone i przyrodnie rodzeństwo spadkodawcy, niezależnie od tego czy było przyrodnie czy rodzone. Jeden z braci zakwestionował porządek dziedziczenia wskazując, że siostra przyrodnia nie może być spadkobiercą po Janie. • Czy brat Jana ma rację? Uzasadnij.

KAZUS • Janusz kilkanaście lat temu rozwiódł się z pierwszą żoną Lucyną. Małżeństwo nie miało dzieci. Janusz czuł się samotny i praktycznie miał rodziny. Nie miał rodzeństwa, a jego rodzice i dziadkowie od dawna nie żyli. Po pewnym czasie, w 2004 r. ożenił się ponownie z Magdaleną, która miała już 12 letnią córkę Annę, z poprzedniego związku. Magdalena zginęła w wypadku samochodowym. Po 3 latach w 2010 r. Janusz ożenił się natomiast z wdową Wandą, która z poprzedniego małżeństwa miała 15 letnią córkę Iwonę. Małżeństwo to nie było udane i zakończyło się rozwodem w 2012 r. W marcu 2013 r. zmarł Janusz. Nie pozostawił testamentu. Pretensje do dziedziczenia po nim zgłosiły Anna i Iwona, powołując się na fakt bycia pasierbicami. Wanda wraz z córką udały się do prawnika, który stwierdził, że po Januszu będziedziczyć Anna, bo jej matka nie żyje. Rozczarowane tą informacją Wanda i Iwona postanowiły poradzić się jeszcze znajomego Andrzeja, który uchodził za znającego się na prawie. Jego zdaniem właśnie Iwona będziedziczyć, gdyż do dziedziczenia dochodzą wyłącznie pasierbowie z ostatniego małżeństwa spadkodawcy. Anna poradziła się swojego kolegi studiującego prawo, który stwierdził, że w tym przypadku dziedziczyć będzie gmina ostatniego miejsca zamieszkania Janusza. Jak przedstawia się porządek dziedziczenia ustawowego?

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ